कहाँ छैन छाउपडी ?

भ्रमदेखि ज्ञानसम्म

त्यति बेला मलाई मर्न मन लागेको थियो । म भर्खर सात वर्षको थिएँ । आमाले भाइ पाएको राम्रैसँग थाहा छ । यसको पाँचछ महिनापछि आमाको दुवै तिघ्राबाट आलो रगत बगिरहेको मैले देखेँ । म डराएर उहाँलाई सोध्दा आमाले 'भगवान्को पापले भएको, सबै केटी मान्छेलाई हुन्छ, तँलाई पनि ठूलो भएपछि यस्तै हुन्छ' भन्नुभयो । यस्तो सुनेपछि मलाई किन हो किन एकदमै पीर पर्‍यो । अर्को वर्ष ऋषिपञ्चमीमा आमाले झोला बोकाएर साथी लैजानुभयो । त्यति बेला मैले पूजा गर्दा के गर्छन्, पण्डितले के भन्छन्, यसको कथा कस्तो छ आदिमा ध्यान दिएँ ।

त्यसको एकदुई महिनापछि मेरी दिदीहरू महिनावारी हुनुभयो । उहाँहरूलाई छिमेकीको धन्सारमा लगेर राखियो । मैले खाना पुर्‍याउँन जाँदा 'घरबेटीले यसो भन्यो, उसो भन्यो, खान मन लागेन, पेट दुख्यो' भनेर उहाँहरूले गरेका गुनासो सुन्नुपथ्र्यो । घरबेटीले आमालाई गएर कुरा लगाउँछे भनेर 'तेरी दिदीले पानी छोइदी, पानी पोखी, बिरुवा छोई, मलाई हेरी' आदि-आदि सुनाउँथे । घरमा पुगेपछि फेरि आमाबुवाले आफ्ना त धेरै छोरी छन्, आफ्नोमा राख्न मिल्दैन भनेर पिरल्लिएको सुन्थेँ । दिमागमा यी सबै मडारिइरहन्थ्यो । तर, त्यसलाई बाहिर ल्याएर कसैसामु राख्न भने सक्दिनथेँ । छोरी जन्मेको पाप हो भन्ने मेरो दिमागमा नराम्ररी गड्यो । मलाई मर्न जान मन लाग्यो ।

हरेक पल किन छोरी भएर जन्मिएँ, छोरा भएर पो जन्मनुपर्ने भन्ने लाग्न थाल्यो । त्यसैले मर्न भनी घर छोडेर हिँडे । तर मर्ने कसरी भन्ने थाहा थिएन । दिउँसो घरबाट भागेँ । बेलुकी मकै बारीमा आएर लुकेँ । साँझ आमाले राधा-राधा भनेर बोलाउँदा उहाँको स्वर सुनेर नबोली त्यहीँ लुकिरहेँ । तर, एकछिनपछि आमाको याद आएकाले म निकै भावुक भएँ । तर पनि घर जाने आँट आएन । घरमा पालेको कुकुर लक्ष्यलाई बोलाएर उसको साथी लागेर घर गएँ ।

म हरेक पल मरेर बाँचेँ। छोरी भएर बाँच्नु नै छैन, कसरी मर्ने भन्नेमात्रै दिमागमा आइरह्यो । चौध वर्षको उमेरमा पहिलोपटक महिनावारी भयो । मलाई दिदीहरूको जस्तो धन्सारमा गएर बस्नु थिएन । त्यसैले सबैको कचकच सुन्नुभन्दा भाग्छु भन्ने ठानेँ ।

दिदीको भर्खर विवाह भएको थियो । उहाँको घर जाने बाटो पनि थाहा थिएन । आँखा अस्पताल जाने बाटो पनि दिदीकै घर जाने बाटो भएकाले अड्कल लगाउँदै दिदीको घर पुगेँ । दिदीले 'किन आएको' भनेर धेरै सोध्दा पनि मैले भनिनँ । पछि उहाँले आफै थाहा पाउनुभएछ । पाँच दिनको दिन घर फर्किएँ । स्यानिटरी प्याडको जमाना आइसकेको थिएन । पुरानो कपडाको टुक्रालाई प्याडको रूपमा प्रयोग गरिन्थ्यो तर त्यो लगाउने तरिका थाहा थिएन । हरेक पटक पिसाब गर्दा मिलाउनको सकस हुन्थ्यो । महिनावारी भएको बेलामा पिसाब फेर्न जानुपर्छ भनेर पानी पनि खाइनँ । यसरी कष्टमै बिते ती दिन ।

साढे १५ वर्षको उमेरमा नर्सिङ क्याम्पस पोखराबाट स्टाफ नर्स पढ्दै गर्दा एनाटोमी फिजियोलोजी विषयमा महिनावारीबारे स्पष्ट रूपमा पढाइयो । त्यो पढ्दा निकै मजा आयो । महिनावारीलाई पाप ठान्ने र मर्छु भन्ने लाग्ने भ्रम सबै पखालियो ।

महिनावारीका क्रममा छुन नहुने, बार्नुपर्ने आदि रूढिकै कारण किशोरीहरूलाई पढाइमा अप्ठेरो परेको पाएँ । कतिले त कक्षा नै छोडेको पनि पाइयो । हरेक महिना महिनावारीकै कारण तीनदेखि पाँच दिनसम्म कक्षा छाड्ने गरेको पाइयो ।

महिनावारी हुनु त महिलाको ठूलो शक्ति रहेछ । योबिना त सृष्टि नै अगाडि नबढ्ने रहेछ । तैपनि समाजमा किन यसबारे नकारात्मक मान्यता बसाइएको होला भन्ने लाग्यो । अनि घरमा बिदामा आएको बेला पहिलोपटक बाआमालाई पाठेघरको चित्र बनाएर पढाएँ ।
बाले सुरुमा त 'के-के भन्छे, जे-जे पायो त्यही पढाउँछे' भनेर गाली पनि गर्नुभयो । तर म 'किन स्कुल पठाएको यही सिक्छु भनेर होइन' भन्दै कराएँ । त्सपछि मेरो घरमा महिनावारीको समयमा बार्न छाडिहालियो ।

एउटै टालो तीन पुस्तालाई

महाराजगन्ज क्याम्पसमा बीएनको थेसिस गर्दा मैले महिनावारी स्वच्छताबारे गरेँ । त्यति बेला गोकर्णमा एउटै कपडाको टालो सासू, बुहारी र छोरीले लगाएको समेत पाएँ । राम्रोसँग नपखालेकाले फोटो खिच्दा टालोमा सुकेको रगतको टाटा पनि देखिन्थ्यो । अहिले मैले विद्यावारिधि गर्ने क्रममा र विभिन्न कार्यक्रमको सिलसिलामा पनि गाउँगाउँमा जाँदा यस्ता उदाहरण धेरै भेटेको छु । पेन्टी र महिनावारी हुँदा प्रयोग गरिएको कपडा अरूले देख्छन् भनेर पेटीकोट, धोतीलगायतका अरू लुगाले छोपेर सुकाउने र राख्दा पनि घरको सबैभन्दा अन्तरकुन्तरमा राख्ने गरेको पाएँ । अझै पनि धेरै गाउँमा त महिलाले पेन्टी नै नलगाई धोतीमात्रै लगाउने चलन पनि छ ।

यसले गर्दा उनीहरूले लगाएका धोती रगताम्मे समेत हुने गरेको छ । किशोरीहरूले भने महिनावारी भएपछि सुरुवाल लगाउन थालेका छन् । कोहीले एउटा त कोहीले दुइटा सुरुवाल लगाउँछन् । कतै रगत लागिहाले अर्को फेर्छन् त कतै त्यसैले चार दिन पनि पुर्‍याउने गरेको पाएकी छु । कति ठाउँमा भने महिलाले अलि बाक्लो मुजा बनाएर धोती लगाउने र त्यहीभित्रका मुजाहरूलाई बस्दा बेरेर बस्ने गरेको पनि देखियो ।

सबैतिर छाउपडी

नर्सिङ पढेर काम गर्न थालेपछि नै मैले पश्चिममा त छाउपडी हुन्छ भन्ने थाहा पाएँ । मेरो घर चितवन । त्यहाँ मेरा दिदीहरू गोठमा गाईबस्तुसँग बसेको छाउपडी नै रहेछ भन्ने पनि बुझेँ । छाउपडी बारेकाहरूले गर्ने काम र मेरा दिदीहरूले गर्ने काम त एउटै रहेछ । मेरा दिदीहरूले त छाउपडी प्रथालाई नै अगाडि बढाइरहेका रहेछन् भन्ने लाग्यो । त्यसपछि यही क्षेत्रमा निरन्तर काम गर्न थालेँ ।

सन् २००१ मा जुम्लामा गएर छाउपडीको विरोधमा काम गर्न थालेँ । गाउँगाउँमा गएर सुत्केरी हुँदादेखि लिएर महिनावारी हुँदा के खानु हुन्छ के-के हुँदैन भन्नेबारे बुझाएँ ।त्यस्तै चार वर्ष एक संस्थाको कार्यक्रम व्यवस्थापक भएर मधेसमा किशोरीहरूसँग काम गर्ने मौका पाएँ । त्यति बेला महोत्तरी, सर्लाही र बागलुङ पुगेँ । त्यति बेला महिनावारीका क्रममा छुन नहुने, बार्नुपर्ने आदि रूढिकै कारण किशोरीहरूलाई पढाइमा अप्ठेरो परेको पाएँ । कतिले त कक्षा नै छोडेको पनि पाइयो । हरेक महिना महिनावारीकै कारण तीनदेखि पाँच दिनसम्म कक्षा छाड्ने गरेको पाइयो । बागलुङमा कोदो रोपिरहेको बारीमा गएर होस् वा धामीझाँक्रीहरूसँग गएर तालिम दिएकी छु ।

तोडियो अन्धविश्वास

पर्वतदेखि दुई दिन हिँडेर पुगिने सरपुवा भन्ने ठाउँमा रहेको एउटा मन्दिरमा केटीहरूलाई जान दिइन्न थियो । महिनावारीकै कारण जान नदिइँदो रहेछ । मैले लौ हेरौं त त्यो मन्दिरमा गएर केही हुन्छ कि हुँदैन भन्ने आँट गरेँ । तर केही भएन । सन् २००९ मा मेरो आमा बित्नुभयो । त्यति बेला मेरी बहिनीको महिनावारी भएको थियो । ऊ पनि आईए पढेर पत्रकारितामा लागेकी भएकाले मैले तिमीलाई आत्मविश्वास छ भने नबारौं, अगाडि बढौं भनेर सम्झाएँ । त्यसपछि भाइ, म र बहिनी भएर महिनावारी भएकै बेलामा आमाको १३ दिनको किरिया पनि गर्‍यौं ।

शान्तिको बाधक

महिनावारीबारेको गलत चिन्तन राष्ट्रिय वा अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा शान्तिको बाधक हो । सशक्तीकरण र मानवअधिकारको पनि बाधक हो । दिगो विकास लक्ष्य-२०३० मा स्पष्ट रूपमा महिनावारी भनेर कहीँ पनि नलेखिएको भए पनि ६.२ टार्गेटले विद्यालयमा राम्रो गर्नु छ भने छात्राका लागि शौचालय निर्माण गर्नुपर्छ, छात्रामैत्री शौचालय हुनुपर्छ भनेको छ । जबसम्म शौचालय नै हुँदैन, हामीले लैंगिक समानतादेखि स्वास्थ्य सुधारमा केही पनि प्रगति हासिल गर्न सक्नेछैनौं । दिगो विकास लक्ष्य हासिल गर्न महिनावारी स्वच्छता एउटा 'प्रिकन्डिसन' हो । शौचालय बनाएर, यसको संख्या बढाएर र स्यानिटरी प्याडको चर्चामात्रै गरेर हामी सफल हुन सक्दैनौं ।

अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमै आलोचित

महिनावारीबारे रूढि मान्यता मलाई बच्चैदेखि एकदम चित्त दुखेको विषय हो । सन् २०१३ मा शान्ति निर्माणबारे मनिलामा भएको एक अन्तर्राष्ट्रिय सम्मेलनमा मैले 'साँच्चै दिगो शान्ति चाहन्छौं भने हामीले महिनावारीबारे बोल्न सुरु गर्नुपर्छ' भन्दा नेपाली साथीले नै अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा मेरो आलोचना गरे । सन् २०१३ मै काभ्रेको एक कार्यक्रममा संविधानविद्, सभासद्, सञ्चारकर्मी सबै सँगै राखेर सोध्दा केटीहरू महिनावारीकै कारण महिनाको तीन दिन स्कुल नआउने थाहा भयो । तर, महिनावारीबारे बोलौं भन्दा साथीहरूले आलोचना गर्नुभयो ।

त्यति बेला मलाई लाग्यो, महिला अधिकारकर्मी वा मानवअधिकारकर्मी यसबारे बोल्दैनन् । अस्ति भर्खर अछाममा १५ वर्षकी छोरी र १८ वर्षकी आमाको छाउपडीकै कारण मृत्यु भयो तर कोही पनि महिला नेत्री बोल्नुभएन । राष्ट्रपतिदेखि सिड सदस्यसम्म सबै चुप ।

सहर नै बुझ्दैन

गाउँमा गएर कुरा गरेर वा चार घन्टा बोलेँ भने करिब ८० प्रतिशत मानिसलाई त विश्वस्त पार्न सक्छु । धामीझाँक्री र नपढेका मानिससँग काम गरेको छु । उनीहरूलाई सम्झाउन र उनीहरूको व्यवहारमा परिवर्तन गर्न त्यति गाह्रो परेन । उनीहरू आफैं नेतृत्व गरेर त्यो कामलाई पार लगाई आफैं महिनावारी वा छाउपडी मुक्त समुदाय भनेर घोषणा गर्छन् ।

तर सहरमा बस्ने अनि यूएनलगायतका निकायमा काम गर्ने, महिला सशक्तीकरणमा काम गर्ने, शान्ति निर्माणमा काम गर्ने मानिस नै समस्याका जड बनेका छन् । उनीहरूले बाहिरबाहिर महिनावारी बार्नुहुन्न भने पनि आफंैले भित्रभित्रै बारिरहेका हुन्छन् । देखिने छाउपडीको विरोध गरे पनि दिमागमा भने छाउपडी नै बोकेर हिँड्छन् ।

संविधानको अधिकार

संविधानमा १० वटा नीति प्रत्यक्ष रूपमा योसँग मिल्छ । महिलाको हक, छुवाछूतको हक, पानीको अधिकार, शिक्षाको अधिकार, रोजगारीको अधिकार लगायतका सबै अधिकार हेरियो भने संविधानको प्रस्तावनामा नै स्पष्ट रूपमा लेखिएको छ— छुवाछूत र विभेद गर्न पाइन्न । संविधानमा लेखेर के भयो र ? हाम्रा हस्तीहरू वा अधिकारकर्मी भनेका, संस्थाको ठूल्ठूला तहमा बसेका मानिस नै यसलाई तोड्न तयार छैनन् ।

संविधानमा छ, नीति छैन तर बनिहाल्छ । तर, हामीले वार्ता गर्नुपर्‍यो । महिनावारीका बारेमा वार्ता गरौं । जति बेला महिला र पुरुष यो सृष्टिमा प्रकृतिले भगवान्ले ल्याए महिनावारी आएको हो । तर, हामीले यसका बारेमा कहिल्यै पनि खुलेर कुरा गरेनौं । लुकायौं, छुपायौं, भ्रमका कुरा राख्यौं । त्यसैले हामी शंकै शंकामा बाँचिरहेका छौं । देउता आयो, देउता रिसायो भनिरहेका छौं । त्यसैले हामीले अब यसबारे खुलेर कुरा गरौं ।
(रामकला खड्कासँगको कुराकानीमा आधारित)