किसुनजीको चिठी

प्रिय साथीहरू,
जीवनको उत्तरार्धमा मैले नेपाली कांग्रेससँगको नाता तोडें तर जतिसुकै निरपेक्ष रहन्छु भने पनि आफ्नो लगानी र जवानी खर्च गरेको पार्टीको आजको दूरवस्था देखेर मेरो अन्तरमनले प्रतिक्रिया नजनाइरहन सकेन । २०३४ देखि ०५३ सम्म कांग्रेसको कार्यवाहक सभापति र ०४८ को आठौं महाधिवेशनबाट म पार्टी सभापति भएकाले पनि कांग्रेससँग मेरो भावनात्मक सम्बन्ध गाँसिएको छ । १९०३ सालमा कोतपर्व गराएर जंगबहादुर राणाको नेपाली राजनीतिमा उदय भएपछि त्यस काण्डकी मुख्य खलनायिका कान्छी महारानी राज्यलक्ष्मीसँगै राजा राजेन्द्रविक्रम शाहलाई जंगबहादुरले काशीवास पठाइदिए । यसअघि दरबारमा पाण्डे, थापा र बस्नेतहरूबीच राजाबाट सत्या हत्याउने र एकले अर्कोलाई सिध्याउने षड्यन्त्रको शृंखला चलिरहेको थियो । गोरखाका राजाकै पालादेखि मेरो पुर्खाहरू दरबारमा राजपुरोहित भएका कारण पनि यस विषयमा म जानकार थिएँ ।

पृथ्वीनारायण शाहले बाइसी र चौबीसी राज्यहरूलाई एकीकरण गरेर आजको नेपाल निर्माण गरेका हुन् । यसै समयमा विस्मार्कले जर्मनी एकीकरण गर्दै थिए भने बेलायतले भारतमा इस्ट-इन्डिया कम्पनी स्थापना गरी ‘भारत वर्ष' माथि कब्जा जमाउँदै थियो । निष्कासित राजारानीको राजपुरोहितका रूपमा मेरा पिता विश्वनाथ भट्टराई पनि सँगै काशीवास गएका हुन् । मेरा पिता संकटाप्रसाद पनि पकनाजोलका दुईतीनवटा घर बेचबिखन गरेर उतै रहनुभयो । पुरोहित पेसाबाट मेरा दुई आमापट्टिबाट ६ छोरी र चार भाइको ठूलो परिवार धान्न धौधौ थियो । चन्द्रशमशेरले बनाएको धर्मशालामा हाम्रो सिंगो परिवार आश्रित थियो । धेरै कष्टकर जीवन भोग्दै हामीले आफ्नो अध्ययन चालू राख्यौं । साहिँला दाइ गोपालप्रसाद र मैले वनारस हिन्दु विश्वविद्यालयबाट स्नातक पास गर्‍यौं ।

महात्मा गान्धी नेतृत्वको ‘भारत छोडो' आन्दोलनमा गोपाल दाइ तीन वर्ष थुनामा रहनुभयो भने केही दिन म पनि थुनामा परें । सन् १९४२ मा बीपी र गणेशमान सिंहसँग मेरो परिचय भयो । जीवनपर्यन्त म उहाँहरूकै साथ रहें । पहिला राष्ट्रिय कांग्रेस र २००६ मा नेपाली कांग्रेसको संस्थापक सदस्य भएँ । २०१५ सालमा सम्पन्न पहिलो आमनिर्वाचनमा गोरखाबाट पराजित भए पनि बीपीले मलाई सभामुख बनाउनुभयो । त्यसैवापत ०१७ साल पुस १ गतेको ‘शाही कु' पछि म लगातार सवा नौ वर्ष जेल परी २०२६ चैत २४ गते रिहा भएँ । जेलबाट छुटेको बाह्र दिन मात्र पुगेको थियो, विद्यार्थी भाइबहिनीले नेपाल विद्यार्थी संघको सम्मेलनको उद्घाटन गर्न आग्रह गरे । जोखिम मोलेर स्वयम्भुस्थित एक पाटीमा संघको उद्घाटन गरें । त्यही संघका उत्पादनहरू आज पार्टी र सरकार दुवै सम्हालिरहेका छन् । यसले आत्मगौरवको अनुभूति पनि भइरहेको छ । तर जुन आदर्श र उद्देश्यका साथ कांग्रेस स्थापना भयो, त्यसबाट ऊ स्खलित भएको देखेर पीडाबोध पनि भएको छ ।

बीपीको ०३९ साउनमा निधन भएपछि गणेशमानजी, म र गिरिजाबाबुसमेत नेतात्रयका काँधमा पार्टीको जिम्मेवारी आयो । ०४५ सालको सत्याग्रह हुँदै ०४६ को शान्तिपूर्ण जनआन्दोलन कांग्रेसकै नेतृत्वमा सम्पन्न भयो । ०४६ चैत २६ गते राजा वीरेन्द्रले हामी आन्दोलनकारी नेताहरू गणेशमान सिंह, म, गिरिजाबाबु र वाममोर्चाको तर्फबाट साहना प्रधान र राधाकृष्ण मैनालीलाई भेटघाटको लागि बोलाउनुभयो । वार्ताका क्रममा राजा अत्यन्त उदारताका साथ प्रस्तुत हुनुभयो । विदेशीसामु घुँडा टेक्नुभन्दा आफ्नै जनताका पक्षमा खडा भएर एक राष्ट्रवादी राजाको भूमिका देखाउनुभयो राजाले ।

उहाँले आमनिर्वाचन सम्पन्न गराउने उद्देश्यको अन्तरिम सरकारको प्रधानमन्त्री बन्न गणेशमानजीको नाम प्रस्ताव गर्नुभयो । तर गणेशमानजीले ‘आफ्नो उमेर र स्वास्थ्यका कारण' भन्दै त्यसमा असमर्थता जनाई उल्टो मलाई प्रधानमन्त्रीमा प्रस्ताव गर्नुभयो । मैले १३ महिनाको निर्धारित अवधिभित्रै नेपालको संविधान जारी गरी आमनिर्वाचन सम्पन्न गराएँ । चुनावमा म स्वयंसमेत नेकपा एमालेका महासचिव मदन भण्डारीसँग मैदानमा उत्रें र झीनो मतान्तरले (७५१) ले पराजित भएँ । चुनावमा कांग्रेसले बहुमत प्राप्त गर्‍यो । बहुमत प्राप्त नेपाली कांग्रेसका महामन्त्री गिरिजाप्रसाद कोइराला प्रधानमन्त्रीको स्वाभाविक दाबेदार हुनुहुन्थ्यो । गणेशमानजी चुनावै लड्नुभएन ।

२०४८ साल पुस दोस्रो साता प्रधानमन्त्री गिरिजाबाबुको एकल निर्णयबाट ६ जना क्याबिनेट मन्त्रीहरू हटाइए । कांग्रेस विभाजनको प्रस्थान विन्दु यही थियो । मन्त्री छान्ने अधिकार प्रधानमन्त्रीकै हुने संसदीय मान्यता भए पनि पार्टीभित्र शक्ति सन्तुलनतर्फ उहाँको ध्यान पुगेन । टनकपुर सम्झौताले पार्टीभित्र विवाद चर्कियो । अझ ०५० सालको उपनिर्वाचनमा पार्टीकै अन्तर्घातका कारणले विद्यादेवी भण्डारी (हाल ः राष्ट्रपति) सँग झीनो मतले म हार्न पुगें । पार्टीभित्र गणेशमानजी र म एकतिर अनि गिरिजाबाबु अर्कोतिर हुन पुग्यौं । पार्टी विभाजनको सँघारमा पुग्यो । पार्टी सभापति र प्रधानमन्त्रीको दुई गुटबीच सडकमा नाराबाजी घन्कियो । कुटाकुटको स्थितिसमेत आयो । गणेशमानजीको प्रधानमन्त्रीलाई कारबाही नै गर्नुपर्छ भन्ने अडान थियो । म दुवै नेताको चेपुवामा थिएँ । अपमानका घुड्का पिएर, घातअन्तर्घातका पीडालाई विस्मृतिमा राखेर पार्टी फुट्नबाट जोगाएँ । कांग्रेसको संस्थापक सदस्य र वर्तमानमा पार्टी सभापतिको नाताको मैले जिम्मेवारी बहन गरें । सायद मलाई त्यो तागत ईश्वरप्रतिको गहिरो आस्था र नैतिक बलका कारण प्राप्त भएको हुनुपर्छ ।

सत्ताको लागि मैले कहिल्यै पनि मूल्यमान्यतासँग सम्झौता गरिनँ । स्थापनाकालदेखि नै प्रजातन्त्र र संवैधानिक राजतन्त्रको पक्षमा उभिएँ । तर आजको अवस्थाको कारक कांग्रेसीजनले सत्ताको लागि जस्तोसुकै सम्झौता गर्न तयार हुनु हो । यसर्थ कांग्रेसले आफूलाई सच्याओस् ।

०५१ सालमा पार्टीमा अर्को दुर्घटना भयो । सरकारको नीति तथा कार्यक्रममा धन्यवादको प्रस्ताव संसद्मा रहेका हाम्रै पार्टीका छत्तीसजना सांसदहरूको अनुपस्थितिका कारण विफल भयो । प्रधानमन्त्री गिरिजाप्रसाद कोइरालाले एकतर्फी रूपमा संसद् विघटनको सिफारिस र मध्यावधि निर्वाचनको घोषणा गर्नुभयो । आफ्नै पार्टीको बहुमत छँदाछँदै मध्यावधि निर्वाचनको घोषणा आत्मघाती निर्णय थियो । केही कांग्रेसका र एमाले सांसदहरू (६९ जना) मिलेर संसद् विघटन नहोस् भनेर राजाकहाँ निवेदन दियौं । सर्वोच्च अदालतमा प्रधानमन्त्रीको निर्णयविरुद्ध मुद्दा दायर गर्‍यौं ।

सर्वोच्चले प्रधानमन्त्रीकै पक्षमा निर्णय गर्‍यो । हाम्रो केही सीप लागेन । अन्ततः ०५१ कात्तिक २९ गते मध्यावधि चुनाव भयो । आफ्नो साख गिराउने छत्तीसजनासमेतलाई उम्मेदवारी दिइने सर्तमा यो विभाजनको स्थितिबाट कांग्रेस त बचायौं, तर जनकांग्रेसका नाममा कांग्रेस हराउने अभियानमा गणेशमानजी लाग्नुभयो । उनान्नब्बे सिट ल्याएर एमाले पहिलो र बयासी सिट ल्याएर कांग्रेस दोस्रो भयो । एमालेको अल्पमतको सरकार, शेरबहादुरको नेतृत्वको संयुक्त सरकार, एमाले-राप्रपाको सरकार, कांग्रेस-राप्रपाको सरकार हुँदै राजनीतिक रूपले अस्थिरता, विसंगति र विकृति मौलाउने कालखण्ड बन्यो यो अवधि ।

०५६ सालमा गिरिजा नेतृत्वको सरकारले संसदीय निर्वाचन गरायो । भावी प्रधानमन्त्रीको रूपमा मेरो नाम अगाडि सारियो । कांग्रेसले सम्मानजनक बहुमत ल्याएर ०४८ को निर्वाचनको कीर्तिमान कायम राख्यो । म वीरगन्ज निर्वाचन क्षेत्रबाट विजयी भएँ । म स्कुल, कलेजदेखि मनिटरमा पनि नजितेको मानिस, जीवनमा पहिलो र अन्तिमपटक मैले चुनाव जितें । ०४८ को पार्टी सभापति निर्विरोध भएको हुँ । वास्तवमा म सदैव पराजित तर विजयी नेता हुँ ।

पूर्वघोषित प्रधानमन्त्रीको उम्मेदवार भएका कारण म संसदीय दलको नेतामा निर्विरोध चुनिएँ । ०५६ मा म दोस्रोपटक प्रधानमन्त्री बनें । माओवादी जनयुद्ध उत्कर्षमा थियो । शान्तिपूर्ण वार्ताद्वारा हत्या हिंसाको राजनीति अन्त्य गर्ने हेतुले मैले शेरबहादुर देउवाको संयोजकत्वमा वार्ता समिति पनि बनाएँ । संयोगले ०५२ सालमा ४० सूत्रीय माओवादीको माग अस्वीकार गर्ने प्रधानमन्त्री उनै देउवा थिए । ०५६ चैतमा करिब दुई हप्ताका लागि पेरिस जाने मेरो कार्यक्रम थियो । पार्टी सभापति गिरिजाप्रसादले संसदीय दलमा मेरोविरुद्ध अविश्वासको प्रस्ताव ल्याउन चलखेल गर्न लाग्नुभयो । मसमक्ष दुई विकल्प थिए- मध्यावधि निर्वाचन घोषणा या राजीनामा । मैले पछिल्लो विकल्प रोजें । मैले संसद् विघटन गर्ने प्रधानमन्त्रीको विशेषाधिकार प्रयोग गरिनँ ।

नेपाली कांग्रेस एक ढिक्का रहोस् र संसद्ले पूर्ण कार्यकाल पूरा गरोस् भनेर मैले संसद्मा सम्बोधन गर्दै प्रधानमन्त्रीबाट राजीनामा दिएँ । भीम मल्लकै समयदेखि मुलुकको हित गर्ने र भलो चिताउनेहरूको दुःखद् अन्त्य भोग्न नेपालीहरू अभिशप्त छन् भन्ने अभिव्यक्ति दिएँ मैले सदनमा । ०५८ को नेपाली कांग्रेसको विभाजनले म पुनः मर्माहत हुन पुगें । कांग्रेसको जीवित एक मात्र संस्थापक सदस्य हुँदाहुँदै पनि मैले सार्थक भूमिका निर्वाह गर्न सकिनँ । ०५८ असोज १८ गते निर्वाचित शेरबहादुर देउवाको सरकार भंग गरियो । राजकीय अधिकार फेरि राजाको हातमा पुग्यो ।

यो शाही कदमपछि ०६२÷६३ को जनआन्दोलनको फलस्वरूप विघटित संसद् राजाको घोषणाले स्थापित भयो । ०६२ मार्गमा सात दल र माओवादीबीच भारत सरकारको प्रायोजनमा बाह्रबुँदे सहमति भयो । सायद यसै सहमतिमा टेकेर संविधानसभाको चुनावमार्फत गणतन्त्रमा जाने गोप्य सहमति भएको थियो । यही आधारमा ०६४ असोज ८ गते दुवै कांग्रेस (नेपाली कांग्रेस र नेपाली कांग्रेस प्रजातान्त्रिक) एकीकरण भयो र असोज ९ गतेको दुवै कांग्रेसका कथित महासमिति बैठकले राजतन्त्रको विषयमा निरपेक्ष रहने प्रस्ताव पारित गर्‍यो । ०३ सालदेखि नेपाली कांग्रेसले अवलम्बन गरेको संवैधानिक राजतन्त्रको नीति परित्याग गर्‍यो । यसै दिनदेखि मैले भारी मन लिएर नेपाली कांग्रेस परित्याग गरेको घोषणा गरें ।

संसदीय दलको नेता शेरबहादुर देउवालाई बनाउनेदेखि ०५१ मा छत्तीसे समूहको संरक्षण गर्नमा मेरो भूमिका थियो । ०५७ मा पोखरामा सम्पन्न दसौं महाधिवेशनमा सभापति पदमा गिरिजाबाबुको खिलाफ मैले नै शेरबहादुरलाई नै समर्थन गरेको थिएँ । तर आज कांग्रेस र सत्ता नेतृत्व मैले सदैव सद्भाव राख्ने व्यक्ति हुँदासमेत नेपाली कांग्रेसको साख भने इतिहासमै सबैभन्दा नराम्रोसँग गिरेको देख्दा मलाई आत्मग्लानी भएको छ । सत्ताको लागि मैले कहिल्यै पनि मूल्यमान्यतासँग सम्झौता गरिनँ । स्थापनाकालदेखि नै प्रजातन्त्र र संवैधानिक राजतन्त्रको पक्षमा उभिएँ । तर आजको अवस्थाको कारक कांग्रेसीजनले सत्ताको लागि जस्तोसुकै सम्झौता गर्न तयार हुनु हो । यसर्थ कांग्रेसले आफूलाई सच्याओस् । यसो गरे मात्रै मेरो मृतात्माले शान्ति पाउला !