'समय खेर गइरहेको छ'
सोनाम आनी
नागी गुम्बाकी सोनाम आनीले तीन वर्ष गुफा बस्दाको अनुभव सुनाउँदै भनिन्, 'बिहान सबेरैदेखि बुद्ध पूजा र मन्त्र जप सुरु भएर साँझ अबेरसम्म चलिरहन्थ्यो । दिन कति खेर बित्यो पत्तै नहुने । तीन वर्ष त तीन दिनजस्तै बिते ।' गुफाबास सकेर बाहिर आएको पहिलो दिज कस्तो लाग्यो ? भन्ने प्रश्नमा आनीले भनिन्, 'बाहिर आएपछि दिनदिनै समय यत्तिकै खेर गइरहेजस्तो लाग्यो । बाहिर हामीले धेरै खालका काम गर्छाैं तर सुख र शान्ति दिने काम, ध्यान र साधनाका लागि समय नै हुँदैन ।'
त्यही गुम्बामा म बेलाबखत आध्यात्मिक अभिरुचि भएका साथीहरूसँगै पुगिरहन्छु । एक सय चालीस आनीहरू बस्ने नागीमा पहिलोपल्ट पुगेका मेरा एक मित्रले सबैतिर अवलोकन गरेपछि भने, 'मलाई त यति धेरै आनीहरू जीवनका अनेक सुखबाट वञ्चित भएजस्तो लाग्यो । न कुनै सञ्चारका माध्यम, न सुविधाका साधन, न त नजिकै बजार छ । न कोही आफ्नो भन्ने छ न मायाप्रेम । जीवन त यहाँ अत्यासलाग्दो हुँदो हो ।' सोनाम आनीको बुझाइ र मेरा मित्रको अवलोकनविपरीत तर आआफ्ना ठाउँमा अर्थपूर्ण छन् । एउटा जेन बौद्ध कथाले दुवैको अवलोकनको अर्थपूर्णता संकेत गरेको देखिन्छ । कथा यस्तो छ :
नदीको पल्लो किनार
एकजना युवा श्रामणेर यात्रा गरिरहेका थिए । बाटोमा ठूलो नदी रहेछ । नदीमा पुल थिएन । किनारमा डुंगा बाँधेको पनि थिएन । वरपर कोही मानिस पनि थिएनन् । नदी विशाल र गहिरो थियो । बिनासाधन गडगडाउँदै बगेको नदी पार गर्न खोजे नदीले बगाउन सक्थ्यो । श्रामणेरले चारैतिर हेरे । नदी पार गर्ने कुनै उपाय होला कि भनेर । तर, कतै केही देखेनन् । लामो समय श्रामणेरको मनमा छटपटी भयो । उनी कसरी नदी पार गर्ने होला भन्ने चिन्तामा डुबे ।
दिन ढल्कँदै गएको थियो । जति दिमाख खियाए पनि केही उपाय सुझेन । अन्ततः त्यहीँबाट आफू आएकै दिशातिर फर्कनुपर्ने भयो भन्ने निधो गरे ।फर्कनै लागेका थिए । अकस्मात् उनले नदीको पल्लो किनारामा धमिलो आकृति देखे । बिस्तारै त्यो आकृति नदीको किनारैमा आइपुग्यो । श्रामणेरले चिने, नदीको पल्लो किनारामा भिक्षुहरूका गुरु स्वयं उभिइरहनुभएको थियो । श्रामणेरले चिच्याएर सोधे, 'गुरुजी नदीको पल्लो किनारामा आउने कसरी हो ? ' गुरुजीले एकपटक तलमाथि, वरपर सबैतिर हेरे र शान्त भावले भने, 'प्रिय श्रामणेर, तिमी नदीको पल्लो किनारमै छौ ।' श्रामणेरलाई तत्काल बोध भयो, त्यतातिरबाट हेर्दा त यही पल्लो किनार हो ।
श्रामणेरलाई होश खुलेजस्तो, निद्राबाट ब्यूँझेजस्तो भयो । उनी खुसीले गद्गद् भए । उनले थाहा पाए, संसार केवल दृष्टिको भ्रम हो । हाम्रो सोचमा कहीँ केही समस्या छ । हामी बाहिरतिर खुब हेर्छौं तर आफूभित्र हेर्ने चेष्टासमेत गर्दैनौं । मानिस जहाँ छ, जे प्राप्त गरेको छ, त्यसको गरिमाबोध हुने हो भने अहिल्यै, यहीँ निर्वाणको सुख अनुभूति हुनसक्छ ।
हामी जहाँ छौं, त्यहीँ समाधान छ । हामी जहाँ उभिएका छौं, हामी पुग्न खोजेको ठाउँ त्यही हो । हामीले जे प्राप्त गरेका छौं, हामीले प्राप्त गर्न चाहेको वस्तु त्यही हो । यो ज्ञान जुन दिन बोधको स्तरमा पुग्छ, त्यही दिन हामीलाई अपार शान्ति र आनन्द अनुभूति हुन्छ । त्यही दिन संसार र निर्वाण एकाकार हुन्छन् । हामी बाँचेको युग धेरै हिसाबले वरदान सिद्ध भएको छ । सूचनाको सहज उपलब्धता यो युगमा मानव जातिले गरेको क्रान्ति नै हो । तर, सूचनाको सही उपयोगबाट हामी कोसौं टाढा छौं । हामीले सूचनालाई उपयोग गर्न सकेका छैनौं, सूचनाले हामीलाई उपयोग गरिराखेको छ । हामीले सूचनालाई आफ्नो बनाउन सकेका छैनौं, सूचनाले हामीलाई उसको बनाइरहेको छ । भगवान् गौतम बुद्धले सूचनालाई आफ्नो बनाउने बिधि सिकाउनुभएको थियो ।
भावनामयी प्रज्ञा
सूचनालाई आफ्नो बनाउनका निम्ति प्राप्त भएको ज्ञानलाई केलाउन, प्रोसेसिङ गर्न आवश्यक हुन्छ । पहिलो चरणमा त ज्ञान कति प्रकारका हुन्छन् भन्ने बुझ्नु नै आवश्यक हुन्छ । बुद्ध ज्ञानको गहिराइमा पुग्नुभयो र देख्नुभयो, ज्ञान तीन प्रकारका हुन्छन् । पढेको या सुनेको आधारमा संकलित ज्ञान श्रुतमयी प्रज्ञा हो । यो ज्ञान केवल सूचना या जानकारीको स्तरमा हुन्छ । मनमनै विश्लेषण गरेको ज्ञान चिन्तनमयी प्रज्ञा हो ।
अनुभूति गरेको ज्ञान भावनामयी प्रज्ञा हो । अनुभूति नभएको ज्ञानलाई ज्ञान मान्न मिल्दैन । अनुभूति नभएको ज्ञान केवल सूचनाको संग्रह हो, सूचनाको भारी हो । र भारी बोकेको मानिसलाई भारीकै पीर हुन्छ, ज्ञानको उपयोगले प्राप्त हुने आनन्दको पत्तो पनि हुँदैन । ध्यानको अभ्यासले भावनामयी प्रज्ञा विकसित हुन्छ । यही प्रज्ञाले हो, मानिसको व्यक्तित्वमा रूपान्तरण ल्याउने ।
व्यक्तित्वमा आउने रूपान्तरण शारीरिक, मानसिक र आध्यात्मिक स्तरमा फरक प्रकारले देखिन थाल्छ । शरीर स्वस्थ हुन्छ । रूपान्तरणको कारणले शरीरमा क्षारीय तत्व उत्पादन हुन्छ र एसिडिटी लगायतका समस्या न्यून हुँदै जान्छन् । रक्तवाहिनी नलीहरूमा ब्लकेज भए ती खुल्न थाल्छन् । मन शुद्ध हुन्छ । राग, द्वेष र अहम मनलाई दूषित बनाउने तत्व हुन् । आन्तरिक रूपान्तरणसँगै मनबाट यी दोषहरू निर्मूल हुन थाल्छन् । मनमा एक प्रकारको पूर्वाग्रहमुक्ति, बन्धनमुक्ति र खुलापन को आभास हुन थाल्छ । आध्यात्मिक स्तरमा अपार शान्ति र आनन्दको अनुभूति हुन थाल्छ ।
मनमा चल्ने विचार र भावनाका प्रवाहसँग आफूलाई बगाउनुको साटो त्यो प्रवाहलाई तटस्थ र साक्षी भएर अवलोकन गर्ने क्षमता विकसित हुन थाल्छ । वर्तमान क्षणप्रति सजगता या होशको अवस्था त्यसैत्यसै आनन्ददायी हुन्छ । व्यक्ति जीवनका ससाना खुसीहरू देख्न र तिनमा खुलेर रमाउन सक्छ । बच्चाबच्चीसँग खेल्नु र तिनीहरूसँगै रमाउनुको आनन्द अतुलनीय हुन्छ । यस्ता क्षणहरूले जटिल हुँदै गइरहेको आधुनिक जीवनचर्यालाई सरल र सुखमय बनाउँछन् । यिनै क्षणहरूमा व्यक्तिले संवेदनशीलता र कृतज्ञता सिक्छ । यिनै क्षणहरूमा व्यक्तिले आफ्नो कसैसँग तुलना नगरी आफ्नो जीवनमा रमाउने कला हासिल गर्छ ।
एउटा फूलले अर्को फूलको बारेमा कुनै टिप्पणी गर्दैन । रातो फूल र सेतो फूलको आआफ्नै महत्ता हुन्छ । सेतो अंगुरले कालो अंगुरलाई कहिल्यै औंला उठाउँदैन । जुन स्वाद कालो अंगुरमा हुन्छ, त्यो सेतो अंगुरमा हुँदैन । जुन स्वाद सेतो अंगुरमा हुन्छ, त्यो कालो अंगुरमा हुँदैन । यसप्रकार भावनामयी प्रज्ञाले व्यक्तिमा जुन रूपान्तरण ल्याउँछ, त्यसले वस्तु र घटनालाई बिनापूर्वाग्रह, जस्ताको तस्तै देख्ने र मनको शान्ति बनाइराख्ने क्षमता व्यक्तिमा विकसित हुन्छ ।
मन चलिरहेको छ
दुईजना मानिसहरू हावामा फर्फराइरहेको झन्डाका बारेमा कुरा गरिरहेका थिए । एउटाले भन्दै थियो, वास्तवमा बेस्सरी चलिरहेको हावा हो । अर्कोले भन्दै थियो, खोइ हावा ? झन्डा हो बेस्सरी फर्फराइरहेको । त्यही बेला एकजना जेन मास्टर कतै जाँदै थिए । उनले दुईजना वादविवाद गरिरहेको सुने । नजिकै आएर उनले भने- बाबु हो, चलिरहेको खास कुरा हावा पनि होइन, झन्डा पनि होइन । चलिरहेको त तिमीहरूको मन हो ।
जेन मास्टरको यथार्थ अवलोकनले विवादको अन्तिम समाधान गरिदियो । सम्भवतः हाम्रा सबै विवादको समाधान पनि यसैगरी निरपेक्ष ढंगबाट हुन सम्भव छ । हामीले व्यक्ति, वस्तु या घटनालाई आ-आफ्नो बुझाइअनुसार विश्लेषण गर्दासम्म कुनै समाधान निस्कन सक्दैन । किनभने हरेक व्यक्तिको पृष्ठभूमि फरक हुन्छ, हरेकले प्राप्त गरेको ज्ञान फरक हुन्छ र हरेकको हित फरक कुरामा निहित हुन्छ ।
यस्तो अवस्थामा जति प्रयास गरे पनि समाधानको बिन्दु कहिल्यै फेला नपर्न सक्छ । करिब हरेक समस्याको जड हामीभित्रै हुन्छ । हामीले आफ्नो मन र मनका गतिविधिहरूलाई राम्ररी नियाल्न सक्यौं भने समस्याको मूल स्रोत फेला पर्नसक्छ । सनातन संस्कृतिमा एउटा सूक्ति छ- मन एव मनुष्याणां कारणं बन्धमोक्षयोः । अर्थात् मन नै मानिसका हरेक बन्धनको कारण हो र मुक्तिको कारण पनि मन नै हो ।
मनः शीघ्रतरः वातात् अर्थात् वायुभन्दा छिटो चल्ने मनका गतिहरू बुझ्न सके हाम्रा धेरै समस्याको स्रोत पहिचान गर्न सहज हुनेछ । भगवान् गौतम बुद्धले भिक्षु संघ स्थापना गर्नुको कारण तीव्र संवेग भएका सेलेक्टेड साधकहरूका लागि मनलाई बुझ्न, मनलाई शुद्ध बनाउन र आत्मनिरीक्षण गर्न सहज होस् भनेर हो । नागी गुम्बाकी सोनाम आनीले समय खेर गइरहेको थाहा पाइन् ।
तीन वर्ष गुफाबास गरेपछि बल्ल उनलाई समयको वास्तविक महत्व र त्यसलाई हामीले व्यर्थमा खर्च गरिरहेको चेतना भयो । नागी गुम्बामा बस्ने एक सय चालीस आनीको जीवनको आफ्नै सार्थकता छ । त्यो सार्थकता हामी सबैले देख्न सकेनौं भने त्यो हाम्रो दोष हो । झन्डा र हावा चलिरहेको सबैले थाहा पाउँछन्, आफ्नै मन चलिरहेको र मनमाफिक दृश्यहरू देखिइरहेको भने सबैले थाहा पाउन सक्दैनन् ।
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
