किन अझै सन्दर्भिक छ बीपीको मेलमिलाप ?

०२३ सालमा सबैभन्दापछि गिरिजाप्रसाद कोइराला रिहाइ हुनुभयो । रिहाइपछि श्री ५ महेन्द्र, सुन्दरीजलको सैनिक जेलमा रहेका बीपी कोइराला र कलकत्तामा रहेका सुवर्णशमशेरबीच सम्बन्ध सेतुको भूमिका निर्वाह गर्नुभयो । जुन प्रयत्नले बीपीलगायत नेताहरूको रिहाइ र भारत निर्वासनमा रहेका नेताहरूको आममाफीको वातावरण तयार पार्ने काम गर्‍यो । यो गोप्य पहल श्री ५ महेन्द्र, बीपी, सुवर्णशमशेर र गिरिजाबाबुबीच भएको थियो । बीपीको रिहाइको लागि राजा महेन्द्रलाई अन्तर्राष्ट्रिय दबाब परिरहेको थियो । एक दिन गिरिजाबाबुले राजासँग यस सम्बन्धमा अरू कसैलाई भन्नुहुन्छ कि हुँदैन भनेर सोध्दा राजाले प्रधानमन्त्री सूर्यबहादुर थापालाई भने हुन्छ, भनेछन् ।

अर्को भेटमा राजा रिसाएर गिरिजाबाबुसँग जंगिएछन्, किन तिमीले भारतीय राजदूत राजबहादुरलाई भन्यौं ? राजा चाहन्थे, आफ्नै पहलमा बीपीहरू रिहा हुनुपर्छ, बाह्य हस्तक्षेपले हैन । सरकारबाट प्रधानमन्त्रीलाई भने हुन्छ भनेपछि प्रधानमन्त्री थापासँग यस प्रसंगमा कुरा भएको थियो । स्पष्ट भयो- प्रधानमन्त्रीबाटै भारतीय पक्षलाई सूचना प्रवाह भएको रहेछ । बीपी रिहाइको पृष्ठभूमि तयार पार्ने हेतुले कांग्रेसका कार्यवाहक सभापति सुवर्णशमशेरले १५ मे १९६८ मा राजासमक्ष सहयोग प्रस्तावको वक्तव्य दिनुभयो । अन्ततः २५ साल कात्तिक १४ गते बीपी, गणेशमान सिंहलगायत नेताहरू छुट्नुभयो भने भारतमा निर्वासित नेताहरूलाई आममाफी भयो ।

बीपीको रिहाइपछि ६ महिनासम्म सार्वजनिक वक्तव्य नदिने, बीपीले भारतमा स्वास्थ्य परीक्षणपछि बीपी र राजा महेन्द्रबीच नेपाली राजनीतिको निकास खोज्ने राजा र गिरिजाबाबुबीच गोप्य सहमति भएको थियो । उपचारपछि बीपी विराटनगर पुग्नुहुँदा भव्य स्वागत भयो । एलिट क्लब विराटनगर धरानमा उहाँले कार्यकर्तालाई सम्बोधन गर्नुभयो । भाषणको सिलसिलामा शान्तिपूर्ण आन्दोलनको सम्भावना नरहँदा सशस्त्र विद्रोह गर्ने अधिकार जनतामा निहित रहन्छ भन्ने सैद्धान्तिक कुरा उठान गर्नुभयो । परिणामस्वरूप अब बीपीलाई पञ्चायती सरकारले फेरि थुन्दैछ भन्ने व्यापक हल्ला भयो ।

सबैको लागि नेपाल सामरिक महत्वको छ । भूराजनीतिक अवस्थितिको महत्व बोकेको नेपाल अति नै संवेदनशील अवस्थामा छ । नेपालका सबै शक्ति र व्यक्तिहरूबीचको मेलमिलापले मात्र नेपालको अखण्डता, सार्वभौमसत्ता जोगाउन सकिन्छ भन्ने बीपीको मेलमिलाप नीतिको सान्दर्भिकता अझै बढेको छ ।

तत्कालीन कोशी अञ्चलाधीश बद्रीविक्रम थापा (जो ०७ साले क्रान्तिमा सैनिक भड्काउने अभियोगमा कठोर जेल सजाय पाएका थिए) मार्फत प्रधानमन्त्री सूर्यबहादुर थापा र कांग्रेस नेता सूर्यप्रसाद उपाध्यायले खबर सम्प्रेषण गरेछन् । आठ वर्षको कारावासपछि रिहाइ भएका बीपीलाई पुनः जेल जाने या भारतीय निर्वासनमा जाने ? एउटा विकल्प रोज्नुपर्ने अवस्थामा उहाँले निर्वासन रोजेको देखिन्छ । अन्तर्यमा बीपी र राजाबीच समझदारी बिथोल्न बाह्य शक्तिको तानावाना थियो त्यो, जुन कुरा बीपीले ०३३ सालमा नेपाल फर्किने क्रममा पंक्तिकारलाई बताउनुभएको थियो । भारत निर्वासनमा आउने मेरो निर्णय गलत थियो भन्ने निष्कर्षमा बीपी पुग्नुभएको थियो ।

भारतमा रहँदा निर्दलीय पञ्चायत व्यवस्थाविरुद्ध सशस्त्र आन्दोलनको तयारीमा उहाँ लाग्नुभयो । हातहतियारको रक्षा गर्न पनि ०३० सालमा हवाईजहाज अपहरण गरियो । विराटनगरबाट काठमाडौं उडानको नेपाल वायु सेवा निगमको जहाज तीस लाख भारु लिएर जाँदै थियो । साहसी तीन युवा दुर्गा सुवेदी, वसन्त भट्टराई र नगेन्द्र ढुंगेलले उक्त जहाज फारबिसगन्जमा अवतरण गराए । ओखलढुंगा र सोलु जिल्ला कब्जा गरी नेपालभित्रै सशस्त्र क्रान्तिको आधारभूमि तयार पार्ने हेतुले आक्रमण भयो । २९ जना होनाहार युवा राज-लक्ष्मण उपाध्याय, महेश कोइराला, पेसल दाहाल आदिले शहादत प्राप्त गरे ।

भारतमा इन्दिरा गान्धीले सन् १९७६ मा संकटकाल लागू गरिन् । त्यसविरुद्ध समाजवादी नेता जयप्रकाश नारायणको नेतृत्वमा आन्दोलन भयो । त्यसमा बीपी कोइरालाको सक्रिय सहभागिता रह्यो । परिणामस्वरूप बीपीका राजनीतिक गतिविधिमा कडा निगरानी राख्न थालियो । नेपाल सीमाको ५० माइलसम्म कार्यकर्तासँग भेटघाट गर्न रोक लगाइयो । सन् १९७२ मा सिक्किम भारतमा विलय गराइयो । सयौं युवा कार्यकर्ताको हताहतीले सशस्त्र संघर्षबारे पुनर्विचार गर्न बीपी उद्यत् रहनुभएको बुझ्न सकिन्छ । बाहिर बसी प्रजातन्त्र पुनस्र्थापनामा जोड दिएर संघर्ष गर्दा राष्ट्रियता धरापमा पर्ने र मुलुकको आर्थिक अवस्था जर्जर भइरहेको परिप्रेक्षमा बीपीले नेपाल फर्कने मनस्थिति बनाउनुभएको बुझिन्छ ।

यसै सन्दर्भमा बीपीले रामराजाप्रसाद सिंहमार्फत पंक्तिकारलाई नेपालमा रहेका कांग्रेसी साथीहरूको के राय छ ? कांग्रेसबाहिरका विशिष्ट राजनीतिज्ञको उहाँ नेपाल फर्कनेबारे के धारण छ ? बुझेर उहाँलाई जानकारी दिनू भन्ने खबर आयो । बीपीले उल्लेख गर्नुभएका व्यक्तित्वको राय यस प्रकार रहेको छ- सूर्यप्रसाद उपाध्याय नेपालमा उहाँको ज्यान जोखिममा छ । भारतीय प्रधानमन्त्री इन्दिरा गान्धीले उहाँमाथि गरेको व्यवहारको प्रतिक्रियास्वरूप उहाँ फर्कन लाग्नुभएको हो । फर्कन हुन्न ।सूर्यबहादुर थापाको भनाइ पनि लगभग उस्तै थियो ।

प्र. नेपाली कांग्रेसका महामन्त्री परशुनारायण चौधरीको रायअनुसार बीपी जेलमा हुँदा सुवर्णजीले क्रान्ति गर्नुभयो । सुवर्णजी मुलुक फर्कनुभयो, बीपी भारत निर्वासनमा गएर क्रान्ति सुरु गर्नुभयो । पार्टीमा दुई लाइन स्पष्ट देखियो । उहाँ फर्कनुभयो भने अब एउटा लाइन देखिन्छ ।टंकप्रसाद आचार्य— बीपीले सशस्त्र संघर्ष गर्दा धेरैको शहादत भयो । उहाँले कि माफी माग्नुपर्छ कि त सजाय भोग्नुपर्छ ।

डा. केआई सिंह—बीपी राष्ट्रवादी नेता हुनुहुन्छ । सिक्किम भारतमा विलय गरेपछि उहाँलाई भारतीय नियत चिन्ताजनक लागेको हुनुपर्छ । उहाँको नेपाल फर्कने निर्णय साहसिक र देशभक्तिपूर्ण दुवै हो ।डा. डिल्लीरमण रेग्मी— आफू पनि बीपीभन्दा कम नभएको, तर धेरै शंकालु भएकाले धेरैलाई विश्वास गर्न सकिनँ । नेता बन्न सकिनँ । उहाँले धेरैलाई विश्वास गर्नुभयो । नेता हुनु भयो र धोखा पनि पाउनुभयो । आफू पनि पञ्चायती व्यवस्थाविरुद्ध भएको र शान्तिपूर्ण आन्दोलनद्वारा प्रजातन्त्र पुनस्र्थापनाको पक्षमा छु । पञ्चायतविरुद्धको शान्तिपूर्ण आन्दोलनमा आफू पनि बीपीको साथमा रहेको रेग्मीले पंक्तिकारसँग बताउनुभएको थियो ।

डा. केशरजंग रायमाझी (सोभियत पक्षधर, पछि राजसभाका सभापति)— बीपीले आफ्ना बहिनी ज्वाइँ पाकिस्तानी कूटनीतिज्ञ ज्याकी अक्रममार्फत नेपालका राजासँग सम्बन्ध स्थापित गरिसक्नुभएको छ । ढिलै भए पनि उहाँको नेपाल फर्कने निर्णय स्वागतयोग्य छ ।

संविधानविद् एवं वरिष्ठ अधिवक्ता गणेशराज शर्मा— बीपीको नेपाल फर्कने निर्णय ऐतिहासिक एवं दूरगामी छ । नेपाली राष्ट्रियता संकटमा परेको र एक्लै राजाको प्रयासले मात्र समाधान हुन सक्दैन । पेसाले वकिल पनि भएकाले उहाँमाथि सातवटा फासी पनि हुन सक्ने राज्य विप्लवका मुद्दाहरू थिए । राष्ट्रको अस्तित्व नै संकटमा भएको संगीन परिस्थितिमा आफ्नो ज्यानको जोखिम मोल्न सक्ने साहस बीपीमा छ ।

नेपाली कांग्रेसमा संलग्न हामी युवाको र सवा नौ वर्ष जेल जीवन बिताएर छुट्नुभएका कांग्रेसका संस्थापक सदस्यसमेत रहेका कृष्णप्रसाद भट्टराई भेला भई बीपीको नेपाल फर्कने सम्बन्धमा दुईचार दिन गहन विचार-विमर्श भयो । हामी सबैको निष्कर्ष के रह्यो भने स्वेच्छाचारी सत्ता छ । बीपीको ज्यान जोखिममा पर्छ । उहाँको जीवन नै तलमाथि पर्‍यो भने कांग्रेसको भविष्य के होला ? चिन्ता हामीमा थियो । त्यसैले बीपी स्वदेश फर्कनु हुन्न । बीपी बाहिर हुनुहुन्छ र त नेपालमा शान्तिपूर्ण आन्दोलन हामीले गरिराखेका छौं ।

हामीलाई ठूलो भरोसा मिलेको छ । ऊर्जा मिलेको छ । हामी एक्लै छैनौं । बीपीको निर्वासनले यहाँका शासकहरूलाई एउटा मनोवैज्ञानिक दबाब पर्छ भन्ने हाम्रो निष्कर्ष थियो । मुलुकभित्र रहेका कांग्रेसीहरूमा एउटा अनावश्यक विवाद मच्चाइएको थियो- बीपी गुट र सुवर्ण गुटको भारतीय निर्वाचनबाट फर्किएका नेताकार्यकर्ता सुवर्ण पक्षका र नेपालभित्र रहेका, जेल परेका युवा पंक्ति बीपी पक्षधरका रूपमा विभाजित गर्ने दुष्प्रयास भइरहेको थियो । पंक्तिकार नेपाल विद्यार्थी संघको संस्थापक सभापति हुँदा २०२७ सालको माघ महिनामा हामी बाह्रजना विद्यार्थी नेताहरू भारत भ्रमणमा गएका थियौं ।

सन् १९७१ को मध्यावधि चुनावमा भारतीय प्रधानमन्त्री इन्दिरा गान्धी व्यस्त हुँदाहुँदै पनि भारतीय राजदूत राजबहादुरले सञ्जय गान्धीमार्फत हामीलाई उहाँसँग भेट गराउनुभएको थियो । सुवर्णजीले तीन महिनादेखि उहाँलाई भेट्न सक्नुभएको रहेनछ । उहाँले हामी सबैलाई होटेल अशोकामा ब्रेक फास्ट गराउनुभयो । के कुरा भयो त्यो महत्वपूर्ण हैन, भेट भयो त्यो नै महत्वपूर्ण कुरा हो भन्नुभयो उहाँले । नेविसंघ आफूले हेर्ने र तरुण दल बीपीले हेर्ने बताउनुभयो । वनारस पुगेर बीपीलाई भेट्यौं । बीपीले यही कुरा दोहोर्‍याउनु भयो । दुई नेताहरूबीच सुमधुर सम्बन्ध थियो त्यतिबेला । यसबारेमा पनि बीपीसँग कुरा गर्ने भन्ने हाम्रो निर्णय थियो । यी सबै कुरा बीपीकहाँ पुर्‍याउन किसुनजीसमेतको निर्णयले पंक्तिकार ०३३ भदौ २७ गते सारनाथ (वनारस) पुग्यौं । मलाई भित्र पस्न सुरक्षा गार्डले रोक्यो ।

अहिलेजस्तो सञ्चारको व्यवस्था थिएन । मैले उहाँलाई आउने कुराको खबर गर्न सकेको थिइनँ । मलाई मूल गेटमै रोकेको उहाँले बरन्डाबाट देख्नुभएछ र सुरक्षाकर्मीलाई मलाई भित्र पठाउन इसारा गर्नुभयो । त्यो दिन साँझ केही कुरा भएन । भोलिपल्ट बिहान बीपी, गणेशमानजी र सुशीला आमा तीनजना हुनुहुन्थ्यो । गिरिजाबाबु टुप्लुक्क आइपुग्नुभयो । काठमाडौंमा बीपीहरूको नेपाल फर्कने क्रममा कसको के प्रतिक्रिया थियो ? मैले अक्षरशः सविस्तार गरें ।

मलाई लागेको थियो, टंकप्रसाद आचार्य र डा. रायमाझीको नकारात्मक प्रतिक्रियाप्रति उहाँको असन्तोष रहला । तर उहाँले सूर्यप्रसाद उपाध्याय र सूर्यबहादुर थापाको प्रतिक्रियाको कडा प्रतिवाद गर्नुभयो । उहाँको आरोप थियो, उनीहरू भारतीय संस्थापनको पक्षधर थिए । कांग्रेस आईका अध्यक्ष देवकान्त वरुवा जो बीपीका साथी पनि थिए, लाई बीपीलाई रोक्न इन्दिरा गान्धीले पठाएकी थिइन् । बीपी मान्नुभएन, उनी निराश फर्किए । बीपी परशुनारायण चौधरीमाथि यसरी जंगिनुभयो कि आफू नेपाल फर्कनुअघि एकपटक भेट्न आऊ भन्दा भारतीयको डरले आएनन् । आपूm फासीमा झुन्डिएपछि पार्टीको एउटा लाइन हुन्छ भन्ने ।

कुराकानीका क्रममा गणेशमानजी र सुशीला आमा मलाई बीपी नेपाल फर्कनु हुँदैन भन्नुहुन्छ । गणेशमानजी त भारत बस्नु पनि मृत्युवरण नै हो —स्लो प्वाइजनिङ', नेपाल फर्कनु भनेको आत्महत्या हो । आत्महत्याभन्दा स्लो प्वाइजनिङ ठीक हो । हामी शुभचिन्तकहरूको चिन्ता भावनात्मक थियो । बीपीको निर्णय चित्त बुझेको थिएन । तर तर्क-वितर्क गर्न सक्ने मेरो बौद्धिक क्षमता थिएन । बीपीको राष्ट्रिय÷अन्तर्राष्ट्रिय विश्लेषण थियो । भातरमा श्रीपेचबिनाकी राजा इन्दिरा गान्धी थिइन् ।

इरानमा शहन शाह थिए । बंगलादेशमा राष्ट्रपति जिया उर रहमान थिए । पाकिस्तानमा जियाउल हक सैनिक शासक थिए । यो दक्षिण एसिया नै अशान्त क्षेत्र भइराखेको थियो । शीतयुद्ध चरण उत्कर्षमा थियो । शक्ति राष्ट्रहरूको क्रीडास्थल थियो, दक्षिण एसिया । नेपाल अछूतो रहने कुरै रहेन । बाह्य शक्तिको खेलमा नेपाल फसिसकेको थियो । नेपालको प्रजातन्त्रको आन्दोलन हामी नेपालीको हो । जनशक्तिको प्रतीक नेपाली कांग्रेस र राज्य शक्तिको प्रतीक राजसंस्थाबीच राष्ट्रिय मेलमिलाप अपरिहार्य छ । दुवै शक्ति मिलेर बाह्य शक्तिसँग मुकाबिला गर्नुपर्छ । अहिले हामीले प्रजातन्त्रलाई मात्र जोड दियौं ।

उता राष्ट्रिय खतरापट्टि ध्यान दिएनौं । राष्ट्र जोगाउन राजासँग मेलमिलापको विकल्प छैन । राजा आफ्नो निजी स्वार्थले पनि राष्ट्रवादी शक्ति हो । एकताको प्रतीक हो । अहिले नेपाली कांग्रेसमाथि तीनवटा अभिभारा छ । पहिलो राष्ट्रियताको जगेर्ना, दोस्रो प्रजातन्त्र प्राप्ति, तेस्रो मुलुकको आर्थिक समृद्धि । मेलमिलापको नीति कुनै व्यक्तिगत रूपले भावावेशमा लिएको नीति हैन । राष्ट्रिय÷अन्तर्राष्ट्रिय परिस्थितिको विश्लेषण गरेर यो निर्णय लिइएको हो । आफूमाथि राष्ट्रविप्लवका अभियोग छन् । जीवनको जोखिम छ । राष्ट्रको जीवनको अगाडि आफ्नो जीवनको कुनै अर्थ रहँदैन । सुवर्णजी र बीपीबीचका मतान्तरको प्रसंगमा उहाँले सुवर्ण शमशेरको फोन मिलाइदिन्छु, आफैं कुरा गर । कलकत्ता वा पटना कहाँ भेट्ने ? आफू तयार रहेको बताउनुभयो । सुवर्णजी निष्ठावान् नेता हुन् । कांग्रेसलाई कहिल्यै धोखा दिनुभएन । नेपालको श्री सम्पत्ति पञ्चायती सरकारले कब्जा गर्‍यो । केवल कलकत्ताको घर बेचेको छ । ट्याक्सको मामला छ । भारतीय दबाबमा उहाँले मलाई भेट्न सक्नुभएन ।

नेपाल फर्कने निर्णयअनुसार गणेशमानजी, शैलजा आचार्यलगायतका नेताहरूसहित ०३३ साल पुस १६ गते पटनाबाट जहाजमा फर्कनुभयो । किसुनजी पंक्तिकार, दमननाथ ढुंगाना आदिलाई बिहान ७ बजे नै गिरफ्तार गरिसकेको थियो । हजारौं कार्यकर्ता विमानस्थलमा भेला भए । निरंकुश सरकारले अन्धाधुन्ध लाठीचार्ज गरेछ । बीपी, गणेशमानजीहरूलाई अर्को बाटोबाट गिरफ्तार गरी लगेछ ।

बीपीले भविष्यवाणी गरेअनुसार दक्षिण एसिया अशान्त क्षेत्र भएको छ । बीपी जेल परेपछि भारतको संकट काल हट्यो, निर्वाचनमा इन्दिरा गान्धीको पराजय भयो । इरानका शाहन शाह पदच्युत गरिए । बंगलादेशका राष्ट्रपति जिया उर रहमान मारिए । पाकिस्तानका प्रधानमन्त्री जुल्पिीकर अली भुट्टोलाई फाँसी दिइयो । यी घटनाक्रमहरूले नेपाल अछूत रहेन ।

एकपछि अर्को नियन्त्रित राजनीतिक अस्थिरता भोग्न हामी अभिशप्त छौं ।हाम्रा दुई छिमेकी राष्ट्र चीन र भारत उदीयमान शक्ति राष्ट्र हुन् । भारत पाकिस्तान सम्बन्ध चिसिएको छ । अब युद्ध होला कि (? ) भन्ने स्थिति उब्जिएको छ । रूसी राष्ट्रपति पुटिनको यस क्षेत्रमा चासो बढ्दो छ । सिंगो युरोप इस्लामिक उग्रवादको निशानामा छ । अमेरिकाको डोनाल्ड ट्रम्प राष्ट्रपति भएपछि विश्व राजनीतिमा अमेरिकी प्रभाव खस्कँदो अवस्थामा छ । आर्थिक शक्तिका रूपमा चीनको महत्वाकांक्षा बढ्दो छ । सबैको लागि नेपाल सामरिक महत्वको छ । भूराजनीतिक अवस्थितिको महत्व बोकेको नेपाल अति नै संवेदनशील अवस्थामा छ । नेपालका सबै शक्ति र व्यक्तिहरूबीचको मेलमिलापले मात्र नेपालको अखण्डता, सार्वभौमसत्ता जोगाउन सकिन्छ भन्ने बीपीको मेलमिलाप नीतिको सान्दर्भिकता अझै बढेको छ ।