नेपाली विषयको दुर्दशा

परीक्षा नियन्त्रण कार्यालयले भर्खरै सार्वजनिक गरेको एसईई परीक्षाको नतिजाअनुसार अनिवार्य नेपाली विषयमा विद्यार्थीहरू निकै कमजोर देखिएका छन् । झन्डै साढे चार लाख विद्यार्थीले परीक्षा दिएकामा १८१ जनाले मात्र नेपाली विषयमा ए प्लस ल्याएको तथ्य सार्वजनिक भएको छ । अंग्रेजी विषयमा भने नौ हजारभन्दा बढी विद्यार्थीले ए प्लस ल्याएको देखिन्छ । अन्य विषयका तुलनामा यस वर्ष र विगतका वर्षमा समेत नेपाली विषयमा निकै कमजोर विद्यार्थीहरू रहेको यथार्थ सर्वविदित छ । नेपालका अधिकांश विद्यार्थीहरूको मातृभाषा नेपाली भएर पनि विद्यार्थीले नेपाली विषयमा किन राम्रो नतिजा ल्याउन सक्दैनन् भन्ने खोज अनुसन्धानको विषय समय सान्दर्भिक बनेको छ ।

सर्वप्रथमत नेपाली विषयमा विद्यार्थी कमजोर हुनुको कारण विद्यालयको प्रतिकूल वातावरण हो । निजी विद्यालयका विद्यार्थीहरूले विद्यालयपरिसरमा नेपाली भाषामा कुराकानी र छलफल गर्न पाउँदैनन् । अंग्रेजी भाषालाई प्रोत्साहन गर्ने नाममा नेपाली भाषामाथि दमन गरिएको देखिन्छ । कथंकदाचित् विद्यार्थीबाट नेपाली शब्द बोलियो भने उसले सजाय भोग्नुपर्ने हुन्छ । पचासौंपटक उसले कान समातेर उठबस गर्नुपर्ने हुन्छ । विद्यालयपिच्छे विद्यार्थीलाई फरक-फरक किसिमले सजाय दिइन्छ । जसले गर्दा नेपाली पिरियडमा समेत विद्यार्थीहरू नेपाली बोल्न डराउँछन् र अप्ठ्यारो मान्छन् । बोल्नै नपाएपछि कसरी भाषा सिकाइ हुन्छ ? भाषा त जति अभ्यास गर्‍यो, त्यति छिटो सिकिँदै जाने वस्तु हो, त्यति परिष्कृत र परिमार्जित हुँदै जाने विचार विनिमयको साधन हो ।

नेपाली विषयप्रति अभिभावकसमेत सचेत र संवेदनशील बन्न सकेको अवस्था छैन । घरमा आफ्ना छोराछोरीले अंग्रेजी, विज्ञान, गणितजस्ता विषय ध्यानपूर्वक पढेको देख्दा अभिभावक खुसी र सन्तुष्ट बनेको पाइन्छ, तर छोराछोरीले नेपाली पढिरहेको देख्दा 'यत्रो खर्च गरेर बोर्डिङमा पढाएको छ, के नेपाली नाथुमा घोत्लिरहेको !' भन्ने किसिमको विचार कतै बाहिरै प्रकट हुन्छ त कतै अव्यक्त रूपमा मस्तिष्कमा रुमल्लिरहेको पाइन्छ । सामुदायिक विद्यालयमा पढ्ने विद्यार्थीका अभिभावकहरूमा समेत नेपाली त यत्तिकै जानिहालिन्छ नि, अरू विषय पो पढ्नुपर्छ त भन्ने सोचाइ रहेको देखिन्छ । अन्य विषयहरूमा विद्यार्थी कमजोर भए पनि र नभए पनि ठूलो लगानी गरेर ट्युसन पढाइन्छ । विद्यालय जानुअघि र विद्यालयबाट फर्किएपछि पनि विद्यार्थीहरू अन्य विषयको ट्युसन पढ्नमा व्यस्त देखिन्छन्, तर नेपाली विषयको ट्युसन पढ्न न त विद्यालयले प्रेरित गरेको छ, न अभिभावकले, न त विद्यार्थी आफैं उत्सुक बनेका छन् ।

अत्यधिक विद्यार्थीहरूको चाप रहेको निजी विद्यालयमा आठ विषयमध्ये नेपाली विषय मात्र नेपाली भाषाका माध्यमबाट शिक्षण हुने गरेको छ । अन्य सात विषयहरू अंग्रेजी भाषाका माध्यमबाट नै शिक्षण हुँदै आएका छन् । जसले गर्दा पनि विद्यार्थीहरू नेपाली भाषा र विषयमा अभ्यस्त नहुनाले कमजोर देखिएका छन् । नेपालमा अंग्रेजी भाषालाई आवश्यकताभन्दा बढी प्र श्रय र प्रोत्साहन दिएको अवस्था छ । गरिब मुलुक नेपालमा राम्रो रोजगारको अवसर नपाइने र अन्ततो गत्वा विदेश नै जानुपर्ने हुन्छ भन्ने मनस्थिति विद्यार्थी र अभिभावकमा समेत रहने गरेकाले नेपाली विषयप्रति न विद्यार्थीको रुचि देखिन्छ न त अभिभावकको नै । यस किसिमको नेपाली विषयप्रतिको बेवास्ताका कारण पनि विद्यार्थीहरूमा अपेक्षाकृत नतिजा आउन नसकेको देखिन्छ ।

अहिले दार्जिलिङ क्षेत्रमा नेपाली भाषालाई विस्थापन गर्ने किसिमले ल्याइएको रणनीतिजस्तै कुनै दोस्रो भाषाबाट नेपाली भाषामाथि आक्रमण हुन सक्छ । त्यसैले समयमै नेपाली भाषामा विद्यार्थीलाई सबल बनाउनेतर्फ सम्बन्धित निकायहरूले पहल गर्नुपर्छ र नेपाली भाषाको अस्तित्व रक्षाको लागि कटिबद्ध हुन नितान्त आवश्यक छ ।

विद्यालयले नेपाली विषय शिक्षकप्रति गर्ने व्यवहारले पनि परोक्ष रूपमा विद्यार्थी कमजोर बनेका पाइन्छन् । सामुदायिक विद्यालयहरूमा पर्याप्त विषयगत दरबन्दी रहेको पाइँदैन । यस्तो विषम अवस्थामा अरू विषय पढाउन नसक्ने वा विषयगत दक्षताको लागि मेहनत गर्न नचाहने शिक्षकलाई नेपाली पढाउन दिइन्छ । नेपाली सजिलो विषय हो र यो सामान्य लेखपढ गर्नसक्ने जोकोहीले पनि पढाउन सक्छन् भन्ने गलत धारणा राखेर शिक्षणको जिम्मेवारी दिनाले पनि विद्यार्थीमा असर परेको पाइन्छ । अझ केही प्रतिष्ठित निजी विद्यालयबाहेक अन्य विद्यालयले त नेपाली शिक्षकप्रति भेदभावपूर्ण व्यवहार गरेको देखिन्छ । नेपाली पढाउने शिक्षकको अभाव छैन।

त्यसैले नेपाली पढाउनेलाई जसो गरे पनि हुन्छ भन्ने किसिमको मानसिकता विद्यालय सञ्चालकमा रहेको पाइन्छ । नेपाली शिक्षकलाई मासिक रूपमा तलब दिन पनि आनाकानी गरी महिनौं झुलाउने गरेको अवस्था पनि देखिएको छ । विद्यालय प्रशासनले गर्ने यस किसिमको भेदभावपूर्ण व्यवहारले पनि शिक्षकमा शिक्षणप्रति उत्साह ल्याउन नसकेको वास्तविकता हामीसामु छर्लंग छ ।

भाषा सिकाइका लागि विद्यार्थीमैत्री वातावरणको आवश्यकता पर्छ । भाषाका सुनाइ, बोलाइ, पढाइ र लेखाइ सीप विकासको लागि विद्यार्थी सहभागिता र सक्रियता आवश्यक हुन्छ । विद्यार्थीमा भाषिक सीप विकासको लागि उनीहरूलाई नै बोल्न, पढ्न र लेख्न लगाउनुपर्ने हुन्छ, तर विद्यालय प्रशासनले कक्षाकोठाबाट विद्यार्थीको आवाज आउनु हुँदैन भन्ने धारणा राखेको देखिन्छ र शिक्षकले व्याख्यान गरेको एवं विद्यार्थीले मूर्तिवत् बनेर सुनेको मात्र प्रशासनले हेर्न चाहेको बुझिन्छ । अतः प्रशासनको इच्छाअनुसार नै शिक्षकले चल्नुपर्ने हुँदा विद्यार्थीकेन्द्रित वातावरण तयार हुन सक्दैन र प्रभावकारी शिक्षण हुँदैन ।

यसैगरी विद्यालयहरूमा पर्याप्त श्रव्य, दृश्य शैक्षिक सामग्रीको अभाव छ, पूरक सामग्रीहरूको खडेरी छ । केवल पाठ्यपुस्तकका भरमा मात्र शिक्षण गर्नुपर्दा प्रस्तुति झन्झटिलो र निरस बन्न पुग्छ । सधैं एकोहोरो ढंगले पाठ्यपुस्तकका पाठहरूको व्याख्यानबाट विद्यार्थी शिक्षणप्रति विमुख बन्न पुग्छन् र परिणाम निराशाजनक हुन्छ । कतिपय विद्यालयहरूमा विद्यालय सञ्चालकका योग्यता नपुगेको र विषयवस्तुमा निपुण नभएका नातेदार एवं साथीभाइबाट आधारभूत तहका नेपाली विषयका कक्षाहरू लिँदै आएको देखिन्छ भने कतिपय ठाउँमा माथिल्ला कक्षामा समेत उनीहरूले शिक्षण गर्दै आएको पाइन्छ । सम्बन्धित विषयविज्ञ शिक्षकको अभावबाट विद्यार्थीहरूमा कक्षाअनुसारको आधार तयार हुँदैन । हरेक कक्षामा उनीहरू कमजोर बन्दै जान्छन्, फलस्वरूप कक्षा १० मा पुग्दा पनि उनीहरूमा सामान्य रूपमा पढ्न, लेख्न सक्ने क्षमताको विकास पनि भएको हुँदैन । आधारशिला मजबुत नहुनाले पनि विद्यार्थीले चित्तबुझ्दो नतिजा ल्याउन सकेको देखिँदैन ।

विद्यार्थीलाई स्तरीय नेपाली भाषा सिकाउने सन्दर्भमा पनि समस्या छ । नेपाली भाषाको आधिकारिक र मानक व्याकरणको अभाव छ । नेपाली भाषाको वर्णविन्यासको विषयलाई लिएर विवाद भइरहन्छ । नेपाल प्रज्ञाप्रतिष्ठानले तयार पारेको २०७२ सालको शब्दकोशलाई प्रतिष्ठान आफैंले पुनः अस्वीकृत गरेको छ । परिष्कार गरिएको भनिएको भाषा पुनः अपरिष्कृत रहेको पुष्टि गरिएको छ । चार वर्ष अगाडिदेखि कक्षा ६ को नेपाली पाठ्यपुस्तकबाट भाषिक परिष्कार र वर्णविन्यासगत संशोधनको विषयलाई परिवर्तित नियमअनुसार समावेश गरियो । क्रमशः यस वर्ष १० कक्षाको पाठ्यपुस्तकमा पनि पाठगत र वर्णविन्यासगत रूपमा संशोधन गरियो ।

तर केही महिनाअघि प्रतिष्ठानले पुनः वर्णविन्याससम्बन्धी पुरानै नियम रहने निर्णय गर्‍यो । यसबाट भाषा शिक्षक र विद्यार्थीसमेत अन्योलमा रहेको अवस्था छ र यही परिवेशमा विद्यार्थीले यस वर्षको एसईई परीक्षा दिएका हुन् । यस भाषिक विवाद र अन्योलको स्थितिले समेत विद्यार्थीको परीक्षालाई प्रभाव पारेको देखिन्छ ।

यसैगरी शैक्षिक सत्रको प्रारम्भमा पाठ्यक्रम र पाठ्यपुस्तक उपलब्ध नहुनु एवं पाठ्यक्रम र पाठ्यपुस्तकबीच उद्देश्यअनुकूल तालमेल नमिल्नु पनि विद्यार्थीहरूका लागि समस्या बनेका छन् । नेपाली भाषा शिक्षण गर्ने कतिपय शिक्षकहरू तालिम प्राप्त छैनन् ।

नेपाली भाषा शिक्षण गर्दा सीपकेन्द्रित नभई विषयवस्तुमा केन्द्रित रहनाले पनि विद्यार्थीले अपेक्षित सफलता पाउन सकेका छैनन् । शिक्षकले प्रयोग गर्ने भाषा शुद्ध, मानक र अनुकरणीय हुनुपर्छ । यसको अभावमा पनि कक्षाकोठामा उचित भाषिक वातावरण तयार हुन सकेको पाइँदैन ।

नेपाल बहुभाषिक मुलुक हो । यहाँका विभिन्न जातजातिले १२३ किसिमका भाषाहरू मातृभाषाको रूपमा प्रयोग गर्ने गरेको देखिन्छ । एउटै कक्षाकोठामा फरक-फरक मातृभाषा भएका विद्यार्थीहरूलाई राखेर नेपाली भाषा सिकाउन निकै समस्या छ । आआफ्नो मातृभाषाको प्रभावले नेपाली भाषा सिकाइमा व्यवधान पुर्‍याइरहेको हुन्छ । यस्तो बहुभाषिक परिवेशमा भाषा शिक्षकले दोस्रो भाषाका रूपमा नेपाली शिक्षण गर्दा विद्यार्थीको पारिवारिक, सामाजिक एवं मनोवैज्ञानिक भाषिक अवस्था बुझेर शिक्षण गर्नुपर्नेमा यसतर्फ ध्यान नपुर्‍याउँदा पनि विद्यार्थीको नतिजामा प्रभाव परेको पाइन्छ । विद्यार्थीहरूलाई रचनात्मक एवं सिर्जनात्मक क्रियाकलापमा सहभागी नगराउनाले पनि उनीहरूको प्रतिभा प्रस्फुटन हुन नपाई सिर्जनशील बन्न सकेका देखिँदैनन् र घोकाइमा जोड दिन बाध्य छन् ।

नेपाली भाषा नेपालको राष्ट्रिय महत्वको भाषा हो, सम्पर्क भाषा हो, सूचना र सञ्चारको भाषा हो । साथै सरकारी कामकाजको भाषा पनि हो । यस भाषाअन्तर्गत नेपालीहरूको धर्म, इतिहास, संस्कृति, सभ्यता र परम्पराहरू अन्तर्निहित छन् । यस भाषामा साहित्यको भण्डार नै छ, कोश र व्याकरणहरू छन् । यस्तो समृद्ध भाषाको अस्तित्व रक्षाको लागि सरकारी पक्ष र गैरसरकारी पक्षलगायत हामी सबैको उत्तिकै दायित्व छ । हरेक पक्षले यसप्रति देखाएको उदासीनता र बेवास्ताका कारण आज विद्यार्थीको नतिजा राम्रो आएको छैन ।

उनीहरू कमजोर देखिएका छन् भने भोलि विद्यार्थी मात्र नभई भाषा नै कमजोर बन्दै जान सक्छ र अहिले दार्जिलिङ क्षेत्रमा नेपाली भाषालाई विस्थापन गर्ने किसिमले ल्याइएको रणनीतिजस्तै कुनै दोस्रो भाषाबाट नेपाली भाषामाथि आक्रमण हुन सक्छ । त्यसैले समयमै नेपाली भाषामा विद्यार्थीलाई सबल बनाउनेतर्फ सम्बन्धित निकायहरूले पहल गर्नुपर्छ र नेपाली भाषाको अस्तित्व रक्षाको लागि कटिबद्ध हुन नितान्त आवश्यक छ ।

-तिमिल्सिना पिण्डेश्वर विद्यापीठका उपप्राध्यापक हुन् ।