विश्वविद्यालयमा मार्क्स

मिसेल फुकोको भनाइ छ, मार्क्स र मार्क्सवाद नबुझ्नेले इतिहास बुझ्दैन । तर, आज यो लेखमा अमेरिकी प्राज्ञिक मार्क्सवादी परम्पराको चर्चामात्रै गर्छु किनभने नेपाली विश्वविद्यालयको अंग्रेजी विभागमा अमेरिकी प्राज्ञिक अध्ययन परम्पराको प्रभाव छ । छोटकरीमा नव-वामपन्थ, नव-मार्क्सवाद, उत्तर-मार्क्सवादबारे पनि केही चर्चा गर्छु र आफ्ना धारणा पनि उल्लेख गर्नेछु ।

सन् १९९० तिर त्रिभुवन विश्वविद्यालयको केन्द्रीय अंग्रेजी विभागमा साहित्यिक सिद्धान्तको प्रवेश भएपछि मैले मार्क्सवाद पढ्न र बुझ्न थालेँ । राजनीतिशास्त्र र समाजशास्त्र विभागहरूमा मार्क्सवाद पढ्नु स्वाभाविक थियो । अंग्रेजी विभागमा मार्क्सवादी समालोचना सिद्धान्तको रूपमा प्रवेश हुनु नौलो थियो । पछि सन् २००५ मा आइएसर (इन्स्टिच्युट अफ एडभान्स कम्युनिकेसन, एजुकेसन एन्ड रिसर्च)मा 'सिद्धान्त र परिवेश' भन्ने विषय पढाउन थालेपछि मार्क्सवादबारे थप बुझ्ने मौका पाएँ । पछि गायत्री स्पिभाक नेपाल आएपछि मर्ने गरी मार्क्सवाद बुझ्नुपर्‍यो । उनी भन्थिन्, 'जर्मन भाषामै नपढे पनि राम्रो अनुवाद पढ ।'

विश्वविद्यालयमा मार्क्स भन्नासाथ पश्चिमी र अझ बढी अमेरिकी विश्वविद्यालयहरू आइहाल्छन् किनभने मार्क्सवादलाई प्राज्ञिक स्वरूपमा व्यापकता दिने अमेरिकी विश्वविद्यालयहरू हुन् । मार्क्सवादको व्यापक छलफल र प्रयोग त युरोपदेखि एसियासम्म थियो । मार्क्सवादकै जगमा टेकेर क्रान्ति र सत्ता परिवर्तन पनि भए । यो लेखको उद्देश्य भने मार्क्सवादको इतिहास चर्चा गर्नु नभएर विश्वविद्यालयमा मार्क्सवादको उपस्थितिबारे चर्चा गर्नु हो । त्यसमा अमेरिकीहरूको देन छ । मार्क्सवादलाई अमेरिकाका उच्च शिक्षण संस्थामा प्रसिद्ध गराउनुमा फ्रेडरिक जेमिसनको ठूलो हात छ । उनले लेखेका मार्क्सवाद र संरचनावादको सैद्धान्तिक एकरूपता मलाई खुब मन पथ्र्यो । उनी अमेरिकी साहित्य समालोचक एवं मार्क्सवादी राजनीतिक सिद्धान्तकार हुन् ।

सन् १९३० को दशकमा अमेरिकी विश्वविद्यालयमा 'मार्क्सवादी समालोचना' र न्युयोर्कका बुद्धिजीवीको बोलवाला थियो । त्यसभन्दा पहिले १९औं शताब्दीको अन्त्यतिर समाजवादी आन्दोलनले तीव्र रूप लिँदै थियो । पछि सन् १९३० को महामन्दीले अमेरिकीहरू ठूलो समस्यामा परे । त्यही बेलामा एफभी क्यालभर्टनको पुस्तक 'लिबरेसन अफ अमेरिकन लिट्रेचर'ले समालोचना परम्परामा राम्रो योगदान गर्‍यो । उनीपछि ग्रेनभिल हिक्सको नाम आउँछ । हाम्रो विभागमा भिन्सेन्ट लिचका किताबहरू थिए । त्यही पढेर हुर्केको विद्यार्थी अमेरिका पुगेपछि क्यालभर्टन खोज्दा मेरो प्राध्यापक छक्क परेका थिए । सगरमाथाको कुरा नगर्ने कस्तो नेपाली हो भन्ने सोचे होलान् ।

मार्क्सवादी समालोचनापछि कोलम्बिया विश्वविद्यालय र फ्रयांकफर्ट स्कुलको प्रसंग रमाइलो छ । हिटलरको शासनको बेला, कोलम्बिया विश्वविद्यालयमा सन् १९३० को दशकको मध्यतिर फ्रयांकफर्ट स्कुलको एक प्रकारको पुनस्र्थापना भयो । फ्रयांकफर्ट स्कुल जर्मनीमा सन् १९३० को सुरुतिर विकास भएको वैचारिक स्कुल हो । यसका सिद्धान्तकारहरू होरखाइमर, एडोर्नो, बेनामिन, ह्याबरमास आदि हुन् । उनीहरूले पश्चिमी पुँजीवाद र लेनिनवादी मार्क्सवादको बीचबाट समाजलाई अगाडि बढाउन सकिन्छ भन्ने मान्यता राख्थे । हिटलरको शासन आएपछि यी विचारकहरूले जर्मनी छोडे । केही भागेर अमेरिका पुगे । त्यहाँ सो स्कुलको पुनस्र्थापना गरे ।

त्यो आलोचनात्मक सिद्धान्त (क्रिटिकल थ्योरी)सम्बन्धी प्रकाशनको बेला थियो तर पनि धेरै जर्मन दृष्टिकोण भएकाले सन् १९३० को दशकमा होरखाइमरजस्ता विद्वान्ले पनि प्रभाव पार्न सकेनन् । ४० को दशकतिर अमेरिकी साहित्य र समालोचनातिर केन्द्रित भएपछि फ्रयांकफर्ट स्कुलको प्रभाव राम्ररी भयो । (अमेरिकाले मार्क्सवादलाई प्राज्ञिक न्वारन गरेको भन्नु यही हो ।)

मार्क्सवाद र मार्क्सवादी समालोचनालाई ठूलो चुनौती न्यु क्रिटिसिज्म (नव आलोचना)ले दियो । न्यु क्रिटिसिज्म पाठ केन्द्रित समालोचना सिद्धान्त होे । सन् १९३० देखि ६० को दशकसम्म यो सिद्धान्त अमेरिकामा साहित्यिक आन्दोलनका रूपमा फैलिएको थियो । पाठमा मात्रै सीमित भएर समालोचना गर्नुपर्नेमा जोड दिन्छ । सन् १९४० दशकको सुरुतिर ऐलेन टेट र जोन क्रो र्‍यानसमहरूले यो आन्दोलन सुरु गरेका थिए । पछि यो बेलायतमा पनि प्रसिद्ध भयो ।

र्‍यानसम र टेटजस्ता न्यु क्रिटिक्सहरू औद्योगिक पुँजीवादका आलोचक त थिए तर पनि उनीहरूलाई मार्क्सवाद मन पर्दैनथ्यो । टेटले 'रियाक्सनरी एसेज् अन पोयट्री एन्ड आइडियाज्'को भूमिकामा राजनीति र कविता मिलाउन नहुने लेखेका छन् । उनको विचारमा यस्तो गर्नु 'आध्यात्मिक नरभक्षिता हो ।' मार्क्सवाद अथवा कुनै वादको अध्ययन हुनुपछाडिको कारण यस्ता विचारहरूको लडाइँबाट बौद्धिक विकास कसरी हुन्छ भन्ने थाहा पाउनु पनि हो । विचारहरूको यसरी न्वारन हुन्थ्यो अमेरिकी विश्वविद्यालयहरूमा । अहिले पनि हुन्छ । हामीले गर्न बाँकी छ ।

सन् १९५० र ७० को दशकको अमेरिकी प्राज्ञिक कथा पनि रमाइलो छ । बिट्स जेनेरेसन, मौलिक अधिकारका लागि सक्रियता, नववामपन्थ, युद्धविरोधी प्रतिवाद, अश्वेत राष्ट्रवाद, हिप्पी, नारीवादजस्ता विचार र आन्दोलनको इतिहास सुन्दा टाइम मेसिनमा अमेरिका पुगे हुन्थ्यो जस्तो लाग्छ ।

'नव-वामपन्थ' त सन् १९६० को दशकमा विश्वविद्यालयका विद्यार्थीको समूह थियो । लिग फर इन्टरनेसनल डेमोक्रेसी (एलआईडी) र स्टुडेन्ट्स फर अ डेमोक्रेटिक पार्टी (एसडीएस) नै नव-वामपन्थ आन्दोलनको पछाडि थियो । मिचिगान विश्वविद्यालयको त्यो बेलाको इतिहास रमाइलो छ । नव-वामपन्थलाई पार्टी र चुनावी राजनीति (इलेक्ट्रोल पोलिटिक्स) अति नै खेदजनक लाग्थ्यो । चुनावी राजनीति नै प्रजातन्त्रको मेरुदण्ड होइन।

नव-वामपन्थ सन् १९६० देखि ७० को दशकसम्म व्यापक परिवर्तनका लागि चलेको आन्दोलन हो जसमा अश्वेतदेखि समलिंगी, गर्भपतनदेखि लैंगिक विषय आदिमा उदारवादी परिवर्तनको माग गरिएको थियो । नव-वामपन्थी अमेरिकी साम्राज्यवादी युद्धको विरोधी थिए ।

कोलम्बिया विश्वविद्यालयका प्राध्यापक भिन्सेन्ट लिच लेख्छन्, 'नव-वामपन्थ रोमान्टिक निहिलिस्ट हुन थाल्यो भन्ने आलोचना भयो ।' इर्भिन होले लेखे, 'नववामपन्थले क्यास्ट्रो र हो ची मिन्हजस्ता तेस्रो विश्वका निरंकुश शासकको समर्थन गर्न थाल्यो ।' नव-वामपन्थको अस्तित्वको समाप्तिपछि, एडोर्नो, बेनामिन, बाख्तिन, ग्राम्सी आदि अमेरिकी विश्वविद्यालयमा प्रसिद्ध भए । नयाँ युरोपेली मार्क्सवादको प्रसिद्धिका लागि जेमिसनको हात छ किनभने उनले धेरै किताब लेखे । नव-मार्क्सवाद मार्क्सवादको संशोधन गर्ने लेखन र चिन्तनलाई भनिन्छ ।

माथि उल्लिखित नव-मार्क्सवादीहरूका धेरै योगदान पछिल्लो उत्तर-मार्क्सवादको विकासमा छ । अनेक नव-इतिहासवादी र उत्तर-औपनिवेशिक समालोचनाले मार्क्सवादलाई कट्टरताबाट सांस्कृतिक अध्ययन र समालोचनातिर लगे । उत्तर-औपनिवेशिक सिद्धान्त युरोपेली उपनिवेशवादको विरोधमा आएको हो । उत्तर-औपनिवेशिक समालोचनाले औपनिवेशिक साहित्य र संस्कृतिको पुनर्परीक्षण गर्छ । उत्तर-औपनिवेशिकतावादीको विचारमा युरोपले बाँकी विश्वलाई सभ्यता प्रदान गरेको नभई आफैं युरोपबाहिर गएर सभ्यता सिकेको हो ।

विश्वविद्यालयको मार्क्सवाद चुनावी संस्थाले निर्धारित गर्दैन । न त कुनै कम्युनिस्ट पार्टीले । प्राज्ञिक बोधले मार्क्सवाद अथवा कुनै वादलाई विमर्शात्मक बनाउँछ । विश्वविद्यालयमा सिद्धान्तले निष्पक्षता ल्याउँछ ।

कोलम्बिया विश्वविद्यालय नै यस्ता विचारको थलो थियो र अझ पनि छ । गायत्री स्पिभाक यही परम्पराको उत्तर-मार्क्सवादी हुन् । अरू प्रसिद्ध उत्तर-मार्क्सवादीहरू सान्ताल मुफ, अर्नेस्टो ल्याक्लो, एतियन बालिबर, स्लाभोज जिजेक र जेमिसन हुन् । स्टेफन ग्रिनब्लाट र एडवर्ड सइदजस्ता लेखक हामीले खुब पढ्यौं । केन्द्रीय अंग्रेजी विभागमा अहिले पनि यिनीहरूको कृति पढाइन्छ ।

स्पिभाक आइएसरमा आउँछिन् । उनको योगदान मार्क्सवादी-नारीवाद र विनिर्माणलाई अनुबन्धन गर्नु हो । नत्र 'ऐल स्कुल'मा विनिर्माण अतिवाद उन्मुख भइरहेको थियो । उनले विनिर्माणका विचार भित्र्याउँदै मार्क्सवादलाई पनि अति आदर्शवाद बन्नबाट बचाइन् । मेरा वरिपरिका नबुझ्ने 'विद्वान्'हरू पनि स्पिभाकको महत्र्व बुझ्छन् । उनी आएपछि यी अदृश्य हुन्छन् । मलाई अचम्म लाग्छ । यी सिद्धान्तविरोधी आडम्बरहरू हुन् जसलाई संरचनात्मवाद अथवा मार्क्सवादी समालोचनामा पाँच मिनेट बोल्न भने चुप लाग्छन् तर साहित्यिक र सांस्कृतिक सिद्धान्त र समालोचनालाई गाली गर्न चुनावी घोषणापत्र पढेजस्तो चिच्याउँछन् । मेरी विद्यार्थी विभूषणा भन्छिन्, 'साहित्यको सिद्धान्तलाई कट्टरताबाट बचाउने त साहित्यिक सिद्धान्तहरू नै हुन् ।' यो भनेको के हो भने हाम्रोमा साहित्यिक सिद्धान्तलाई धेरै कठोर र नबुझ्ने भनिन्छ तर यसलाई बुझ्ने बनाउन साहित्यिक सिद्धान्तकै प्रमुख भूमिका रहन्छ ।

सन् १९७० तिर नव-वामपन्थका विचार र बर्मिंघम स्कुलको 'सेन्टर फर कन्टेम्पररी कल्चरल स्टडिज'बाट नव-इतिहासवादको विकास भयो । नव-इतिहासवादले इतिहासको मार्क्सवादी व्याख्याको पुनर्परीक्षण गर्छ । आर्थिक सम्बन्धहरूले इतिहास निर्माण गर्छ भन्ने मार्क्सवादी सिद्धान्तको यिनीहरू आलोचना गर्छन् । उनीहरूको विचारमा इतिहास र साहित्य उस्तैउस्तै हुन् । दुवै काल्पनिक धरातलमा निर्माण भएको ठान्छन् । स्टेफन ग्रिनब्लाटजस्ता नव-इतिहासवादी मार्क्सवादलाई कडा सिद्धान्त ठान्थे उनीहरूले साहित्य र संस्कृतिसँग जोडेर नरम बनाए । नव-इतिहासवाद अमेरिकी विश्वविद्यालयमा ७० को दशकतिर प्रचण्ड रूपमा आयो । तर पनि एउटा प्रश्न राखूँ— किन निरंकुशताको समयमा राष्ट्रगीत धेरै निर्माण गरिन्छ ? अथवा बेलायतमा सुक्खा परेको बेलामा किट्सले शरदलाई 'तुवाँलो र परिपक्वताको ऋतु' किन भने ? यस्ता नव-इतिहासवादी व्याख्याका लागि अभिलेखनात्मक समालोचना गर्नुपर्छ । नव-इतिहासवादी अनुसन्धान पुस्तकालय र घरमा बसेर हुँदैन । यो एक प्रकारको अनुसन्धानात्मक समय यात्रा हो ।

सांस्कृतिक अध्ययन अथवा कल्चरल स्टडिजको जन्म अमेरिकी प्राज्ञिक मार्क्सवादको देन हो । यो साहित्य समालोचनालाई समाज र संस्कृतिसँग जोडेको परम्परा हो । सन् १९७० को दशकदेखि यसले प्रसिद्धि पाएको हो । यो विधामा मिसेल फुको र ग्राम्सीका सिद्धान्तहरूको योगदान धेरै छ । नव-इतिहासवादीहरूले संस्कृति अध्ययनको विकासमा पद्धतीय योगदान गरेका छन् । अमेरिकी अध्ययनले त्यही संस्कृति अध्ययनलाई अति राम्ररी आत्मसात् गरेको छ । कल्चरल स्टडिज, नव-इतिहासवाद, उत्तर-औपनिवेशिकता उत्तर-मार्क्सवादी सिद्धान्त हुन् जसले नव-मार्क्सवादी गुरुहरूबाट विषयवस्तु र तरिका लिएका छन् । जेमिसन, सइद, स्पिभाकजस्ता धेरै प्राज्ञको चर्चा यही लर्कोमा गर्न सकिन्छ ।

जेमिसन त्रिविको केन्द्रीय अंग्रेजी विभागको निम्तोमा ९० को दशकको मध्यतिर नेपाल आएका थिए । उनको मार्क्सवादी विचार पश्चिम केन्द्रित छ । उनले उपभोक्तावादी पुँजीवाद र उत्तर-औद्योगिक अथवा पछिल्लो-पुँजीवादी (लेट क्यापिटलिज्म)समाजको अध्ययन गर्छन् । त्यसैले उनलाई उत्तर-आधुनिकतावादी मार्क्सवादी भन्न सकिन्छ । अमेरिकी अथवा पश्चिमी अंग्रेजी प्राज्ञिक शब्दकोशमा नव-मार्क्सवादी र उत्तर-मार्क्सवादीलाई एउटै समूहमा राख्न हुन्न । हुन त साधारण सन्दर्भमा मार्क्सपछिका युरोपेली मार्क्सवादीहरू र नव-मार्क्सवादीको प्रभाव उत्तर-मार्क्सवादी स्पिभाकमा धेरै परेको छ र उनको उत्तर-औपनिवेशिक कृतिमा त्यो प्रभाव देखिन्छ । तर, दुवै मार्क्सवादहरू अविच्छिन्न छन् ।

हामीकहाँ मार्क्सवादलाई कोरा ढंगले बुझ्ने चलन छ । मार्क्सवादलाई समयक्रमसँग बुझ्न जरुरी छ । विश्वविद्यालयमा मार्क्सवादलाई समाज र संस्कृतिसँग जोडेर लिइन्छ । त्यसरी जोडेर अध्ययन गर्दा नै मार्क्सवादका यी नयाँ रूपहरूको विकास भएको हो । तर, मार्क्सवादका यी नयाँ रूपबारे चर्चा गर्नासाथ मार्क्सवाद बिगारेको आरोप लगाइन्छ । त्यो संकुचन हो । हामीलाई फराकिलो हुन आवश्यक छ । यसै क्रममा म एउटा प्रसंग सम्झन्छु ।

मेरा एउटा विद्यार्थी छन्, नाम भन्दिनँ किनभने उनको अनुमति लिएको छैन । माओवादी विद्रोहको बेला उनले एउटा चिनियाँ उपन्यासमा थेसिस लेख्छु भने । मैले नव र उत्तर-मार्क्सवादीको किताबको सूची दिएँ । भर्खरै रुकुम र रोल्पाबाट त्रिभुवन विश्वविद्यालय आएका विद्रोहीले भने, 'सर म जेमिसन, स्पिभाक र इगलटन जस्तालाई पढ्दिनँ ।' मैले सोधेँ, 'किन ...? ' (झन्डै लेख्दालेख्दै उनको नाम भन्दिएको !) उनको तीव्र जवाफ थियो, 'यिनीहरू बिग्रिएका मार्क्सवादी हुन् ।' त्यति भनेपछि म त कहाँ छोड्छु ? मैले उनलाई एउटा किताब दिएँ । पछि एउटा 'बिग्रिएको' राम्रो थेसिस पनि लेखे र एउटा केटीको प्रेममा पनि परे । यो मेरो जित थियो, बिग्रेको मार्क्सवाद र प्रेमको जित । यस्ता विद्यार्थी बनाउन पाए, म पनि चुनाव जित्छु ।

विश्वविद्यालयको मार्क्सवाद चुनावी संस्थाले निर्धारित गर्दैन । न त कुनै कम्युनिस्ट पार्टीले । प्राज्ञिक बोधले मार्क्सवाद अथवा कुनै वादलाई विमर्शात्मक बनाउँछ । विश्वविद्यालयमा सिद्धान्तले निष्पक्षता ल्याउँछ ।
सबाल्टर्न स्टडिजको कुरा नगरी मार्क्सवाद र विश्वविद्यालयको कथा अधुरो हुन्छ । रणजित गुहाको नेतृत्वमा रहेको प्राज्ञिक वर्गले यसको विकासमा ठूलो योगदान गरेका छन् । सबाल्टर्नको दृष्टिकोणबाट भारतको इतिहास लेख्ने विद्वान्हरूलाई बुझ्न तीनवटा तथ्य छन्— भारतीय स्वतन्त्रतामा सबाल्टर्नको भूमिकाको अध्ययन, यस्तो भूमिकाको अध्ययन गर्दा विभिन्न सामाजिक तथ्य, लैंगिक, राष्ट्रियता, वातावरणजस्ता विषयका पनि अध्ययन र स्पिभाक (उनी सबाल्र्टन समूहकी होइनन्)को 'सबाल्र्टन' शब्दको विनिर्माणवादी व्याख्या ।

एन्जो ट्राभर्सोले कर्नेल विश्वविद्यालयमा सन् २०१३ मा 'लेफ्ट मेलान्कोलिया' शीर्षकको कोर्स पढाएका थिए र पछि सन् २०१६ मा 'लेफ्न-विंग मेलान्कोलिया : मार्क्सिज्म, हिस्ट्री एन्ड मेमोरी' नामको किताब पनि प्रकाशनमा ल्याए । वामपन्थी संवादको विशद पुँजीवादी प्रभुत्वलाई चुनौती दिन नसकेको कथा लेखेका छन् उनले । हालको समस्या पश्चिमी एसिया र उत्तरी अफ्रिकाका आन्दोलनहरू हुन् । निरंकुश शासक त विलीन भए तर अर्को प्रतिस्थापन भएका छन् । यी आन्दोलन विकारमा परिवर्तित भए । यी वामपन्थी क्रान्ति नभए पनि क्रान्ति त थिए । क्रान्तिले कहिलेकाहीँ विषाद पनि ल्याउँछ । ट्राभर्सोको विचारमा कम्युनिज्मको असफलतामा नारीवादी आदर्श समाजको कल्पना पनि थाकेको थियो । नारीवादी युटोपियाको पतनले प्रतिगामी पहिचान राजनीति जन्मायो । यसले फेरि शिक्षण संस्थामा नारीवादको ठाउँमा वुमन स्टडिज ल्यायो जसले रेस (जाति) र लिंगलाई दमनको कारण हुन् भन्ने तथ्यलाई पन्छाएर अतिभौतिक चिन्तनतिर लग्यो । यो अमेरिकी र पश्चिमी अवस्था हो, ट्राभर्सो भन्छन् ।

उनले दुई किसिमका पराजयबारे चर्चा गरेका छन्— वीरतापूर्वक लडेको क्रान्तिको युद्धमा हारले पनि महिमा ल्याउँछ तर अर्कोतिर निर्वासित क्रान्तिकारीले हारे पनि आफ्नो साथीहरूबिच प्रेम पाउँछ । सोभियत संघको विखण्डन पछिको वामपन्थी हार पूर्वी युरोपको जातिसंहारमा परिणत भयो । क्रान्तिकारी आदर्शले केही गर्न सकेन भन्दाभन्दै २०औं शताब्दीको पनि अन्त्य भयो । राम्रा र नराम्रा विषय अब स्मृतिमा मात्रै छन् । क्रान्तिकारीलाई न हारको गौरव छ न त मित्रहरूको प्रेम छ । बितेको शताब्दीको सम्झनामात्र छ । यही हो मेलान्कोलिया ।

मलाई भने मार्क्सवाद र स्मृतिबारे पढाउन मन छ । स्मृति र राष्ट्रियता पनि विश्वविद्यालयमा पढाउन आवश्यक विषयवस्तु हुन् । ट्राभर्सोको चिन्ता वास्तविक हो तर मलाई थाहा छ सिद्धान्तका कुरा (सञ्जीव उप्रेतीको शब्दसमूह सापट लिन्छु) विश्वविद्यालयबाट भाग्दैन । हेइडगरले भनेका थिए, सिद्धान्त मन पर्दैन भने विश्वविद्यालयमा प्रवेश दिनुहुन्न ।

विश्वविद्यालय बाहिरको मार्क्सवादको चर्चा गर्दा किट्सको 'अजिम्यान्डियास' कविताको सम्झना आउँछ :
'मैले एउटा पुरातन देशको यात्रीलाई भेटेँ
उसले भन्यो, 'दुइटा विशाल मुढो विहीन, मरुभूमिमा
उभिएको पाषाण खुट्टा देखेँ'
मेरा विचारहरू मूर्तिमा परिवर्तित हुन्छन् । बालुवा र धुलोमा परिणत गरिन्छ । तर, विश्वविद्यालयहरूले चर्किएका अंगप्रत्यंगहरूलाई टिप्दै हरेक 'वाद'को अध्ययन गरेका हुन्छन् । ट्राभर्सोले जे भने पनि चिन्ता गर्नु पर्दैन । विश्वविद्यालयको अध्ययनशील मन हुन्छ । हरेक प्रसंग सम्झनाका कथा बनेको हुन्छ । कक्षाकोठादेखि अखबारका लेखहरूमा । अन्त्यमा फेरि एउटा कविताको सानो खण्ड अनुवाद गर्छु । यी पंक्तिहरू कोलरिजको 'द राइम अफ त एन्सिएन्ट मारिनर'का हुन् :
'त्यो बेलादेखि, अनिश्चित प्रहारमा,
वेदना फर्किन्छ,
र जबसम्म अप्रिय कथा भन्दिनँ,
यो मुटमा जलन हुन्छ !'
मार्क्सवादको कथा अप्रिय त छँदैछैन तर अप्रिय बनाइएको छ । 'पुँजी'को पहिलो भागमा कार्ल मार्क्सले सेक्सपियरको 'मच अ डु अबाउट नथिंग' नाटकका पात्र डोग्बेरीको भनाइ उद्धृत गर्छन्, 'रूपवान् मानव हुनु, भाग्यको कोसेली हो तर पठन र लेखन प्रकृतिबाट आउँछ ।' यही प्रकृतिको तथ्य विश्वविद्यालयले समेटेको छ, मार्क्सवाद होस् वा विनिर्माणवाद ।

मार्क्सवादको पुरातन शास्त्रीय विचारहरूको बोलवाला छैन जसमा आर्थिक पक्ष सबैभन्दा मुख्य निर्धारक हुन्थ्यो जसअनुसार समाज र संस्थाको आधार आर्थिक हो भन्ने बुझिन्छ । इतिहासको चरित्र सामाजिक समूहहरूबीच लगातारको संघर्ष हो । अतिरिक्त मूल्य निर्माण गर्ने मजदुरलाई फाइदा नहुनु र यही अतिरिक्त मूल्य भएको वस्तुलाई कमोडिफाई गर्नु मार्क्सवादको गहन खोज हो । तर पनि मार्क्सवादबाट मार्क्सवादहरू हुनुको पछाडिका घटनाहरूको चर्चा गरियो । त्यो गर्नू मार्क्स र मार्क्सवादलाई प्रणाम गर्नु हो । मार्क्सले डिनर खाँदा, परिवारले प्रार्थना गर्दा, कुनै एकजनालाई सेक्सपियरको पंक्ति पढ्न भन्थे ।