सतरंग खेलमा हारिरहेको नेपाल
नेपालजस्तो जटिल भू-राजनीतिक परिस्थिति भएको देशमा अनेकथरीका राजनीतिक तरंगहरूले राष्ट्रका गतिविधिलाई तरंगित पारिरहनु नौलो होइन । इमानदार देशभक्त व्यक्ति सरकारमा हुने हो भने यस्ता चुनौती सहजै व्यवस्थापन गर्न सकिन्छ । तर सन् १८१६ पछाडिका २०१७ सम्मका यी दुई सय वर्ष नेपालमा 'सतरंग' को त्यस्तो खेल निरन्तर चलिरह्यो, जसमा देशभित्रकै राष्ट्रघातीको सहयोगमा विदेशी÷उपनिवेशवादी तथा साम्राज्यवादीको सहयोगमा देशभक्त नेपालीहरू पराजित भइरहे र अहिले पनि पराजय भइरहेका छन् ।
यस भूराजनीतिभित्रको क्यान्सरलाई जबसम्म पराजित गर्न सकिँदैन तबसम्म राजनीतिक स्वच्छता, आर्थिक समृद्धि र स्नेहपूर्ण सामाजिक सद्भावजस्ता नेपालीका सपना पूरा हुन सक्दैनन् । तर किन देशभक्त नेपाली जनता 'सतरंग' को यस खेलमा सधैं हार्न विवश छन् ? विगतमा नेपाली वामपन्थी राजनीतिले वर्ग विश्लेषणको माध्यमद्वारा यस प्रश्नको उत्तर खोज्ने प्रयास गर्यो । तर असफल भयो, किनकि त्यसले 'माक्र्सवाद' लाई यान्त्रिक ढंगले प्रयोग गर्यो । उसले नेपाली समाजका संरचनात्मक प्रवृत्तिहरूलाई राम्रोसँग विश्लेषण गर्न सकेन । उसका विश्लेषणहरू 'अनुमान' मा आधारित हुन पुगे।
सामाजिक र आर्थिक धरातलमा अन्तर्निहित ती शक्तिहरूलाई वैज्ञानिक ढंगले बुझ्ने 'वस्तुगत÷प्रयोगात्मक' अनुसन्धान गर्ने जाँगर नेपाली वामपन्थी आन्दोलनले कहिल्यै गरेन । त्यसैले उसले एउटा अस्वाभाविक सिद्धान्त ग्रहण गर्यो, त्यो हो 'खान पाउने सबै खान नपाउने सबैका वर्गशत्रु हुन् ।' अब यस सम्बन्धमा छलफलको आवश्यकता नै परेन । यी त्रुटिहरूपछाडिको सत्ता भोक 'वास्तवमा नेपाली वामपन्थी आन्दोलन' को मुख्य प्रेरकतत्व (मोटिभेसनल ड्राइभ) रहेछ ।
नेपाली कांग्रेसले प्रजातान्त्रिक समाजवादको सिद्धान्त ग्रहण गर्यो, तर कहिल्यै प्रयोग गरेन । २०४६ सालबाट त त्यसले नवउदारवादी नीति ग्रहण गर्यो । उसले व्यापारी पोस्यो, जनता होइन ।
विश्वको इतिहास अध्ययन गर्दा दक्षिणपन्थी शक्ति जो चरित्र र व्यवहार दुवैमा प्रतिक्रियावादी हुन्छ, उसले कहिल्यै परिवर्तनको नेतृत्व गर्दैन । परिवर्तनको नेतृत्व गर्ने 'सक्रियतावाद' को पक्षपोषण गर्ने शक्तिलाई राजनीतिक दर्शनमा 'वामपन्थी' भनिएको हो । त्यसैकारण वामपन्थीहरूले 'राज्यसत्ता' लाई समाज परिवर्तनको लागि प्रयोग गर्ने राजनीति कार्यक्रमहरूलाई 'आन्दोलनका रणनीतिको रूपमा' प्रस्तुत गर्दछन् ।
नेपालमा वामपन्थीहरूको ठूलो असफलता यही विन्दुमा लुकेको छ । राजनीतिक आन्दोलनको नेतृत्व नेताले गर्ने भए पनि समाजको विश्लेषण गर्ने जिम्मेवारी त बौद्धिकहरूकै हो । तर नेपालको राजनीतिमा 'नेतृत्व र बौद्धिकता' दुवै नेताका विशेषता वा काम मानिए । परिणाम के भयो भने 'नेतृत्व र बौद्धिकता' को बीचमा ठूलो खाडल सिर्जना मात्र भएन यी दुई थरीको प्रतिनिधित्व गर्नेहरूका बीचमा प्रतिस्पर्धा मात्र होइन, एक किसिमको वैमनस्य कायम भयो ।
'देशको प्रधानमन्त्री सार्कको अध्यक्षको हैसियतले होइन' औपचारिकताको लागि भारत भ्रमण गर्दा सतरंगको खेलमा नेपालको झन् ठूलो पराजय सुनिश्चित छ । त्यसैले के अब सतरंगको खेलबाट देशलाई बाहिर ल्याई 'निर्माण' को मिसन बोक्ने बेला भएन र ?
नेपाली राजनीतिको सबैभन्दा ठूलो दुर्भाग्यको कारण पनि यही हो । 'बौद्धिक' लाई राजनीतिक नेतृत्वले दुत्कार्दै बाहिर फ्याँकेपछि त्यसलाई 'विदेशीले उपयोग गर्यो ।' उपयोग मात्रै गरेन, बौद्धिकताको ठूलो संख्यालाई नेपालकै हितविरुद्ध प्रयोग गर्यो । उनीहरूलाई नेपालविरोधी नीति निर्माणमा प्रयोग गर्यो र अन्तर्राष्ट्रिय संस्था वा गैरसरकारी संस्थाहरूको माध्यमबाट उनीहरूलाई नेपालकै हितविरोधी कार्य गर्ने 'वारेस' को रूपमा प्रस्तुत गर्यो ।
यसरी राजनीतिक सत्ता सञ्चालनमा सरिक नेतृत्वको राजनीतिका अतिरिक्त अर्थतन्त्र, पूर्वाधार संरचना, शिक्षा, कानुन र न्याय एवं प्राकृतिक स्रोत परिचालन र सञ्चालन सबै विषयमा आफैंलाई विज्ञ ठान्ने, सुनेका आधारमा गफ हाँक्ने र सबै कुरा आफैंले कुनै अनुसन्धान र जाँचपड्तालबिना अनुमानका आधारमा नीति तय गर्ने प्रवृत्तिले नेपालको बौद्धिक शक्ति पलायन भयो, निरास भयो, र सदाबहार राज्यविरोधी बन्न पुग्यो । पुराणमा नरिवललाई फेटा लगाई 'गणेश' को प्रतिमा बनाएजस्तै बौद्धिक र विज्ञहरूले गर्ने काममा 'कथित बौद्धिक र विज्ञहरूले गर्ने काममा बिचौलिया वा चापलुस' हरूले अधीन जमाए ।
यही परिदृश्यबाट कसरी नेपालले 'सतरंग' को खेल बनेको राजनीतिमा विदेशीहरूसँग हार्यो भन्ने प्रश्नका तीनवटा उत्तरहरू भेटिन्छन् । (१) राजनीतिक नेतृत्वले विज्ञहरूलाई 'कार्यकर्ता' बनाई उसको विज्ञता प्रयोग गर्न वञ्चित गर्दा, ज्ञानको विशिष्टता र विज्ञता भएका राष्ट्रको लागि काम गर्नुपर्ने मानिसहरू विदेशीका खेताला बन्न बाध्य बनाइए । यो राष्ट्रको लागि ठूलो क्षति थियो । (२) ज्ञानमा विशिष्टता वा विज्ञता भएका मानिसहरूलाई राजनीतिक नेतृत्वले ढोकाभित्र प्रवेश गर्न रोके र उनीहरूले गर्ने काम गर्न आफ्ना कार्यकर्तालाई विज्ञ बनाए ।
परिणामस्वरूप 'नेताको वरिपरि लाग्ने चाप्लुस' हरूको एउटा जमात तयार भयो । यस्तै मानिस आयोगमा नियुक्त भए, मन्त्री बनाइए, न्यायाधीश बनाइए, राजदूत बनाइए, विशेषज्ञ सल्लाहकार बनाइए । यस्ता मानिसको लागि अनुसन्धान र अध्ययन सधैं घिन लाग्ने कुरा हुन्छ । त्यसैले सत्यको खोजी उनीहरू गर्दैनन्, उनीहरू त भयंकर षड्यन्त्रमा संलग्न हुन्छन् । विदेशीको लागि चलखेलको योजना लागू गर्न यिनै मानिस सबैभन्दा सजिला हुन्छन् । छोराछोरीलाई 'पीआर' मिलाइदिएमा वा विदेशमा पढ्न छात्रवृत्ति दिएमा यिनीहरू राष्ट्रका सबै नीति वा सूचना बेच्न तयार हुन्छन् ।
यस्ता मानिस देशमा सत्ता प्रयोग गर्छन्, विदेशमा छोराछोरीका पाहुना भएर आराम गर्छन् । (३) नेता र दलहरू अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाबाट व्यापक प्रभावित र परिचालन भएका छन् । अन्तर्राष्ट्रिय गैरसरकारी संस्थामा आफ्ना नातेदारलाई जागिर खुवाउँछन् । उनीहरूका सल्लाहमा काम गर्छन् । यतिमात्रै होइन, यस्ता संस्थाहरूबाट आर्थिक लाभ पनि लिन्छन् । यसरी विदेशीहरू नेपालका नीति निर्माण गर्न सक्षम हुन्छन् । खासगरी स्वास्थ्य मन्त्रालय, शिक्षा मन्त्रालय, न्यायपालिका र महिला तथा बालबालिका मन्त्रालयका नीतिहरू त यिनै अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूले निर्माण गर्छन् । सुनिन्छ, यी निकायमा लगभग १९० अर्बका प्रोजेक्टहरू छन् ।
यसरी हेर्दा स्पष्ट हुन्छ- नेपालमा विदेशीहरूले राजनीतिक 'सतरंग' को खेल जित्नुमा राजनीतिक दलहरू नै सबैभन्दा बढी दोषी छन् । त्यसैले नेपाली जनताको 'सरोकार' विदेशीले के गर्दैछन् भन्नेमा भन्दा पनि नेपालका राजनीतिक दलहरू के गर्दैछन् भन्ने कुराप्रति केन्द्रित हुनुपर्छ । अब दोस्रो चरणको 'सतरंग' खेलमा त अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूले नेपालमा 'राजनीतिक' दलहरू नै खोल्नेछन् । हिजो राजनीतिक दलहरूले गरिबको भावनामाथि खेले । अब बन्ने यस्ता पार्टीले पश्चिमी शिक्षा र सभ्यताबाट दीक्षित भएका 'युवा' को भावनामाथि खेल्नेछन् ।
के ल्यायो नेपालमा 'सतरंग' खेलको पराजयले ? यसमा पनि छलफल गर्नुपर्छ । परिणाम गम्भीर छन् । सबैभन्दा ठूलो दुस्परिणाम हो 'राज्ययन्त्रभित्र र राजनीतिमा रहेको भ्रष्टाचार ।' भ्याट र आयकर, अन्तशुल्क र भन्सारमा मात्र वर्षमा एक खर्ब जति भ्रष्टाचार हुन्छ भन्ने चूडामणि प्रकरणबाट स्पष्ट भइसकेको छ । धेरैले भने- यत्रो मुद्दा लाग्दा पनि उनी किन हाँसिरहेका छन् ।
किनकि यस काण्डमा थुप्रै अर्थमन्त्रीहरू र सचिवहरू संलग्न छन् । भ्रष्टाचारको यो प्रकरण बाहिर ल्याएर मुद्दा फासफुस पारी विगतमा गरेको भ्रष्टाचारलाई नियमित गर्नु' यस प्रकरणको मुख्य उद्देश्य थियो । यो क्षणिक÷आंशिक नाटक मात्र थियो । नेपालको कुल उत्पादनमा प्रत्यक्ष करको योगदान करिब सात÷आठ प्रतिशत मात्र छ । त्योभन्दा ज्यादा त गरिब जनताले तिरेको 'शुल्क' छ । कुनै त्यस्तो सेवा नेपालमा छैन, जो शुल्कविना प्राप्त हुन्छ । मर्न पनि शुल्क तिर्नुपर्छ र जन्मिन पनि शुल्क तिर्नुपर्छ । शुल्क सामन्ती व्यवस्थाको विशेषता हो ।
त्यसैले नेपालमा सामन्ती प्रचलन यथावत् छन् । नेपालमा बाँच्न पनि कर लगाइएको छ, जस्तै- दुईमुरी कोदो फल्ने एक रोपनी जग्गा भएको गरिब किसानले पनि मालपोत तिर्नुपर्छ । सबैभन्दा तल्लो तहको कर्मचारी 'सहायक' ले तलबाट करकट्टा गर्नुपर्छ । यति मात्रै होइन, नेपालका प्रत्येक निकायमा भ्रष्टाचार व्यापक छ । भ्रष्टाचार तीन किसिमका छन् । एकाथरी घुस खाएर भ्रष्टाचार गर्छन् । अर्को भ्रष्टाचार राज्यकोषको लुट हो । ४० प्रतिशत ठेक्काको रकम बाँडफाँट हुने गरेको देखिन्छ।
एउटै काम प्रत्येक वर्ष दोहोर्याएर, सुरुको ४० प्रतिशतलाई ६० प्रतिशतसम्म पुर्याइएका घटना पनि भेटिन्छ । ठूलाठूला ठेक्कामा 'भेरिएसन' को ठूलाठूला रकम माग गरी 'मध्यस्थतामा पठाउने' र त्यसमा मिलापत्र गरी प्राप्त रकम 'मन्त्री र ठेकेदार' ले बाँड्ने गरेका घटना पनि देखिए । तेस्रो भ्रष्टाचार हो राज्यको सम्पत्ति मासेर कमाउने । प्रत्येक साल नयाँ गाडी खरिद गर्ने, पुराना फ्याँक्ने गरिन्छ । अहिले करिब २० अर्बबराबरका गाडीहरू सरकारी कार्यालयपरिसरमा फ्याँकिएका छन् ।
यसरी राज्य भ्रष्टाचारको क्यान्सरबाट ग्रसित छ । २०४६ सालपछि भ्रष्टाचार जीवन पद्धति बनेको छ । जनयुद्धले दिएको उपहार हो यो । विदेशी चलखेल र भ्रष्टाचार 'दम्पती' जस्ता हुँदा रहेछन् । अतः 'सतरंग' को खेलमा नेताहरू भ्रष्टाचारबाट आकर्षित हुँदा रहेछन् र विदेशीसँग हार्दा रहेछन् ।
'सतरंग' को खेलको पराजयले ल्याएको दोस्रो क्यान्सर हो 'तस्करी' । तीन किसिमका तस्करीहरू अहिले व्यापक छन् । पहिलो हो सुन तस्कारी । यसमा राजनीति अभिन्न रूपमा गाँसिएको छ । राजनीतिक दलभित्र तस्करहरू पालितपोषित छन् । लागूपदार्थको तस्करीमा मूलतः व्यापारीहरू संलग्न छन् । अहिले अर्को डरलाग्दो तस्करी हो, मानव तस्करी । गल्फमा मात्रै १० हजारको हाराहारीमा देह व्यापारको लागि भारतको बाटो हुँदै नेपाली महिला लगिएका छन् । केन्या, तान्जानिया, युगान्डा, श्रीलंका, कोरिया, जर्मनी, ब्राजिल र अमेरिकाका यौन बजारमा महिलाको तस्करी भएको छ । यो संख्या ३० हजारको हाराहारीमा भएको र एक खर्बभन्दा ठूलो अवैध रकम यसमा संलग्न भएको अनुमान गरिन्छ । यस तस्करीप्रति राजनीतिक दलहरूको कुनै सरोकार छैन ।
शिक्षामा गुणस्तरको ह्रास गर्नु 'सतरंग' खेलेको अर्को परिणाम हो । नेपालको शिक्षा निरन्तर गुणस्तरहीन बनाइँदैछ । यसको लक्ष्य भ्रमित पारिएको छ । चिकित्सा र इन्जिनियरिङ शिक्षाको व्यापारीकरण गरिएको छ । यी शिक्षाहरूलाई राष्ट्रियकरण गर्ने माग कसैको छैन । प्रत्येक वर्ष ५० अर्बको हाराहारीमा नेपाली आर्जन बिदेसिँदैछ र नेपाली शिक्षाको नीतिनिर्माणमा विदेशीको मुख्य भूमिका छ ।
सतरंग खेलको अर्को परिणाम हो, 'बहुराष्ट्रियता' को खेती । यो 'विकासे तरकारी र विकासे बोका पाल्ने' आयातित विकासजस्तै विदेशबाट आयातीत छ । अमेरिकामा पाँच सयभन्दा बढी जातिका मानिस छन्, त्यहाँ बहुराष्ट्रियता नचाहिने । भारतमा एक हजार जाति होलान् 'बहुर्राष्ट्रियता नचाहिने' । भारतमा दार्जिलिङका मानिसले प्रान्तीय प्रशासनको सुविधासम्म नपाउने । काश्मीर र दार्जिलिङमा अमानवीय दमन मानव अधिकारको उल्लंघन नहुने । तर नेपालमा बहुराष्ट्रियताको मागलाई पश्चिमी देशका संस्थाहरूले लगानी गर्ने । अनि केही मानिसहरू बहुराष्ट्रियताको गीत लेख्ने । त्यो अत्याचार र हस्तक्षेप नभएर के हो ?
सतरंगको खेलमा खेलाडीले कुटिल हुन सक्षम हुनुपर्छ । उसले विपक्षीलाई 'आफ्नो चालप्रति' भ्रमित बनाउन सक्नुपर्छ । आफूले राम्रो चाल चल्नुभन्दा विपक्षीलाई गलत चाल चल्न प्रेरित गर्नु र त्यही चालले जित सुनिश्चित गर्ने विश्वास निर्माण गर्नु यस खेलको विशेषता हो । त्यसैले होला नेपालमा वर्तमान सत्ताधारीहरू नेपाली जनताको विकासभन्दा 'संविधान' को संशोधन र भारत भक्तिलाई सफलताको कडी देखिरहेका छन् । यही विश्वासले प्रधानमन्त्रीलाई भारत भ्रमणप्रति प्रेरित गरिरहेको छ र प्रचण्डलाई फेरि 'मधेस एक प्रदेशको ज्वरो' आएको छ । भारत र चीनको बीचमा गम्भीर 'कूटनीतिक' विवादहरू देखिएको अवस्था हो अहिले । भारत भुटानसँगको सम्बन्धमा 'स्ट्याटस को' चाहन्छ र चीनले बनाएको बाटोसँग भुटानलाई जोडिन रोक्न चाहन्छ । यो विवाद भारत र चीनको सीमा विवादको विषय होइन ।
यो विषय 'भारत' को दक्षिण एसियाको शास्त्रीय कूटनीति र चिनियाँ कूटनीतिबीचको विषय हो । यस्तो अवस्थामा 'देशको प्रधानमन्त्री सार्कको अध्यक्षको हैसियतले होइन' औपचारिकताको लागि भारत भ्रमण गर्दा सतरंगको खेलमा नेपालको झन् ठूलो पराजय सुनिश्चित छ । त्यसैले के अब सतरंगको खेलबाट देशलाई बाहिर ल्याई 'निर्माण' को मिसन बोक्ने बेला भएन र ? भारतमा 'अवध' नामको एउटा राज्य थियो त्यसलाई बेलायती उपनिवेशमा गाभ्न 'गोरा' सरकार हातहतियार र गोलीगठ्ठा ओसार्दै थियो । 'अवध' का राजा दिनरात सतरंग खेलिरहन्थे । नेपालमा पनि 'सतरंग' को खेल क्यान्सरजस्तै भएको छ ।
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
