सम्पदा संरक्षणमा बेवास्ता

राज्यको संवेदनहीनता, सरोकारवालाको उदासीनता र मानवीय गैरजिम्मेवारपूर्ण रबैयाको कारण नेपालामा रहेका अनेक बहुमूल्य प्राकृतिक सम्पदाहरू नष्ट भइसकेका छन् भने अन्य त्यस्तै सम्पदाहरू अति जोखिममा परेका छन् । अन्य सम्पदाहरूको तुलनामा यहाँका भौगर्भिक सम्पदाहरू अझै बढी जोखिममा परेको पाइएको छ । नेपाल हिमालय शृंखलाको बीच भागमा छ भने यहाँको सम्पूर्ण भूभाग हिमालयभित्र नै पर्छ ।

हिमालय विश्वको कान्छो पर्वत शृंखला भएको र पर्वत बन्ने प्रक्रिया अहिले पनि जारी रहेको अवस्थामा पृथ्वीको अनौठा र रोमाञ्चक रहस्यहरू जान्न विश्वका अनुसन्धानकर्ता र वैज्ञानिकहरूका लागि नेपाल खुला किताब र प्रयोगशालाको रूपमा संसारभरि प्रसिद्ध छ । यस्तै अनुसन्धानको लागि विश्वप्रसिद्ध वैज्ञानिकहरूको नेपालमा बेलाबेलामा मेला नै लाग्ने गर्छ । त्यस्तै नेपाली विश्वविद्यालयमा अध्ययन गर्ने विद्यार्थी र अनुसन्धान गर्ने प्राध्यापकहरूका लागि यस्ता सम्पदा अति नै महत्वपूर्ण सम्पत्ति हुन् ।

कक्षाकोठामा पढ्दा बुझ्न निकै कठिन हुने विषय हाम्रा यस्ता सम्पदाका स्थालगत अध्ययनबाट अति सजिलो र प्रस्टसँग बुझ्न सकिने अधिकांश विद्यार्थीको अनुभव छ । यस्ता सम्पदाहरूको अध्ययन भूगर्भ विज्ञान, सिभिल इन्जिनियरिङ, वातावारण विज्ञान, वन विज्ञान आदि पढ्ने स्नातक र स्नातकोत्तरका विद्यार्थीका लागि अति जरुरी हुन्छन् । तर अहिलेको नेपालको पूर्वाधार विकासका कार्यक्रम र अवैज्ञानिक अनि जमिनको संवेदनहीन दोहनले गर्दा यस्ता अनुसन्धान गर्नेहरूको लागि सिक्ने-सिकाउने हामी नेपालीकै लागि पनि प्रतिकूल असर परिरहेको छ ।

भूगर्भ विज्ञानको पढाइ सुरु गरेका विद्यार्थीका लागि धादिङको मलेखु क्षेत्र अति नै महत्वपूर्ण स्थलको रूपमा विकसित भएको ठाउँ हो । यसैलाई मध्यनजर गर्दै त्रिभुवन विश्वविद्यालयको त्रिचन्द्र क्याम्पसअन्तर्गतको भूगर्भ विभागले विभिन्न विदेशी संघसंस्था तथा व्यक्तिहरूको समेत सहयोगमा यो ठाउँमा सुविधासम्पन्न विद्यालय भवन बनाउन मात्र नभई व्यवस्थापनसम्मलाई सहयोग गरिरहेको छ ।

विद्यालयको जाडो बिदामा त्रिचन्द्र क्याम्पसका स्नातक तहका विद्यार्थी यो विद्यालयमा आफ्नो क्याम्प खडा गरेर स्थलगत अध्ययनको लागि दिलोज्यान दिएर खट्ने गर्छन् । त्यस्तै त्रिभुवन विश्वविद्यालय, पोखरा विश्वविद्यालय, पूर्वाञ्चल विश्वविद्यालयलगायतका सम्बन्धनमा चलेका विभिन्न कलेजमा सिभिल इन्जिनियरिङ पढिरहेका विद्यार्थीको पनि यो ठाउँमा अध्ययनको लागि भीड लाग्ने गर्छ । विराटनगर र नेपालगन्जसम्मका विद्यार्र्थीहरू पनि यो ठाउँमा अध्ययन गर्न आउने गर्छन् । तर अहिलेको सडक विस्तार तथा खोलामा भइरहेको मानवजन्य अव्यवस्थित क्रियाकलापले यो ठाउँका भौगर्भिक संरचना र सम्पदा लोप हुँदै गएका छन् ।

मलेखु खोलाको किनारामा ठूलो चट्टानमा रहेको 'प्लन्जिङ फोल्ड' खोलाको साइडबाट खनिएको सडकले काटेर फालिसकेको अवस्था छ । यहाँदेखि दक्षिणतिरको भागमा पनि यस्तै खाले भौगर्भिक संरचनाहरू सतहमा नै देख्न सकिने खालका छन् र योलगायत अन्य सम्पदाको पनि संरक्षणमा कसैबाट कुनै पहल भएको छैन ।

पछिल्लो समय पाल्पाको ऐतिहासिक रानीमहल क्षेत्र पनि पहिरो, बाढी तथा कटानको तीव्र चपेटामा परेको छ भने यसको संरक्षणमा कालीगण्डकी नदीको माथिल्लो र तल्लो तटीय क्षेत्र दुवैतिर वैज्ञानिक कदम चाल्नुपर्ने देखिन्छ ।

त्यस्तै बुटबलबाट तानसेनसम्मको भाग पनि नेपाली विद्यार्थीको लागि अति नै महत्वपूर्ण क्षेत्र हो, जहाँ प्रत्येक वर्ष सयौंको संख्यामा भूगर्भशास्त्रका विद्यार्थी भौगर्भिक अध्ययनका लागि जाने गर्छन् । त्रिवि त्रिचन्द्र क्याम्पसअन्तर्गतको भूगर्भ विभागले विभिन्न विदेशी संघसंस्था तथा व्यक्तिहरूको समेत सहयोगमा यो ठाउँमा पनि सुविधासम्पन्न विद्यालय भवन बनाउन सहयोग गरेको थियो । यो क्षेत्रमा पनि केही महत्वपूर्ण भौगर्भिक सम्पदाहरू छन्, जो अहिले अति जोखिममा छन् ।

यहाँको दोभान खोलाको क्षेत्रमा पछिल्लो समयमा 'सीसीटी' भनिने हिमालयको इतिहास बताउन सक्ने भौगर्भिक संरचना सतहमा नै देखिएको छ, जुन अनुसन्धानकर्ता र सिक्ने सिकाउनेको लागि अति नै उपयोगी छ । यसले हिमालयको उत्पत्ति, विकासक्रम र भूकम्पहरूको इतिहासको बारेमा पनि महत्वपूर्ण सूचना दिनसक्छ । यो सम्पदाको संरक्षण पनि अति नै जरुरी देखिएको छ । यस्तै यहाँको दोभाननजिक तिनाउ खोलाको किनारमा मानव जातिको पहिलो पुर्खाको दुर्लभ अवशेष मानिएको 'रामापिथेकस' भेटिएको छ र यो पनि संरक्षणको अभावमा नष्ट हुन सक्ने अवस्थामा छ । रामापिथेकस जातिबाटै मानव जातिको उत्पत्ति भएको मानिएको छ ।

यसको संरक्षण पनि राज्यको जिम्मेवारी हो । पछिल्लो समय पाल्पाको ऐतिहासिक रानीमहल क्षेत्र पनि पहिरो, बाढी तथा कटानको तीव्र चपेटामा परेको छ भने यसको संरक्षणमा कालीगण्डकी नदीको माथिल्लो र तल्लो तटीय क्षेत्र दुवैतिर वैज्ञानिक कदम चाल्नुपर्ने देखिन्छ । यी त नेपालका केही प्रतिनिधि क्षेत्र मात्र हुन्, यस्तै सम्पदाको संरक्षण गर्नुपर्ने स्थानहरू नेपालका विभिन्न स्थानमा रहेका छन् । दाङ, मुस्ताङ कालीगण्डकी खोला क्षेत्र, रसुवा, सुनकोसी क्षेत्रमा पाइने सम्पदा पनि संरक्षण गर्नुपर्ने क्षेत्रहरू नै हुन् ।

यस्ता थाहा पाइसकिएका क्षेत्रबाहेक अन्य कुन-कुन स्थान अति महत्वपूर्ण छन् भन्ने कुराको ढिलाइ नगरी अनुसन्धान गर्नु जरुरी छ । तर यस्ता क्षेत्रको पहिचान र संरक्षणको बारेमा कतैबाट पहल भएको छैन । यसबाहेक प्राकृतिक स्रोत साधनको लागि कुन-कुन स्थान सम्भाव्य छन् र कुन-कुन स्थानमा अझै अनुसन्धान गर्नु जरुरी छ भन्ने कुराको पनि सूक्ष्म विश्लेषणसहितको तथ्यांक निकाल्नु जरुरी छ । प्राकृतिक ग्याँस, पेट्रोलिएम पदार्थ तथा विभिन्न मेटालिक र ननमेटालिक धातुजन्य र मिनरलजन्य पदार्थहरूको सम्भाव्य स्थानहरूको पनि विभिन्न निकायहरूबीचको संयोजनकारी पहलमा संरक्षण र विस्तृत अध्ययन पनि जरुरी छ ।

नेपालको चुरे क्षेत्र, महाभारत क्षेत्र, तल्लो हिमालय तथा उच्च हिमाली सबै पहाडी भूभागमा अहिले चलिआएको अति अवैज्ञानिक र संवेदनहीन अतिक्रमण तथा दोहन अनि राज्यको बेवास्ता हाम्रो पहिचान जोगाउने र पहिचानको खोजतलास गर्ने काममा प्रमुख बाधकको रूपमा देखा परेका छन् । त्यसैले यस्ता कामलाई तुरुन्तै वैज्ञानिक बनाउनु जरुरी भइसकेको छ । अहिलेको खानी विभाग र त्रिविको बीचमा समन्वय गरी यस्ता सम्पदाहरूको दुरुस्त कम्प्युटराइज्ड डाटाबेस तयार पारी संरक्षण अति आवश्यक, आवश्यक र कम आवश्यक जस्ता समूहमा छुट्ट्याई सोहीअनुसारको नीति र कार्यक्रम बनाई संरक्षणमा दिलोज्यान दिनु उत्तम देखिन्छ ।

कुनै पनि स्थानमा गरिने विकास निर्माणका काम र प्राकृतिक स्रोतसाधनको उपयोगको सवालमा नीति र कार्यक्रम तर्जुमा गर्नुभन्दा पहिला र कार्यक्रम लागू गर्ने बेलामा यस्ता सम्पदासम्बन्धी अनुसन्धान गर्ने सरकारी निकाय, विश्वविद्यालयका सम्बन्धित विषयका प्राध्यापक र भूगर्भविद्हरूको सुझाव, सल्लाह र अनुसन्धानलाई प्राथमिकता राखेर मात्र अघि बढ्ने व्यवस्था लागू गर्नु जरुरी देखिन्छ । प्राकृतिक वातावरणसँग गाँसिएका कुरामा ध्यान दिन र संरक्षण गर्न 'इन्भाइरोमेन्टल इम्प्याक्ट एसेस्मेन्ट, ईआईए' गर्ने अहिलेको परिपाटी जस्तै विकास निर्माणका कार्यक्रम र प्राकृतिक स्रोतसाधनको उपयोग गर्ने खालका कार्यक्रम लागू गर्नुपूर्व 'भौगर्भिक सम्पदा असर मूल्यांकन' अथवा 'जिओलोजिकल हेरिटेज इम्प्याक्ट एसेसमेन्ट, जिहेआईईए' गर्नु अति नै जरुरी भइसकेको छ ।

यो मूल्यांकनमा पास भएका कार्यक्रम मात्र लागू गर्ने व्यवस्था अहिलेको सम्पदा जोखिम घटाउने महत्वपूर्ण कडी साबित हुनसक्छ । अहिलेको राज्य पुनर्संरचना र अधिकारको विकेन्द्रीकरणको परिवेशमा यो कामलाई अघि बढाउनु वाञ्छनीय देखिन्छ । यसले स्थानीय सरकार र जनताको पहिचान तथा आयस्रोतमा पनि सकारात्मक प्रभाव पार्नेमा कुनै शंका रहँदैन ।

यस्तो कदम समयमा नै चाल्न नसक्ने हो भने हाम्रो पहिचान संसारभरि फैलाउन सक्ने महत्वपूर्ण भौगर्भिक सम्पदा त लोप हुन्छन् हुन्छन्, मानिसको सुरक्षा र उनीहरूको जीवनमा प्रत्यक्ष रूपमा सकारात्मक प्रभाव पार्न सक्ने विज्ञानको विकासमा पनि ठेस लाग्न जानेछ । यसको अति महत्वपूर्ण नकारात्मक असर नेपालामा नै गुणस्तरीय जनस्रोत उत्पादन गरिरहेको भनेर नाम कमाएको त्रिविको भूगर्भ विभागको राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय छवि तथा यहाँका विद्यार्थीको गुणस्तर कायम राख्ने वा त्यसलाई बढाउने हाम्रो हरप्रयासमा धक्का लाग्ने निश्चित प्रायः देखिन्छ । —ढकाल त्रिविका सहप्राध्यापक हुन् ।