मैले मातृवात्सल्य खासै अनुभव गर्न पाइनँ । म आठ वर्षको हुँदा भाइ जन्मियो । साल नझरेपछि आमालाई थप बेथाले च्याप्दै लग्यो । धामी, धन्वन्तरी, वैद्य कसैको केही सीप लागेन । सबैले आफ्नो ठाउँबाट गर्न सक्ने सक्दो प्रयास गरे । बिहान झिसमिसेमा आमा खस्नुभयो । तत्कालै आमालाई तुलसाको मोठमा सारियो । केही छिनमै आमालाई कात्रोले बाँधेर घाटमा लगियो । मस्र्याङ्दी नदीको किनारमा लगेर जलाइएछ । त्यही साल मेरो व्रतबन्ध गर्ने कुरा पनि हुँदै थियो । मलाई घाटमा लगिएन ।
म सानैदेखि चञ्चले थिएँ । आमालाई कहाँ लगे भन्ने खुल्दुली मनमा भइरह्यो । मृत्युबारे केही बुझेको पनि थिइनँ । मरेको मान्छेलाई जलाउँछन्, फेरि भेट हुँदैन भन्ने सुनेको थिएँ । आमाको मृत्युपछि म एक्लो भएको महसुस गर्न थालेँ । मेरो मानसिकता परिवर्तन हुँदै गयो । म दिउँसै सिरकले मुख छोपेर रुन थालेँ । खाना खान बोलाउँदा मात्र निस्किन्थेँ । खाना रुच्ने कुरै भएन । म टोलाउने र अन्तरमुखी बन्न थालेँ । आमालाई सपनामा देख्न थालेँ । त्यति बेलै मेरो मनमा एकाएक ‘आमा गयौ तिमी कहाँ ? म रुँदै छु यहाँ । कहिले काहीँ झुल्किने स्वप्नमहाँ ।’ भन्ने कवितांश प्रस्फुटन भयो । मेरो कविता चेतनाको पहिलो बीज यही भयो ।
मेरो जन्म मस्र्याङ्दी र चुँदी नदीको त्रिकोणमा बसेको तनहुँको दोरदोरथुमको भन्सार गाउँमा भयो । उक्त समथर टारमा औलोको प्रकोप बढेपछि मेरो बाल्यकालको अधिकांश समय गोरखाको मावली गाउँमा बित्यो । पछि मावली नजिकै घरजग्गा किनेपछि हामी गर्मीको समयमा गोरखा र जाडोको समयमा भन्सार गाउँमा बस्न थाल्यौं ।
त्यस बेला गाउँमा भाषा पाठशाला सीमित ठाउँमा मात्र थिए । नयाँ भाषा पाठशाला खोल्ने लहर चलेको थियो । शिक्षकहरू राम्रो तलब सुविधा खोज्दै हिँड्थे । त्यसकारण नियमित पढाइ हुँदैनथ्यो । मेरो प्रारम्भिक शिक्षा गाउँमै सुरु भयो । पहिलो चरणमा गाउँमै गुरुहरूबाट नेपाली, संस्कृत भाषा पढियो । साहित्य, दर्शन, व्याकरण, ज्योतिषका साथै गणित पनि सिकियो । दोस्रो चरणमा ८ कक्षासम्म अंग्रेजी पढेका गुरुहरूबाट अंग्रेजी सिक्ने मौका भयो । उनीहरूले भाषाका अतिरिक्त अंग्रेजी साहित्य र अनुवाद सिकाउँथे । मैले त्यसै बेला सेक्सपियरका प्रसिद्ध तीन नाटक ओथेलो, ह्याम्लेट र टेम्पेस्ट पढ्ने मौका पाएँ ।
तेस्रो चरणमा भारतीय गोरखा फौजबाट रिटायर्ड भएर फर्किएकाहरूले रोमन गोरखा सिकाइदिनुभयो । हिजोआज ईमेल गर्दा पनि मलाई यही सजिलो लाग्छ । उहाँहरूबाट पढाइका अतिरिक्त धेरै कुरा सिक्ने अवसर प्राप्त भयो । व्यायाम, नाटक, गायन, वाद्यवादन सिकियो । मैले त्यति बेलै भीमनिधि तिवारीको ‘सहनशीला सुशीला’ भन्ने नाटकमा खेलेको थिएँ ।
चौथो चरणमा गाउँका बहिदार, मुखिया, खरिदार आदि अवकाशप्राप्त कर्मचारीबाट चिठी लेखन, बिन्तीपत्र, भर्पाई, तमसुक, बन्दकी, राजीनामा, ऐन, स्रेस्ता, कागज लेख्न सिकियो । यसले मलाई आजपर्यन्त काम दिइरहेकै छ ।
शिक्षकहरू नहुँदा हामी फिरन्ते जस्ता हुन्थ्यौं । गाउँगाउँ डुल्थ्यौं । जंगलजंगल चहाथ्र्यौं । काफलका टुप्पामा पुग्थ्यौं । चराका गुँडमा हात हाल्थ्यौं । हामीलाई खोला, खोल्सा कुला कहाँबाट आउँछन् भन्ने खुल्दुली जाग्थ्यो । हामी खोलैखेला हिँड्थ्यौं । मुहानमा पुग्दा विजय प्राप्त गरेझैं लाग्थ्यो । खोले कहाँ जान्छ भन्ने जिज्ञासा पनि उत्तिकै हुन्थ्यो । त्यो थाहा पाउन साथीहरूसँग खोलैखोला हिँड्यौं । सानो खोला दरौंदीमा मिसियो । अनि हामी फर्कियौं ।
शिक्षक नियमित रूपमा नबस्ने समस्या पछिसम्म रहिरह्यो । त्यसले गर्दा गाउँगाउँ चहार्नुपथ्र्यो । मैले त्यसै बेला गोरखाका जैबारी, चिप्लेटी, बक्राङ, लिगलिग, पण्डित गाउँ घुम्ने मौका पाएँ । त्यस बेला शिक्षकले जाने जति सिकाउने चलन थियो । कुनै पाठ्यक्रम थिएन । कति कक्षा पढेको भन्ने बारेमा पनि थाहा हुँदैनथ्यो ।
हाम्रो पालामा लेख्ने कापी र कलम कहाँ थिए र ? काठको फलेकमा अँगारले कोरेर लेख्ने पाटी बनाउँथ्यौं । लेख्ने खरी खानीबाट आफैं ल्याउँथ्यौं । हाडे उन्युको कलम बनाएर बाँसका खबटामा लेख्थ्यौं । हाम्रो गाउँमा मुसुरे कटुसको बोक्रा पकाएर मसी बनाउने चलन थियो । त्यस बेला हामी खाजाको रूपमा मकै, भटमास, खट्टे, चिउरा, मोही आदि खान्थ्यौं ।
एकपटक ग्रहण नुहाउन हामी सबैजना मस्र्याङ्दीको सतीघाटमा भेला भएका थियौं । त्यहाँ तनहुँ र गोरखा दुवै पट्टिका मान्छे भेला भएका थिए । बुवाको धेरै मान्छेसँग चिनजान थियो । त्यहाँ ठूला गुरु र पण्डितहरू पनि आएका थिए । गुरुहरूले मलाई धेरै विषयका प्रश्नहरू सोध्नुभयो । मैले नहिच्किचाई ती प्रश्नको जवाफ दिएँ । उहाँहरूले मेरो प्रशंसा गर्नुभयो । उहाँहरूले मलाई बाल सरस्वतीको उपाधि दिँदै बनारस वा काठमाडौं पढ्न पठाउन बुवालाई सल्लाह दिनुभयो ।
सोही सल्लाहअनुसार बुवाले मलाई काठमाडौं पठाउने हुनुभयो । २०१३ साल भदौरे झरी परेकै बेला मेरा मामाका छोरा ध्रुवप्रसाद भट्ट र म दुई जना भरियासँग काठमाडौं लाग्यौं । त्यस बेला काठमाडौंलाई नेपाल भन्ने चलन थियो । भरियाले बन्दोबस्तीका सामान बोकेका थिए । बाटामा बजार कतै पनि थिएनन् । अविरल वर्षाले सानातिना खोल्सा पनि तर्न गाह्रो थियो । पुल, साँघु भएको बाटो पहिल्याएर हिँड्नुपर्ने भएकाले छ दिनको बाटो हामीलाई १३ दिन लाग्यो ।
पाँचपाने भञ्ज्याङ आइपुगेपछि भरियाहरूले नेपाल देखाए । त्यति बेला पहिलोपटक देखेको काठमाडौं उपत्यकाको झल्को अहिले पनि आइरहन्छ । रूखैरूखका बीचमा अग्लाअग्ला घरहरू भएको सहर रमणीय देखिन्थ्यो । बालाजु आइपुग्दा भिन्न खालको पाटी देखियो । ट्रक र साइकल देखेर हामी झन् चकित भयौं । हामी रानीपोखरी पाठशालामा भर्ना भयौं । पछि एसएलसी जुद्धोदय पब्लिक स्कुलको रात्रिकालीन कार्यक्रमबाट गरेँ । त्रिचन्द्र कलेजमा भर्ना भएँ । नेपालीमा एमए, व्याकरणमा आचार्य, अंग्रेजी विषयमा एमए गरेपछि नेपाली विषयमा २०३१ सालमा पहिलोपटक पीएचडी गरेँ ।
भाइबहिनीहरू पढाइमा मात्र सीमित हुनु हुँदैन । गुरुको मुखबाट निस्किएको शिक्षा जति पक्का अरू केही हुँदैन । कक्षामा गुरुलाई नजानेको कुरा सोधीखोजी गर्नुपर्छ । लेखेर देखाउने र गल्ती सच्याउने बानी गर्नुपर्छ । गुरुसँग भएको ज्ञान धेरैभन्दा धेरै लिन खोज्नुपर्छ । गुरुबाट निरन्तर परिमार्जित हुँदै जानुपर्छ । शिक्षण सिकाइमा गुरु शिष्य दुवैको बराबर भूमिका हुनुपर्छ । गुरुको मात्र कोसिसले हुँदैन ।
हामीले सानैदेखि रुटिङ बनाएर सोहीअनुसार जीवन चलाउनुपर्छ । कोर्सभन्दा बाहिरका किताब पढ्ने बानी गर्नुपर्छ । पढेका कुराहरू लेख्ने बानी गर्नुपर्छ । सुरुमा वस्तुगत कुराहरू लेख्ने बानी गर्नुपर्छ । त्यसपछि अरू विषयमा लेख्ने बानी पर्दै जान्छ । भाषा, शैली, शिल्प र संरचनाका बारेमा बिस्तारै बुझ्दै गइन्छ । अध्ययनलाई रुचिको रूपमा लान सकिएन भने उपलब्धि हासिल गर्न गाह्रो हुन्छ । जीवनमा लक्ष्य भएन भने खल्लो हुन्छ ।
हरेक कुरा सिक्यो भने जीवनभर काम लाग्दो रहेछ । प्रारम्भिक कालमा सिकेका चार थरी शिक्षाले मेरो प्राज्ञिक जीवनमा ठूलो प्रभाव पारेको छ । दुई दशकभन्दा बढी नेपाली केन्द्रीय विभागको प्रमुख हुँदा, मानविकी संकायको डिन हुँदा र पछि नेपाल प्रज्ञाप्रतिष्ठानको उपकुलपति हुँदासमेत त्यो अनुभवले मलाई खुबै सहयोग ग¥यो ।
मेरो जीवनमा आदिकवि भानुभक्त आचार्यको जीवनीले ठूलो प्रभाव पारेको छ । उनकै प्रेरणाले जीवनमा केही नयाँ काम गर्न मन लागिरहन्थ्यो । यसकै प्रभाव र प्रेरणाले २०३१ सालमा नेपाली विषयमा पहिलो पीएचडी गरेँ ।
(प्रा.डा. त्रिपाठीसँग समीरबाबु कट्टेलले गरेको कुराकानीमा आधारित ।)
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
