उपभोक्ता लुटिएको लोकतन्त्र

नेपालका प्रत्येक क्रान्ति 'जनताद्वारा' भएका हुन् र तत्पश्चात् बनेका सरकार पनि 'जनताकै' हुन् । त्यसरी बनेका सरकारहरू 'जनताको लागि' बनेका भए नेपालमा राजनीतिक क्रान्तिको लामो सूची हुने थिएन । सरकार जनताको लागि हुनको लागि राजनीतिमा नैतिकता र इमानदारिता हुनुपर्छ । राजनीतिमा विश्वव्यापी समस्याको रूपमा रहेको नैतिकता र इमानदारीको अभावले ल्याउने बेथितिको सबभन्दा ठूलो मार निम्नस्तरीय उपभोक्तामा पर्छ । सामान्य उपभोक्ताको अधिकार सुनिश्चित नभएको लोकतन्त्रमा अस्थिरता उत्पन्न भइरहन्छ ।

पंक्तिकारले नेपालमा गणतन्त्रपश्चात् गरेको चौथो भ्रमणका अनुभवका आधारमा यो आलेख तयार पारिएको हो । गणतन्त्रको दस वर्षमा पनि सबभन्दा तल रहेका सामान्य उपभोक्ताहरूको ठगिने क्रम जारी छ । अव्यवस्थित सहरीकरणले 'लिभेबिलिटी' स्तर बिग्रिँदै गएको काठमाडौं आज धुलो, धुवाँ र दुर्गन्धले बस्न योग्यसमेत नभएको तीतो यथार्थ छ । जनताको स्वास्थ्यसँग प्रत्यक्ष सरोकार राख्ने धुलो र धुवाँका सवालमा गरिएको बेवास्ताले सरकार जनताको लागि हो वा जनता सरकारको लागि भन्ने प्रश्न उठ्छ । यी मुद्दामा नागरिकलाई चेतनशील बनाउने कुनै नेता, अग्रज देखिएका छैनन् । सामान्य नागरिकको समस्यामा स्वयं सामान्य नागरिक नै चेतनशील छैनन् । केवल राजनीतिमा सामान्य नागरिकको चासो बढी छ ।

उपभोक्ता ठगिएका केही उदाहरण यस्ता छन् । काठमाडौंका कतिपय रुटमा बस यातायातको सिन्डिकेट जारी छ । यो सिन्डिकेटमार्फत ठाउँ कुठाउँमा बस लामो समयसम्म रोक्ने र क्षमताभन्दा बढी सवारी कोच्ने गरेको पुरानो परम्परा जारी छ । बस परिचारकको एक प्रमुख समस्या यात्रुलाई पछाडि धकेल्ने पुरानो परम्परा कायम छ । काठमाडौंका सडकमा केही सुविधायुक्त बस पनि सञ्चालित छन्, तर यस्ता प्रतिस्पर्धीलाई सिन्डिकेटवालाहरू आफ्नो रुटमा बस सञ्चालन गर्न दिँदैनन् ।

देशको मुटुमा रहेको यी सयौं सिन्डिकेट प्रणाली विघटन गर्न नसके सार्वजनिक यातायातमा सुधार सम्भव छैन । यो निम्नस्तरीय उपभोक्ताको पीडाको पूर्णरूपले बेवास्ता गरिएको छ । पंक्तिकार चढेको ट्याक्सी ड्राइभरले एउटा प्रश्न गर्‍यो, किन भारतमा चार लाखमा पाइने ट्याक्सीलाई नेपालमा सत्र लाख पर्छ ? उसले आफ्नो प्रश्न सोधिरह्यो । भारत र नेपालको कारको मूल्यको भिन्नता सामान्य उपभोक्ता ठगिएको, लुटिएको अर्को उदाहरण हो । जनताको लागि बनेको सरकार हो भने त्यो मूल्यमा भिन्नताको खाडल किन ?

कलंकीदेखि नागढुंगासम्म यात्रा गरेका यात्रुहरूको धैर्यको प्रशंसा स्वर्गका राजा इन्द्रलाई पनि गर्न गाह्रो होला । लाखौं पर्ने सुविधायुक्त बस सञ्चालित त्यो रुटका बस साहुहरूको धैर्यको बाँध फुटेको छैन । उक्त सडकको धुलो र धुवाँ स्वास्थ्यको लागि हानिकारक हुनुका साथै राजमार्गमा बनेका खाल्डाहरूले विभिन्न अवरोध गरेका छन् । यो बाटोलाई राजमार्ग भन्न मिन्दै मिल्दैन । जनताको लागि बनेको सरकारले यो अति आवश्यक सडक क्षेत्रमा संकटकाल लगाएर भए पनि हप्ता÷दुई हप्तामा निर्माण गर्नुपर्ने विषय हो । कलंकीको ट्राफिक जामले नेपालको लोकतन्त्रको खिल्ली उडाएको छ ।

सामान्य उपभोक्तासँग प्रत्यक्ष रूपले जोडिएको कलंकी-नागढुंगा सडकको दुर्दशा उपभोक्ताको बेवास्ता गरिएको अर्को उदाहरण हो । निजी र सरकारी विद्यालयको शैक्षिक गुणस्तरको फरक पनि उपभोक्ता ठगिएकै उदाहरण हो । निजी क्षेत्रका शैक्षिक संस्थाहरू एक ठूलो व्यवसायको रूपमा देखिएका छन्, जसको प्रमुख कारण हो सरकारी संस्थाहरूको गुणस्तरमा ह्रास । बाध्यात्मक रोजाइ निजी विद्यालयमा हुनु पनि ठगिनु नै हो । जनताले तिरेको करबाट सञ्चालित कतिपय सरकारी विद्यालयको स्तरहीन शिक्षाले एउटा आर्थिक रूपले विपन्न तर ठूलो समुदायलाई प्रभावित पारेको छ ।

निर्वाचनमा उत्साहपूर्वक मतदान गर्ने सामान्य मतदातालाई निर्वाचनको परिणाममा चासो हुन्छ । मतगणनामा ढिलाइ गर्नु उनीहरूका लागि पीडाको विषय हो । निम्नस्तरीय सामान्य उपभोक्ता मात्र पीडित भएकाले नै कुनै दलका कानुनसम्मत प्रतिनिधिले गरेको मत च्यात्ने जस्तो अलोकतान्त्रिक अभ्यासको विरुद्धमा राजनीतिमा एकमत छैन । कतिपय स्थानीय निकायमा वैशाख ३१ गतेको निर्वाचन स्थगित भएर जेठ ३१ वा असार ९ वा असार १४ हुनुपर्ने कुनै कारण छैन । जस्तो- प्रदेश नम्बर ७ । महाभियोग वा सरकार परिवर्तन गर्न तिथि-मिति कुर्नु नपर्ने, सामान्य उपभोक्ताको चासोको विषय भएको निर्वाचन भने स्थगित गरेको गर्‍यै गर्ने ? निर्वाचनजस्तो लोकतान्त्रिक अधिकारमा खेलबाड गर्नु सामान्य नागरिकहरूप्रतिको अनादर हो ।

यात्राको लागि धनगढी जाने क्रममा बुद्ध एयरको विमानमा चढेपछि पनि वातानुकूलनको सञ्चालन गरिएन । यसबारे सोधपुछ हुँदा विमान परिचारिकाले कन्ट्रोलले अनुमति नदिएकाले वातानुकूलनको सञ्चालन नगरिएको भनिन् । करिब १५ मिनेटपछि विमान उड्ने अनुमति प्राप्त भएपछि मात्र वातानुकूलनको सञ्चालन भयो । प्रचण्ड गर्मी हुँदाहुँदै त्यो साँघुरो विमानभित्र १५ मिनेटको अत्यन्त्य दुःखद भोगाइ उपभोक्ताको बेवास्ता गरिएको अर्को उदाहरण हो ।

औषधी निर्धारणमा चिकित्सकहरूले उपभोक्ता ठगेको र ग्रामीण क्षेत्रका गरिबको स्वास्थ्यमा भएको खेलबाड एक समाचारको विषय बन्न हामीले पचासौं वर्ष कुर्नुपर्ने स्थिति छ । क्यान्सरजस्तो समस्यामा चिकित्सकले घोर लापरबाही गरेका प्रशस्तै उदाहरण छन् । कतिपय चिकित्सकहरूले बिरामीप्रति व्यवहार गर्न जानेकै छैनन् वा उनीहरूलाई त्यो सिकाइएकै छैन । उसैको पैसा लिएर उसैलाई दुव्र्यवहार गर्नु ठगी होइन ? न्यायालय निष्पक्ष हुँदाहुँदै पनि धनी र गरिबको न्यायसम्मको पहुँच समान छैन । ती गरिब सामान्य उपभोक्ता न्यायमा बेवास्ता गरिएकै हुन् । आन्दोलनका पीडितलाई करोडौंको क्षतिपूर्ति दिने हालैको निर्णय कुनै कानुनको सहाराले गरिएको हो भने नेपालमा यस्ता क्षतिको ठूलो सूची छ । सरकारले आफूखुसी बाँड्ने गरेको धनको स्रोत सामान्य उपभोक्ताको थालको भात नै हो । फलफूल र तरकारीमा विषादी प्रयोग गरिएर उपभोक्ताको स्वास्थ्यमाथि खेलबाड गरिएको समाचार नयाँ होइन । यसमा उपभोक्ता ठगिने क्रम जारी छ ।

महाभियोगको प्रस्ताव संसद्मा दर्ता हुनेबित्तिकै यसको पक्ष र विपक्षमा अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा वक्तव्यबाजी भए । महाभियोगको विरोधमा वक्तव्य पोस्ट गरिएको पंक्तिकारको फेसबुक वालमा अमेरिकास्थित केही प्रवासी नेपालीले महाभियोगको समर्थनमा निकालिएको आफ्नो वक्तव्य पोस्ट गरेका थिए । त्यो उनीहरूको अधिकारको कुरो हो, तर महाभियोग लगाउने दलले टेबुलमुनिबाट त्यो स्थगन गरेर फिर्ता गर्‍यो । महाभियोगको पक्षमा वक्तव्य जारी गर्ने ती नागरिकको चेतनाको स्तरमा हानिएको त्यो एक दरिलो झापडको महसुस उनीहरूले नगरेसम्म राजनीतिमा उनीहरूको प्रयोग भइरहन्छ । सामान्य नागरिकले सरकारका गलत निर्णयको पक्षमा उभिने परम्परा कायम रहेसम्म उनीहरूले पाउनुपर्ने सुविधामा सरकारको ध्यान कहिल्यै जाँदैन । सञ्चारजगत्ले बोल्ने पनि जनभाषा नै भएकाले सामान्य उपभोक्ताको चेतनाको अभावमा सञ्चारजगत् मूकदर्शक भएर बस्छ । आफैं पीडित भएको मुद्दामा पनि सरकारको पक्षमा उभिने परम्पराले अन्ततः आफैंलाई प्रहार गर्ने हो ।

उपभोक्ता सक्रियताका दुइटा सकारात्मक उदाहरण प्रस्तुत गरौं । पहिलो, पंक्तिकारले आफ्ना नानीहरूलाई नेपालको एक उत्कृष्ट नमुना भनेर दीक्षित गरेको चन्द्रागिरि केबलकारको यात्रा गर्ने अवसर मिल्यो । रमणीय र सुन्दर दृश्यको माझमा पर्यटकलाई आकर्षित गराउने उत्कृष्ट योजनाको पंक्तिकार प्रशंसक हो । लाइनमा बस्ने क्रममा पंक्तिकारको जम्काभेट एक चर्को बोल्ने र अशिष्ट व्यवहार गरेर ग्राहकको अनादर गने स्टाफसँग भयो ।

एक सामान्य नागरिकको रूपमा पंक्तिकारले त्यसको लिखित जानकारी चन्द्रागिरि केबलकारको सम्पर्क इमेलमा दुईपटक गराएको जवाफ आएन । कुनै मित्रको सहयोगबाट व्यवस्थापकसम्म पुर्‍याइएको जानकारीको जवाफमा 'सेल्स एन्ड मार्केटिङ म्यानेजर' ले सम्पूर्ण गुनासाहरूको स्पष्ट जवाफ लेखे र ग्राहकप्रति भएको अभद्र व्यवहारप्रति क्षमा मागे । उनले आफ्नो व्यापार नयाँ भएकाले त्रुटिहरू हुन सक्ने तर सुधार गर्दै जाने प्रतिबद्धता लिखित रूपमा जाहेर गरे । आन्तरिक र बाह्य पर्यटकको लागि आकर्षण बनेको यो एक प्रशंसनीय योजना हो । तर यसले अत्यधिक मूल्यमा स्तरहीन भोजन गरेर उपभोक्ताको अपमान गरेको तर्फ उचित ध्यान गएको छैन ।

दोस्रो, पंक्तिकारको समान काठमाडैांसम्म नपुगेपछि फ्लाई दुबईका कर्मचारीले समान अर्को उडानमा आउने सूचना मौखिक रूपमा दिए । फ्लाई दुबई हालै विवादमा आएको संस्था भएकाले थप सावधान हुनुपर्ने स्थिति आयो । फ्लाई दुबईसँगको इमेल सञ्चारमा पनि समान त्यसै दिन बेलुकी आउने भनियो । समान दोस्रोे, तेस्रो र चौथो उडानमा पनि प्राप्त नभएपछि पंक्तिकारले लिखित कानुनी रिपोर्टको माग गर्‍यो । लामो र कष्टपूर्ण प्रयासमा तेस्रो दिन त्यो सफल भयो र उक्त रिपोर्टको कानुनी आधारमा फेरि फ्लाई दुबईसँग कानुनी सम्पर्क भयो । फ्लाई दुबईले क्षमायाचनासहित समानको अवस्थाको सम्पूर्ण डिटेलबारे सुसूचित गर्‍यो र काठमाडौंबाहिर समेत भनेको ठेगानामा समान पुर्‍याइदिने लिखित प्रतिबद्धता जाहेर गर्‍यो । पहिलो दिनमै हुनुपर्ने कानुनी प्रक्रिया उपभोक्ताको लामो प्रयासपछि मात्र भयो, तर यसलाई सकारात्मक नै भन्नुपर्छ ।

सन् १९६२ मा अमेरिकी राष्ट्रपति जोनएफ केनेडीले उपभोक्तालाई अधिकार सम्पन्न बनाउने अवधारणा प्रस्तुत गरेका थिए । सरकारी वा गैरसरकारी प्रत्येक निर्णयले आकर्षित हुने सबभन्दा ठूलो आर्थिक समुदाय उपभोक्ता भएकाले उनीहरूको आवाज सुनिनुपर्ने उनको दाबी थियो । त्यसपछि उपभोक्ता आन्दोलनले आठवटा आधारभूत उपभोक्ता अधिकारको अवधारणा परिभाषित गरेको छ । ती हुन्, आधारभूत आवश्यकतामा पहुँचको अधिकार, सुरक्षित हुने अधिकार, सही जानकारीको अधिकार, छनोट गर्ने अधिकार, सुनुवाइको अधिकार, सिकायतको निवारणको लागि सरकारसँग निवेदन दायर गर्ने अधिकार, उपभोक्ता शिक्षाको अधिकार र स्वस्थ वातावारणको अधिकार ।

त्यसैको फलस्वरूप अहिले अमेरिकी बजारमा उपभोक्ता ठूलै हदसम्म सुरक्षित छन् । उपभोक्ताकै अधिकार सुरक्षित भएकाले त्यहाँ लोकतन्त्र पनि मजबुत छ । आफूलाई प्रत्यक्ष प्रभाव पार्नेबाहेक अन्य राजनीतिक नारा र जुलुसमा त्यहाँका उपभोक्ताहरूको चासो पाइँदैन । ग्राहकहरूको सन्तुष्टि नै मूल्य हुने गरेको अन्य कतिपय विकसित मुलुकहरूमा पनि उपभोक्ताहरूको रक्षा गरिएको हुन्छ ।

नेपालमा बहुसंख्यक गरिब र निर्दोषले आफ्नो अधिकारको ज्ञान नभएकाले धोखा पाएका छन् । खाद्यान्नको अभाव, विषादिको प्रयोग, सिन्डिकेट प्रणाली, धुवाँ, धुलो, चिकित्सकको लापरबाही, शिक्षा र स्वास्थ्यमा असुलभता, न्यायसम्मको पहुँचमा असमानता आदि सबैले उपभोक्ता अधिकारको हनन गरेका छन् । प्रत्येक राजनीतिक क्रान्तिको आधार निम्नस्तरका तर ठूलो संख्यामा रहेका उपभोक्ता हुन् त्यसैले उपभोक्ताको अधिकारको बेवास्ता गर्ने हो भने राजनीतिक स्थिरता जारी रहन्छ ।

लोकतन्त्रपश्चात् पनि उपभोक्ताको चेतनाको अभावको फाइदा उठाएर उपभोक्तामाथि खेलबाड हुने क्रम जारी हुनु एक अर्को अनिष्टको संकेत हो । लोकतन्त्र भनेको वाक्य, परिभाषा वा आफ्नो अनुकूलतामा सीमित हुने विषय होइन । समाजमा सबभन्दा तल्लो तहमा रहेका उपभोक्तालाई कुरीति र कुशासनको मार सबभन्दा बढी पर्ने भएकाले जनताको लागि बनेको सरकारले उपभोक्ताको अधिकारको सम्मान र रक्षा गर्न अब ढिलाइ गर्नु हुँदैन ।---अमेरिकास्थित टेनिसी स्टेट युनिभर्सिटीमा एसोसिएट प्रोफेसर छन् ।