किन कमजोर छ नेपाली उपन्यास ?

'प्रगतिशील उपन्यासका चुनौतीहरू' भन्ने यो विषय अत्यन्त जल्दोबल्दो छ र यस विषयमा धेरै नै छलफल तथा बहस हुनुपर्छ । किनभने अहिले पनि विश्वमा उपन्यासको नेतृत्वदायी प्रवाहमा प्रगतिशील उपन्यास नै सर्वाधिक अगाडि छ । 'नेपाली प्रगतिशील उपन्यास' विषयको मेरो पढाइ एउटा सामान्य पाठकको तहसम्मको मात्रै हो । यसैले म आफ्नो कमजोर पठनअनुभवको आलोकमा मात्र केही कुरा राख्न सक्छु ।

अब चुनौतीका कुरा गरौं । एकपटक गाब्रियल गार्सिया मार्खेजलाई आफ्नो नजिकका 'प्रगतिशील'हरूले भने, 'तपाईं उपन्यासमा किन जनताले नबुझ्ने जटिल कुराहरू लेख्नुहुन्छ ? यसरी त तपाईं कसरी प्रगतिशील हुन सक्नुहुन्छ ? ' मार्खेजले त्यसको जवाफमा भने, 'म पनि समाजवादी नै हुँ । मलाई के विश्वास छ भने एकदिन संसारमा समाजवाद आएरै छोड्नेछ । तर, साहित्यमा जीवन र इतिहासको विषय यति जटिल हुन्छ, त्यसलाई सरलीकृत रुपमा लेख्न सकिँदैन ।'

मार्खेज ल्याटिन अमेरिकाका धेरै ठूला राजनीतिक उथलपुथल र निकै ठूला वाम संघर्षका प्रभावहरू भएको समयका स्रष्टा हुन् । उनी क्युबाका वाम नेता फिडेल क्यास्ट्रोका अनन्य मित्र थिए । उनीहरूबीचको त्यो मित्रता विचारको आधारमा गाँसिएको थियो । त्यस्तै कवि रोबेर्तो फर्नादेज रेतामार जो क्युबामा बसेर विचारको मोर्चामा वामपन्थी हस्तक्षेपका विचार उठाइरहेका थिए, तिनीसँग पनि मार्खेजको राम्रो मैत्री थियो ।

उपन्यासको जन्म युरोपमा पुँजीवादको उदयपछि भएको हो । यसैले समालोचकहरू उपन्यासलाई युरोपेली कला भन्छन् । हरेक युगले आफ्नो चेतना र रुचि अनुकूलको विधा जन्माउँछ । उपन्यासभन्दा अगाडि महाकाव्यको युग थियो जो सामन्तवादको साहित्यिक रूप थियो । महाकाव्य अहिले पनि लेखिँदैछ । तर, अहिले लेखिए पनि यो विधा पुराना स्मृतिहरूको पुनरावृत्ति मात्रै हो । अहिले महाकाव्यले धेरै ठूलो संवादधर्मिता र आयतन बोक्न सकेको देखिँदैन ।

मिखाइल बाख्तिन् नामका एकजना मेधावी रुसी समालोचकले भनेझैं उपन्यास बहु स्वरहरू र बहु रंगहरूको समुच्चय हो, त्यसैले यो बेग्लै सार्वभौमिक लक्षण भएको कला हो । मार्खेजले यो कलालाई ल्याटिन अमेरिकामा स्थापित गरेका छन् । खासगरी उनको 'वन हन्ड्रेड एयर्स अफ सोलिच्युड' भन्ने उपन्यास बजारमा आएपछि यो विशिष्टता परिलक्षित भएको हो । यो कृतिमा युरोपेली उपन्यासका कुनै पनि स्वभाव छैनन् । तेस्रो विश्वको एउटा राम्रो मौलिक, राजनीतिक, लोकतन्त्रवादी, जनपक्षीय र प्रगतिशील उपन्यास हो यो ।

हाम्रो देशमा जस्तै मार्खेजको देशमा पनि सतही बोधक्षमता भएका, सस्तो नारा र घिसेपिटे लेखनलाई प्रगतिशील साहित्य मान्ने, राजनीतिले साहित्यलाई नियन्त्रण गर्नुपर्छ भन्ने जडसूत्रवादी चिन्तन भएका, तथाकथित पार्टीको जन्तर लगाएका प्राज्ञहरू थुप्रै थिए । उनीहरूले मार्खेजलाई पनि एकदमै हैरान पारे । प्रगतिशील उपन्यासका चुनौतीको कुरा गर्दा हामीले यो सन्दर्भलाई सम्झिनुपर्छ ।

यस कुरालाई अझ स्पष्ट गर्न म एउटा पुरानो सन्दर्भतिर जान चाहन्छु । जस्तो मार्क्स-एङ्गेल्सले आफ्नो समयमा वाम आन्दोलनको झन्डा बोकेर हिँड्ने एमिल जोलालाई भन्दा विचारमा राजतन्त्रवादी रहेका बालजाकलाई बढ्ता महत्र्व दिए । उनीहरूले बालजाकलाई इतिहासको गतिको सही प्रवक्ता भनेर मूल्यांकन गरे । यसले स्पष्ट पार्छ- इतिहासबोध, समाजका चालक शक्तिको पहिचान र सर्वोत्तम कलात्मक सामथ्र्यबिना राम्रो र प्रगतिशील उपन्यास बन्न सक्दैन ।

'पल्पसा क्याफे'देखि अघि र 'पल्पसा क्याफे'देखि पछि भन्ने जस्ता 'फन्टुस्' कालविभाजन बजारका वितण्डा हुन् । हामी गम्भीर नभएर र हस्तक्षेप गर्न नसकेर यस्ता अल्लारे कुरा आएका हुन् ।

साहित्य राजनीतिको निर्देशनमा लेखिने विषय होइन । साहित्यमा राजनीति हुन्छ तर संकीर्ण राजनीतिको मातहतमा साहित्य हुँदैन । लेनिनलाई हामी आदर गर्छौं । उनले समाजवादी आन्दोलनको इतिहासमा धेरै राम्रा काम र कुराहरू गरेका छन् । एउटा साहित्यकारले गर्न नसक्ने काम उनले आन्दोलनमार्फत गरेका छन् तर साहित्यको परिशीलन गर्ने समयमा उनी गल्तीमा फसेका छन् । उनले साहित्यलाई बोल्सेविक क्रान्तिको दाँती र पेचकिला भने । उनको यो भनाइ साहित्यलाई राजनीतिक कार्यनीतिको मातहत राख्ने सोच थियो । लेनिनले भनेको यो कुरा ठीक होइन रहेछ भनेर पछि म्याक्सिम गोर्कीले 'अनटाइमली थट' किताबमा प्रतिवाद गरेका छन् । म्याक्सिम गोर्कीले भने, 'लेनिनलाई साहित्यको बारेमा के थाहा छ र ? उनलाई त राजनीतिको बारेमा मात्रै थाहा छ । थाहा नभएको कुरा किन बोल्ने ? '

प्रगतिशील उपन्यासको नेपाली सन्दर्भ आउँदा 'को अछूत'देखि देखि कुरा सुरु गर्नुपर्ने हुन्छ । मुक्तिनाथ तिमल्सिना वाम आन्दोलनका स्रष्टा त होइनन् तर विचारको हिसाबले यो उपन्यासले नेपाली प्रगतिशील उपन्यासको गोरेटो बनाएको छ भन्नेमा म विश्वस्त छु । त्यति भएर पनि उनले कलाका कुनै पनि मान्यताहरू पालना गरेनन् । विचार र कलाको श्रेष्ठताबिना कलाकृति उत्कृष्ट बन्न सक्दैन । तर, लुसुनले नै एकचोटी भने, 'क्रान्तिका लागि मेरो साहित्य केही काम लाग्दैन ।

तपाईंहरूको बन्दुकमात्र गज्जब काम लाग्छ ।' उनले हाङपु सैनिक एकेडेमीमा लाल सेनामाझ भाषण गर्दा यस्तो भनेका थिए । तर, लु शुनको यस्तो कुरा क्षणिक हुन्छ । मुल कुरा कलाको आफ्नो शक्ति तयारी चाउचाउजस्तो छिटो हुँदैन । कलाले मूल्य निमार्णमा प्रभाव पार्ने एउटा लामो र अनन्त प्रक्रिया हुन्छ । त्यो प्रक्रिया एकदमै घुमाउरो र जटिल हन्छ । कहिलेकाहीँ त लामो समयसम्म लेखक एक्लै पर्छ । लेखक कस्तो हुन्छ भनिन्छ भने जब जहाज डुब्छ, जहाजको कप्तान अर्को बोटमा बसेर डुबेको जहाज हेर्छ तर उसले केही पनि गर्न सक्दैन । लेखकको कृतिले तत्काल गर्न नसक्ने भनेको त्यस्तै हो । तर, जब लेखकले लेख्छ त्यसले पछिपछि गएर मूल्य प्रक्रियामा धेरै ठूलो भूमिका खेल्छ ।

'को अछूत'को कुरा गर्दा कलाका धर्महरूलाई लेखकले गहिराइमा परिपालन गरेनन् । त्यस्तै हामी हृदयचन्द्रसिंह प्रधानको बीचमा पनि जान सक्छौं । उनका 'स्वास्नीमान्छे' र 'एक चिहान' दुई उपन्यास छन् । 'स्वास्नीमान्छे' विचारको हिसाबले 'एक चिहान'भन्दा पनि उन्नत दर्जाको प्रगतिशील उपन्यास हो जसमा महिलामाथि हुने उत्पिडनका धेरै पक्ष छन् । खासगरी वेश्यावृत्ति गर्नु परेको कारणलाई समाजको दोष भनेका छन् हृदयचन्द्रले ।

भारतमा आर्य समाजीहरूले वेश्याहरूलाई उद्धार गर्ने कुरा उठाएका थिए । यो सन्दर्भ प्रेमचन्दको 'सेवासदन' उपन्यासमा छ । 'स्वास्नीमान्छे' विचारका हिसाबले त्यस्तै किसिमको प्रभावबाट लेखिएको उपन्यास हो । तर, यसमा पनि कलाको बल कमजोर छ । काठमाडौंका गरिब किसानबार लेखिएको 'एक चिहान' पनि त्यस्तै अर्को उपन्यास हो ।

डीपी अधिकारीले 'आसमाया' र 'धर्ती अझै बोल्दैछ' उपन्यास लेखे तर उनी पनि कमजोरीबाट जोगिन सकेनन् । व्यक्ति इतिहासको उपज हो । इतिहास पनि व्यक्तिहरूको निर्मिति हो । समाज र व्यक्तिको अन्तरसम्बन्ध हुन्छ । अधिकारीका उपन्यासमा सम्बन्धहरूको जटिलता व्यक्त गर्ने कुरामा ध्यान नपुगेको देख्छु र अहिलेसम्मको प्रगतिशील उपन्यासको समस्या पनि यही हो । 'आसमाया'मा दरबारमा काम गर्ने र त्यहाँबाट फालिएकी महिलाको दु:खको कथा छ । प्रेम गरेर अन्तरजातीय विवाह गरेको त्यो लोग्ने पनि मरेपछि अर्कोसित विवाह गरेको, अन्तिममा गुरुजु खलकले घरबास उखेल्न गरिरहेको षड्यन्त्र त्यसको कथानक हो यो । यस्तो लेख्दा अधिकारीले सिंगो समाज र इतिहासको जगमा उपन्यासलाई उठाउन सकेनन् । इतिहासको जगमा सम्बन्धहरूलाई उठाउन सकिएन भने उपन्यासको कलात्मक प्रामाणिकता हुँदैन ।

धनुषचन्द्र गोतामले 'घामका पाइला' उपन्यास लेखे । बंगाली उपन्यासहरूबाट प्रभावित भए पनि त्यो उपन्यासमा राम्रा संकेतहरू छन्, नेपालको संक्रमणका कुराहरू छन् । अनि नेपाली समाजका परिवर्तनका तथ्यहरू छन् । तर, त्यो उपन्यासका पनि केही कमीहरू छन् । गोतामेले जुन समयको चित्र कोरेका छन् त्यसमा प्रयोग भएको रङ त्यति गाढा छैन । त्यही लाममा रमेश विकल, पारिजात, जगदीश घिमिरे, खगेन्द्र संग्रौला, प्रदीप नेपालदेखि मसम्म छौं । यहाँ हामी त्योभन्दा पछाडिका पनि धेरै नामहरू लिन सक्छौं । सबभन्दा पछिल्लो समय 'जनयुद्ध'सम्मका उपन्यासहरू पनि कला, विचार र इतिहासबोधका समस्याहरूले आक्रान्त छन् । ऋषिराज बरालको 'समरगाथा' र घनश्याम ढकालको 'रातो आकाश' यसका थप दृष्टान्त हुन् ।

प्रगतिशील साहित्यको इतिहासमा एउटा दुर्घटना भएको छ । त्यो दुर्घटना खासगरी स्टालिनकालमा भएको हो । हामीमध्ये कतिपय स्टालिनलाई असल मान्छे र नेता मान्ने पनि हुन सक्छौं । त्यसमा मेरो आपत्ति छैन । तर, स्टालिनकालमा साहित्य र कलाको धेरै अधोगति भएको छ । उपन्यासको पनि एकदमै भ्रष्टीकरण भएको छ । त्यस समय सोभियत लेखक संघको छातामुनि रहेका लेखकले उपन्यासमा पार्टीका कार्यनीतिक कुराहरू मात्र लेखे । चीनमा सांस्कृतिक क्रान्ति हुँदा पनि त्यस्तै खालको अवस्था देखियो । सांस्कृतिक क्रान्तिमा त कस्ता किसिमका विकृतिहरू प्नि आए भने शेक्सपियरका नाटकहरूलाई प्रतिबन्ध लगाउने काम भयो, लुसुनको 'नयाँ वर्षको बलिदान'जस्तो निकै राम्रो जनपक्षीय कथालाई समेत प्रतिबन्ध लगाइयो । त्यसपछि त्यहाँ साहित्यको नाममा कुनै जीवन नभएका, उन्माद र नाराले भरिएका कुराहरू धेरै लेखिए ।

हाम्रा प्रगतिवादी उपन्यासमा स्टालिनकालीन प्रभाव अचाक्ली छन् । ऋषिराज बरालको 'समरगाथा' यसको उम्दा उदाहरण हो । यसमा उनले माओवादी लङमार्चको कुरा लेखे । यो लेख्नुपर्ने विषय पनि हो । किनकि त्यो हाम्रो इतिहास हो । तर, समाज र इतिहासमा वर्गीय मूल्यसँगै जोडिएका अरू धेरै आयाम हुन्छन् । उपरी संरचनाका जटिलता र जञ्जाललाई नठम्याइँ कसरी सही इतिहास बन्छ भन्ने कुरामा बरालको उपेक्षा देखिन्छ ।

घनश्याम ढकालको उपन्यास 'रातो आकाश'मा पनि उपन्यासमा रहने थोरै मात्र स्वभाव छन् । यो उपन्यास उपन्यास नभएर पार्टीका बैठकहरूको प्रतिवेदनको आलेखजस्तो छ । यता आएर 'जनयुद्ध'को जमिनमा टेकेर धेरै उपन्यास आएका छन् तर ती कुनैले पनि इतिहासमाथि न्याय गर्न सकेका छैनन् । रवीन्द्र श्रेष्ठको 'उदास शनिबार' आयो । दीपशिखाको 'रात फुलेको याम' आयो । विष्णु भण्डारीको 'पहेँलो घाम' आयो । सारांशमा भन्दा हामी सबैले (इन्क्लुडिङ मी) इतिहासमाथि न्याय गरेका छैनौं । जीवन र समाजबारे हाम्रो बुझाइ नै कमजोर छ ।

अहिले हामी धेरै विचारको कुरा गर्छौं । तर, विचारको हिसाबले नै हामी सबैभन्दा कमजोर छौं । कुन विचारको कुरा गरेको ? विचारधाराको शृंखला हेर्नुहुन्छ भने सन् १९६० देखि यता विचारहीनताको समय सुरु भएको छ । मानव इतिहासको यो कालखण्डलाई विचारको हिसाबले हेर्दा यो सर्वाधिक अँध्यारो समय हो । हिजो स्थापना गरिएका महाआख्यानहरू काम नलाग्ने भएका छन् र नयाँहरूले पनि समग्रमा मानवीय संकटलाई सम्बोधन गर्न सकेका छैनन् । हामीले सपना देखेको सोभियत संघ ढल्यो । एकथरी भन्लान्- ढल्नुपथ्र्यो ढल्यो, किनकि त्यो त संशोधनवादी मार्गमा थियो । तर, यसरी कुतर्कको सहायता लिएर हामीले आत्मतुष्टि गर्न हुन्छ ? जब संसारभरि नै विचारहीनताको जगजगी छ भने फोस्रो आत्मरतिले मुक्तिको महाआख्यान कसरी बन्छ?
हाम्रो समाजमा अस्तित्वमा रहेका राजनीतिक पार्टीहरू बेकम्मा भइसकेका छन् । अरुको छोडौं, जो वामपन्थी छन् तिनीहरूले पनि संस्कृतिको मामलामा कुनै गतिलो काम गरेका छैनन् । तिनीहरूको सांस्कृतिक आन्दोलनको दिशामात्र होइन राजनीतिक आन्दोलनको दिशा पनि गलत छ । एउटा यस्तो जहाज अगाडि बढिरहेको छ कि अघिल्तिर ठूलो चट्टान छ र त्यो जहाज त्यहाँ ठोकिनेवाला छ । नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनको जहाज त्यही भीमकाय चट्टानमा ठोकिनेवाला छ । त्यसैले प्रगतिशील लेखक संघजस्तो जिम्मेवार संस्थाले केही जोखिम उठाउनैपर्छ । नवीन विचार खोज्नुपर्छ ।

प्रगतिशील उपन्यासकारका सम्भावना के हुन् भने उनीहरू प्रचलित रुढिग्रस्त विचारहरूभन्दा अगाडि हुनैपर्छ । अग्रगामी सोच नै उनीहरूलाई एकमात्र जाँच्ने कुरा हो । चलेका, स्थापित भएका, किताबमा लेखिएका र दस्तावेजमा लेखिएका घिसेपिटे विचारहरूको अनुकरण गरेर प्रगतिशील लेखकको आफ्नो वैचारिक पहिचान बन्न सक्दैन ।

सारांशमा भन्नु पर्दा प्रगतिशील यथार्थवादी उपन्यासकै भविष्य छ संसारमा । त्योबाहेक अरू उपन्यासको भविष्य छैन । जो वास्तवमा समाजसँग र इतिहाससँग गाँसिएको हुन्छ, त्यसले मात्र सार्थक संवाद गर्न सक्ने सामथ्र्य राख्छ । मार्क्सले भनेजस्तै, समाजहरू उत्पादन सम्बन्धद्वारा निर्धारित हुन्छन् । मूल्य, विश्वास र नैतिकता उत्पादन सम्बन्धद्वारा निर्धारित हुन्छन् । त्यो जगमा बसेर उपन्यास लेखिनुपर्छ र उपन्यास लेख्दा उपन्यासको आफ्नो सार्वभौमिक जुन नियम र कला छ त्यसलाई पच्छ्याएर लेख्नुपर्ने हुन्छ । म अहिले यही सोचले आक्रान्त भएर रचनाकर्ममा लीन छु । सायद अर्को वर्षको आरम्भसम्ममा मेरो नयाँ उपन्यास बजारमा आउँला ।

उपन्यास युरोपबाट उपनिवेशमार्फत हाम्रोमा आएको हो । उपनिवेशमा जसरी पँजीवादी शोषण भित्रियो उपन्यास पनि त्यसरी नै आयो । उपनिवेशवादीहरूले ल्याएको उपन्यास तेस्रो विश्वका स्रष्टाहरूले पढे । पहिले उनीहरू प्रभावित भए । क्रमश: पछिपछि उनीहरू आलोचक भए । हुँदाहुँदा पँजीवादी संसारबाट आएको उपन्यासले राष्ट्रिय मुक्ति आन्दोलनका झन्डा पनि उठायो । त्यसको गज्जबको उदाहरण प्रेमचन्दलाई लिन सक्छौं ।

प्रेमचन्दले बारम्बार भनेका थिए, म स्वराज प्राप्तिको आन्दोलनको पक्षमा छु । त्यसैले हाम्रो ऐतिहासिक दायित्व हो, उपन्यासलाई परिवर्तनको उद्देश्यसँग मिलान गर्नु । उपन्यासकारले लेख्दा उसले लेख्ने कलात्मक संकेतहरू, उसले सिर्जना गर्ने कलात्मक ध्वनिहरूमा ऊ अत्यधिक सजग हुनुपर्छ । मानिसहरूका सम्बन्धका जटिलताहरू, आधारहरू, संकेतहरूमा बढ्ता सजग हुनुपर्छ । सबभन्दा बढ्ता सजग हामीले हाम्रो इतिहास र हाम्रा मानिसहरूसँग हुनुपर्छ । किनभने पहिले आफ्नै मान्छे नबुझीकन संसारभरका जति किताब पढे पनि केही बुझिँदैन । आफ्नैपनालाई नबुझिकन मौलिक कला हुँदैन । हामीले अहिलेसम्म प्राप्त गरेका प्रचलित ज्ञानहरूको सीमालाई नाघेर उपन्यास लेख्न सक्यौं भने मलाई लाग्छ यी चुनौतीहरू हामी सामना गर्न सक्छौं ।

अहिलेको सिंगै नेपाली उपन्यासको दिशा र यात्रा नै ठीक देख्दिनँ म । लेखक बजारमा गयो, त्यो नराम्रो होइन तर लेखक बजारभन्दा कमजोर हुन थाल्यो, त्यो चिन्ताको विषय हो । बजारले त्यस्तो चिज उत्पादन गर्ने भयो जो धेरै बिक्छ । लेखक आफ्नो अस्मितामा नबाँचेर बजारको तानाशाहीको सिकार भएपछि रूपान्तरणका अभीष्ट छायामा पर्छन् । नाफाको निम्ति विक्ने मालहरूमात्रै उत्पादन गर्दा कलाका जोखिम बढ्छन् । यता आएर बजारले इतिहास नै करेक्सन गर्ने कुरा पनि ल्यायो । 'पल्पसा क्याफे'देखि अघि र 'पल्पसा क्याफे'देखि पछि भन्ने जस्ता 'फन्टुस्'काल विभाजन बजारका बितण्डा हुन् । यसमा हामी गम्भीर नभएर, हामीले हस्तक्षेप गर्न नसकेर यस्ता अल्लारे कुराहरू आएका हुन् । त्यसैले प्रगतिशील लेखक संघले वैचारिक, कलात्मक र रचनात्मक हस्तक्षेप गर्नु पर्‍यो । बजारले जुन किसिमको राजनीति गर्दैछ त्यो सर्वथा हानिकारक छ भन्ने बुझ्नुपर्‍यो ।

यति भन्दाभन्दै यहाँ एउटा हेक्का रहोस्, साहित्यको इतिहास लेख्ने बेलामा हामीले युधीर थापालाई पनि उपेक्षा गर्न मिल्दैन । लोकप्रिय साहित्यको कुरामा हामी त्यति धेरै नकारात्मक छैनौं । लोकप्रिय साहित्य पनि सामाजिक संवादको एउटा माध्यम हो । तर प्रश्न छ— त्यसले ढिलो वा चाँडो सामाजिक परिवर्तनमा कति भूमिका खेल्छ ? मैले यहाँ सामाजिक परिवर्तन भनेको त्यो कुनै सिंगै युगको उथलपुथलमात्र होइन । तपाईं र मेरो संवादको निम्ति मैले कति लेखेँ र तपाईंले मलाई कति पढ्नुभयो ? हामीबीच कत्तिको सार्थक संवाद भयो ? मूल्य निर्माणको प्रक्रियामा यो प्रभावकारी भयो कि भएन ? मैले भन्ने कुरा यही हो । जब सिंगै उपन्यासको गति चाहिँ ठीक बाटोमा छैन भने त्यसको निदानको एउटै बाटो छ, हामीले मेहनत गर्न पुगेको छैन ।

म ज्यादै कम काम गर्न सक्ने मान्छे हुँ । एउटा काम एकचोटी मात्रै गर्छु । पार्टी संगठनमा लाग्ने बेलामा मैले लेख्दै लेखिनँ । गाउँगाउँमा गएर पार्टी संगठनमात्रै गरेँ । त्यो समय म पार्टी संगठनमा लाग्दा मित्र विमल निभा र श्यामलहरूले मलाई जिस्क्याँउथे- नारायण ढकाल आँखा छोपेको घोडाजस्तो भएर राजनीतिमा हिँड्यो । मैले लेख्न छोडेकोमा उनीहरू चिन्तित थिए । मैले एकैपटक ती दुवै काम गर्न नसकेर त्यस्तो भएको हो । म सँगैसँगै दुईवटा काम गर्नै सक्दिनँ । पछि पत्रकारितामा आउँदा दिनको एउटा सम्पादकीय लेखेपछि त्यो दिनको मेरो काम पूर्ण भयो । चाँडै थकानले गर्दा केही गर्न सक्दिनँ म । तर, कतिपयले त दिनभरिमा सिंगै पत्रिका पनि लेख्छन् रे भन्ने पनि सुनेको छु । यो लक्षणले मेरो उपन्यासकारितालाई धेरै प्रभावित पारेको छ । अहिले लेखिरहेको उपन्यासको परिमार्जनमा ढिलाइ भएको यसैले गर्दा हो ।

हामी अझै विश्व साहित्यमा जोडिन सक्छौं भन्ने कुरामा मलाई विश्वास छैन । आफैंले आफ्नै कृति पढ्दा थाहा पाउँछु कि मैले राम्रो लेखिरहेको छैन भनेर तर नढाँटी भन्नपर्छ, म राम्रो लेख्न कोसिस गरिरहेको लेखक हुँ । मैले विश्व साहित्यमा जोडिने भनेको युरोप वा अमेरिकामा होइन । हामीजस्तै मुलुक जो राष्ट्रिय आन्दोलनको दौरान ब्यँझिए, तिनीहरूसित हो । ती कतिपय देशहरूको साहित्यभन्दा पनि हामी धेरै पछि छौं । एसिया, अफ्रिका र ल्याटिन अमेरिकामा धेरै ठूलाठूला लेखक आइसके जसको एकदमै प्रभावशाली सञ्चार विश्वभरि हुन्छ, जसले विचार र अभिव्यक्तिमा बेस्सरि हल्लाउँछन् । जस्तो चिनुवा अचेवेदेखि लिएर न्गुगी वा थोङ्गो जो अहिले पनि आन्दोलनरत छन् । तर, हामी अहिलेसम्म पनि कोसिस र परीक्षणकै अवस्थामा छौं ।

समाजवादी यथार्थवादभन्दा अगाडि यथार्थवाद अथवा आलोचनात्मक यथार्थवादको समय थियो । यथार्थवाद सामन्तवादको विरुद्धमा एउटा वैचारिक दार्शनिक र राजनैतिक अभियानका रूपमा आएको थियो । यो कुनै एउटा प्रविधिमात्र नभएर समग्र दृष्टिकोण भएर आएको थियो । आलोचनात्मक यथार्थवाद पनि त्यही भित्र थियो । यो स्वयम् पुँजीवाद माथि पनि प्रश्न चिह्न उठाउने हिसाबले आएको थियो । समाजवादी यथार्थवाद चाहिँ गोर्कीको 'आमा' उपन्यास आइसकेपछि आयो । 'आमा' उपन्यासको एउटा विशेषता के छ भने त्यसमा पराकाष्टाको आशा छ । त्यसरी नै गोर्कीभन्दा अर्कोलाई पढ्दा मैले निराशाको पराकाष्टा पनि पढेको छु । जस्तो काफ्कामा निराशाको पराकाष्टा भेट्न सकिन्छ ।

म जसरी गोर्कीलाई सम्मान गर्छु, काफ्कालाई पनि त्यत्तिकै सम्मान गर्छु । पहिलो विश्वयद्धपछि मार्क्सवादभित्र फ्रयांकफर्ट भन्ने एउटा स्कुल आयो । त्यसले धेरै बहसहरू गर्‍यो । हुन त त्यो स्कुललाई धेरै जडसूत्रवादीहरूले संशोधनवादी, बुद्धिको मात्रै कुरा गर्ने, शब्द र कर्मको एकता नभएको जमात भनेर आरोपहरू पनि लगाए । तर त्यो सत्य होइन । विश्व समाजवादी आन्दोलनको विचारको इतिहासमा फ्र्यांकफर्ट स्कुल धेरै ठूलो मोड र परिघटना थियो । खासगरी वाल्टर बेन्जामिनले काफ्कालाई धेरै सम्मान गरेका छन् । वाल्टर बेन्जामिन आत्महत्या गरेका व्यक्ति हुन् । तर, उनको आत्महत्या पलायनवादी आत्महत्या होइन ।

फाँसिस्टहरूले उनलाई मार्ने नै भएपछि तिनीहरूको हातबाट मर्नुभन्दा म आफैं मर्नु ठीक भनेर मरेका हुन् । यस्ता व्यक्तिले काफ्काको महत्र्वालाई उठाए । काफ्का अँध्यारोबाट जिन्दगीलाई हेर्थे । उज्यालोबाट जिन्दगीलाई हेर्ने गोर्की थिए । हाम्रो जिन्दगीमा अँध्यारो उज्यालो दुवै पक्ष छन् ।

पछि समाजवादी यथार्थवाद कोरा सूत्रका रूपमा आयो, कठमुल्लावादी चुट्किलाका रूपमा आयो । म आफंै त्यसको सिकार भएको छु । मलाई आलोचना गर्नेहरू यस्तै काँटका छन् । तर मलाई त्यसमा गुनासो छैन । म बुटपालिस आन्दोलनबाट आएको हुँ । बुटपालिस आन्दोलन एउटा अराजकतावादबाट नै गुज्रिएर आएको हो । भियतनाम युद्ध भइरहेको बेलामा केही अमेरिकी कविहरू जो मार्क्सलाई रुचाउँथे, युद्धको विरोध गर्थे, गाँजा खान्थे, समलैंगिक कुराहरू गर्थे । एलेन गिन्सबर्ग तिनको केन्द्रमा थिए । तिनले लिएर आएको आन्दोलनबाट म प्रभावित थिएँ । पछि मलाई हामीकहाँ त्यो आन्दोलन टिक्दैन कि जस्तो लागेर प्रगतिशील आन्दोलनमा लागेँ । तर, हंग्री जेनेरेसनलाई अहिले पनि म स्नेह गर्छु ।

म भन्छु, हामी अलि फराकिलो होऔं । फराकिलो बन्ने संकेतहरू हामी देख्न थालेका पनि छौं । हिजो ग्राम्सीलाई संशोधनवादी भन्नेहरूले अहिले उनलाई पढ्नुपर्छ भनिरहेको देख्छु । यो सकारात्मक छ । हामी त हिजै भन्थ्यौं, उनलाई पढ्नुपर्छ । लोकप्रिय साहित्यको बारेमा ग्राम्सीको जत्तिको सुल्झिएको विचार तपाईं कहीँ पाउनुहुन्न । आज हामी काम न काजका किताबहरू धेरै बिके भन्छौं । यस विषयमा ठोस विश्लेषण गर्ने पहिलो प्राज्ञ उनै थिए । लोकप्रिय साहित्यको विश्लेषण गर्दा सबैभन्दा पहिले मार्क्सलाई सम्झाउने चिन्तक ग्राम्सी नै थिए।

फ्रान्सेली भाषामा लेखिएको युजिन सुइको 'द मिस्ट्री अफ पेरिस' भन्ने किताब धेरै युरोपियन भाषामा अनुवाद भयो । त्यो किताब लाखौं प्रति हातहातै बिक्यो । त्यो बालजाकको समय थियो । बालजाक हेर्‍याहेर्‍यै भए । उनी चिन्तित भए- 'म यस्तो मेहनत गरिरहेको छु, किताबहरू पढिरहेको छु, बुद्धिजीवीहरूसँग बहस गर्छु । हरेक बहसको मोर्चामा म नडगीकन आफ्नो कुरा राखिरहेको छु । तर, यस्तो फन्टुस् मान्छेको किताब चाहिँ हातहातै बिकिरहेको छ !'

त्यसपछि पहिलोपटक मार्क्सले त्यो किताब किन लोकप्रिय भयो भनेर लेखे । हिंसा, यौन, सतही कुराहरू, उन्मादहरू किन धेरै बिक्छन् ? लुकीलुकी किन मान्छेले पोर्नोग्राफी पढ्छन् ? त्यसको विश्लेषण गर्दै मार्क्सले मान्छेको माइन्ड सेट कसरी बन्छ भन्नेबारे प्रष्ट पारे । मार्क्सको त्यो लेख अहिले लोकप्रिय साहित्यमापन गर्ने आद्यबिन्दु बन्न पुगेको छ ।

एउटा तर्क छ, 'पल्पसा क्याफे' किन धेरै बिक्छ ? किनभने त्यो प्लस टुका विद्यार्थीले पढ्न सक्छन् । अर्को एउटा तर्क के गरिन्छ भने धेरै बिक्ने किताबले गर्दा गम्भीर किताबहरू ओझेल परे । अर्को तर्क छ, म हल्काफल्का युधीर थापा पढेर आएको त्यसकारण यताको गम्भीर मोडमा आइपुगेँ । वास्तवमा यस्ता विषयले प्रगतिशील लेखकहरू विचलित बन्नु ठीक छैन । युधीर थापा नपढीकन पनि गम्भीर कुरा लेख्न सकिन्छ । पढ्दा पनि बेठीक हुँदैन । किनभने पठन संस्कृतिको बारेमा गोर्कीले जति बेजोड कुरा कसले गरेको छ ? उनले बाल्यकालमा जे पाए पनि पढे । उनले कतै भनेका छन्- नपढेको भएँ म ज्यानमारा हुन्थेँ ।

नेपाली उपन्यासको कुरा गर्दा तोल्सतोयको युगलाई अझै हामीले नाघ्न सकेका छैनौं । मार्खेजले सम्पूर्ण युरोपको मानकलाई भत्काएर नयाँ मानकको स्थापना गरे, त्यो समय भेट्टाउन त हामीले धेरै पापड बेल्न बाँकी छ । मार्खेजले लेखेको उपन्यास 'वन हन्ड्रेस अफ सोलिच्युट' हेर्दा जोकरको कथा जस्तो लाग्छ, तर त्यस्तो होइन । त्यहाँ यस्तो गहिरो व्यंग्य र वियोगको कथा छ जो सतही हास्य किताब हो कि जस्तो पनि लाग्न सक्छ । तर त्यो सत्य होइन । एक सय वर्षसम्म उपनिवेशवादले जुन किसिमले शोषण गर्‍यो त्यो त्यहाँ देखाइएको छ ।

बहुराष्ट्रिय नाफाखोर युनाइटेड फुट कम्पनी त्यहाँ गएपछि मजदुरहरूमाथिको लुटपाट र तीन हजार मजदुरहरूको हत्याले हामीलाई तर्साउँछ । त्यस्ता वियोगका कथा हाम्रोमा पनि छन् तर हामीले आफ्ना विषय साहित्यमा ल्याउनै सकेनौं । खासगरी वाम लेखकहरूले चाहिँ केही गर्नै सकेनन् । म वामपन्थी लेखकहरूप्रति किन पनि धेरै आलोचक छु भने मैले बढीभन्दा बढी सम्भावना यतै देखेको छु ।(२०७४ जेठ ५ गते प्रगतिशील लेखक संघले आयोजना गरेको परिसंवाद कार्यक्रममा आख्यानकार ढकालले व्यक्त गरेको विचारको सम्पादित अंश ।)
प्रस्तुति : राजु स्याङ्तान