यसरी गरौँ विकास

विकास के हो भन्ने बुझाइले विकासको स्वरूप निर्धारण गर्छ । विकासका बुझाइबारे दुईवटा परिकल्पनाबाट थालौँ—

परिकल्पना एक 
खासै सहर नडुलेको कुनै दुर्गम गाउँको मानिसलाई बुटवल ल्याउने, उसलाई एसी कारमा मणिग्रामदेखि बुटवलको ६ लेन बाटोमा गुडाउने, भाटभटेनीको इस्केलेटरमा चढाउने, स्विमिङ पुलयुक्त ड्रिमल्यान्ड वा डेनोभोमा राख्ने, पब, बार, क्याफेको अनुभव दिलाइदिने । उक्त मानिसले गाउँ फर्केर बुटवल सहरबारे छरछिमेकीलाई के व्याख्या गर्ला?

परिकल्पना दुई 
न्युयोर्क सहरको मानिस जसले तेस्रो विश्वको देश देखेकै छैन । उसलाई भैरहवाको एयरपोर्टमा ओरालेपछि ८ वर्षदेखि पनि पूर्णता नपाएको खाल्डाखुल्डी भएको भैरहवा–बुटवल सडकखण्डमा कोचाकोच माइक्रोमा उभ्याएर यात्रा गराउने । फोहोर तन्ना भएको सस्तो होटलमा राख्ने । डम्पिङ साइटको छेउमा टिनले बारेर बसेको सुकुमवासी बस्तीमा डुलाउने । उक्त मानिसले न्युयोर्क पुगेर बुटवल सहरबारे कस्तो व्याख्या गर्ला? 

कहाँ पुग्ने भन्ने प्रश्नले कुन बाटो हिँड्ने भन्ने निर्धारण गर्छ । हामी सामाजिक न्यायसहितको आर्थिक उन्नतिलाई विकासका रूपमा बुझ्छौँ भने केही फरक बाटो हिँड्ने आँट गर्नैपर्छ । 

कहाँ छ प्रदेश पाँच?
नेपाल राष्ट्र बैंकको अनुसन्धान विभागले गत जेठमा प्रकाशन गरेको ‘नेपालको जनसांख्यिक, सामाजिक, आर्थिक तथा वित्तीय प्रोफाइल’का केही तथ्यांकले प्रदेश ५ का सम्भावना र चुनौती प्रस्ट पार्छ । देशको कुल गार्हस्थ्य उत्पादनलाई हेर्ने हो भने सबैभन्दा बढी योगदान प्रदेश ३ को छ (३१.९ प्रतिशत) । प्रदेश ५ भने १०.६ प्रतिशत योगदानसहित चौथो स्थानमा आउँछ । प्रदेश २ भने तेस्रो स्थानमा आउँछ १६.२ प्रतिशतसहित ।

 क्षेत्रगत उत्पादन हेर्ने हो भने समग्र कृषि उत्पादनमा प्रदेश १ ले २१.५ प्रतिशतसहित पहिलो स्थान ओगटेको छ भने १६.९ प्रतिशतसहित प्रदेश ५ ले तेस्रो स्थान ओगटेको छ । त्यस्तै १८ प्रतिशतसहित प्रदेश २ दोस्रो स्थानमा छ । उद्योग क्षेत्रमा प्रदेश ३ ले ३१ प्रतिशतसहित पहिलो स्थान ओगटेको छ । प्रदेश ५ ले १०.४ सहित पाँचौं स्थान ओगटेको छ भने प्रदेश २ ले २४ प्रतिशतसहित दोस्रो स्थान ओगटेको छ ।

 सेवाक्षेत्रमा पनि ४४.५ प्रतिशतसहित प्रदेश १ ले पहिलो स्थान ओगटेको छ भने प्रदेश ५ ११.७ प्रतिशत योगदानसहित चौथो स्थानमा छ । प्रदेश २ ले १३.४ प्रतिशतसहित दोस्रो स्थान ओगटेको छ । कृषि र सिँचाइको आँकडा हेर्ने हो भने प्रदेश २ अगाडि आउँछ । प्रदेश २ को ६६.३ प्रतिशत खेती गरिएको जमिनमा सिँचाइ सुविधा पुगेको छ ।

प्रदेश ५ मा ४०.३ प्रतिशत खेती गरिएको जमिनमा सिँचाइ छ । यो चौथो स्थान हो । त्यस्तै कुल खेतीयोग्य क्षेत्रफलको तुलनामा खेती गरिएको क्षेत्रफल पनि प्रदेश २ मा सबैभन्दा बढी ८८.९ प्रतिशत छ भने प्रदेश ५ ले पाँचौं स्थानमा छ ७४.८ प्रतिशतसहित ।

सबैभन्दा धेरै उद्योग ९ सय ६५ वटा प्रदेश ३ मा छन् । प्रदेश ५ मा ८ सय २७ वटा छन्, जुन दोस्रो स्थान हो भने ८ सय १२ वटा उद्योगसहित प्रदेश २ दोस्रो स्थानमा छ । कुल सडकको अंशमा प्रदेश ३ पहिलो छ २४.४ प्रतिशतसहित । प्रदेश ५ चौथो स्थानमा छ १५.४ प्रतिशतसहित भने प्रदेश २ पाँचौँ स्थानमा छ, १० प्रतिशतसहित ।
सडकको घनत्व (प्रतिवर्गकिमि क्षेत्रफलमा किमि लम्बाइ सडक)को सापेक्षमा हेर्ने हो भने तथ्यांक फरक छ । प्रदेश ३ पहिलो स्थानमा छ ०.८५ किमि प्रतिवर्गकिमि, प्रदेश ५ तेस्रो स्थानमा छ ०.६३ किमि प्रतिवर्ग किमिसहित भने ०.७३ किमि प्रतिवर्गकिमिसहित प्रदेश २ दोस्रो स्थानमा छ ।

केही भौतिक पक्षको यो तथ्यांकले प्रदेश पाँच चौथों र पाँचौं स्थानमा रहेको देखाउँछ भने प्रदेश ३ सबैभन्दा अगाडि भएको देखाउँछ । प्रदेश २ को स्थान पनि बलियो नै छ ।
अब केही सामाजिक पक्ष हेरौं । प्रदेश २ को औसत आयु ७०.४ वर्ष छ, जुन समग्र प्रदेशको पहिलो स्थान हो । ६७.६ सहित प्रदेश ५ चौथो स्थानमा छ, जुन राष्ट्रिय औसत आयु ६८.८ भन्दा कम हो । बाल मृत्युदरमा भने प्रदेश २ अगाडि छ ५८.४ प्रतिहजार जन्मसहित । ४३.७ सहित प्रदेश ५ चौथो स्थानमा छ, जुन राष्ट्रिय औसत बाल मृत्युदर ४०.८ भन्दा बढी नै हो । मानव विकास सूचकांकमा प्रदेश ३ अगाडि छ ०.५१३ अंकसहित भने प्रदेश ५ चौथो स्थानमा छ ०.४६८ सहित (जुन राष्ट्रिय माविसू ०.४९० भन्दा कम नै हो) । प्रदेश दुई छैटौं स्थानमा छ ०.४२१ अंकसहित ।

मानव गरिबी सूचकांकमा प्रदेश २ अगाडि छ ४१.९ अंकसहित । प्रदेश ५ चौथो स्थानमा छ ३१.६ अंकसहित, जुन राष्ट्रिय मागसू ३१.१ भन्दा थोरै मात्र बढी हो । साक्षरता प्रतिशतलाई हेर्ने हो भने प्रदेश ३ सबैभन्दा साक्षर देखिन्छ ६९.३ प्रतिशतसहित, प्रदेश ५ तेस्रो स्थानमा छ ५९.४ सहित, जुन राष्ट्रिय साक्षरता प्रतिशत ५९.६ भन्दा थोरै कम हो । प्रदेश २ को साक्षरता सबैभन्दा कम छ ४०.९ प्रतिशत मात्र छ ।

 माथिका यी तथ्यांकले केही प्रस्ट संकेत गर्छन् । प्रदेश ५ भौतिक पक्षका दृष्टिले चौथो र पाँचौं स्थानमा छन् र सामाजिक पक्षमा पनि चौथो स्थानमा । शिक्षामा चाहिँ तेस्रो स्थानमा । माथिको तथ्यांक प्रस्तुत गर्दा प्रदेश २ लाई पनि समेट्नुको कारण एउटै हो । भौतिक पक्षमा प्रदेश २ दोस्रो स्थानमा देखिए पनि सामाजिक पक्षमा कमजोर देखिन्छ । रोचक त बाल मृत्युदर पनि बढी छ । औसत आयु पनि बढी छ ।

कुल गार्हस्थ्य उत्पादन, कृषि, उद्योग, सेवा, खेतीयोग्य जमिनको सदुपयोग, सिँचाइ, सडक जस्ता पक्षमा दोस्रो र तेस्रो स्थान ओगटेको प्रदेश २ को सामाजिक पक्ष किन कमजोर छ? मानव विकास सूचकांक र गरिबी दर किन बढी छ? नेपालको विकासको आगामी बहस यो प्रश्नको समाधानतर्फ उन्मुख हुनुपर्छ । भौतिक पक्षको विकासले मात्र सुखी र खुसी जीवन हासिल गर्न सकिँदैन ।

 माथिको आकडाले प्रदेश ५ का चुनौती प्रशस्त छन् भन्ने प्रस्ट पार्छ । यी चुनौतीको सही सामनाले नै प्रदेशको विकासको भविष्य कोर्छ । एउटै देशमा पनि फरक प्रदेशको फरक नीतिले फरक परिणाम ल्याउँछ भन्ने उदाहरण भारतको केरला र उत्तर प्रदेश हुन् । स्वतन्त्रताको समयमा लगभग उस्तै स्थितिमा रहेका केरला र उत्तर प्रदेशबीच पछि किन उल्लेखनीय फरकपना भेटियो? यो प्रश्नको समाधानको क्रममा ‘भारतीय राज्योंका विकास’ पुस्तकमा ज्याँ द्रिज र हैरिस गजदरले लेखेका छन्, ‘केरलाको अनुभवले विकासको सुरुदेखि नै प्रतिबद्ध सामाजिक सक्रियताले सकारात्मक योगदानको सम्भावना उजागर गर्दो रहेछ भन्ने बताउँछ ।

प्रदेश ५ आदिवासी थारू जाति बहुल प्रदेश हो । यो जातिसँग अन्तर्निहीत वनस्पतिसम्बन्धी ज्ञानको संरक्षण र प्रशोधन गर्ने हो भने विकासको नयाँ गोरेटो कोर्ने सम्भावना छ ।

उत्तर प्रदेशको अनुभवले भने अकर्मण्यताको भारी कति गाह्राें हुन्छ भन्ने प्रस्ट पार्छ । केरलाको सफलतामा भूमिसुधार, महिला–पुरुष समता, प्राथमिक शिक्षा, स्थानीय लोकतन्त्र आदिको महŒवपूर्ण भूमिका छ । यिनै विषयमा व्याप्त सामाजिक निष्क्रियताका कारण उत्तर प्रदेशले भारी मूल्य चुकाउनुपरेको छ ।’ हामीले केरला र उत्तर प्रदेशको फरकपनाको शिक्षा लिनु जरुरी छ । हिँड्ने त आफ्नै बाटो हो । 

सामर्थ्यको विकास 
दीर्घकालीन विकासको चाहना राख्ने र सामाजिक समानतातर्फ उन्मुख हुने हो भने मानवीय सामथ्र्यको विकासमा जोड दिनैपर्छ । मान्छेको क्षमतामा अभिवृद्धि गर्ने हो भने सम्भावनाका असंख्य बाटा आफैं खुल्नेछन् । मानवीय सामथ्र्यको विकासमा आर्थिक समृद्धिले भूमिका खेल्छ । तर यसका साथै अन्य कैयौं सामाजिक, सांस्कृतिक पक्षको पनि उत्तिकै भूमिका हुन्छ ।

शिक्षा मानवीय सामथ्र्यको विकासको सबैभन्दा बलियो हतियार हो । तर यस्तो शिक्षा ज्ञान, सीप र रोजगारीसँग जोडिएको हुनुपर्छ । सामाजिक न्याय मानवीय सामथ्र्य वृद्धिको अर्को महत्वपूर्ण पक्ष हो । यसका लागि प्रदेश ५ को सामाजिक बनोटको मसिनो अध्ययन हुन जरुरी छ । सामाजिक अन्तरलाई घटाउँदै, मूलधारभन्दा पर रहेका समुदायको उन्नतिमा विशेष योजना र कार्यक्रम लागू गर्नुपर्नेछ । 

गरिबी अन्त्यका उपाय
गरिबीलाई आर्थिक पुँजीसँग जोडेर हेर्ने चलन प्रबल छ । तर गरिबी सामाजिक पुँजीसँग पनि उत्तिकै निर्भर छ । मानवशास्त्री सुरेश ढकालले पूर्वीतराईको अध्ययन गरेर लेखेको अनुसन्धानमूलक लेखमा ‘गेटिङ इन्टु एन्ड आउट अफ पोवर्टी : एन एक्स्पोलोरेसन अफ पोवर्टी डाइनामिक्स इन इस्टर्न तराई’ले गरिबीमा धकेलिनु र बाहिरिनुमा सामाजिक पुँजीमाथिको पहुँच, त्यसको विस्तार, उत्पादन र पुनरुत्पादनको ठूलो भूमिका हुने प्रस्ट पारेका छन् ।

प्रदेश ५ मा गरिबी व्याप्त छ । राष्ट्र बैंकको उल्लिखित प्रतिवेदनअनुसार प्रदेश ५ को गरिबीको दर २५.८ (राष्ट्रिय २५.२), गरिबीको विषमता ६.५ (राष्ट्रिय ५.४३), गरिबीको गहनता २.३ (राष्ट्रिय १.८१) रहेको छ । यो गरिबीबाट मुक्त हुने उपाय भनेको आर्थिक प्रगति मात्र होइन, सामाजिक पुँजीको वृद्धि पनि हो ।

सामाजिक पुँजीको वृद्धि भएन भने आर्थिक प्रगति हुँदै जाँदा सामाजिक पुँजी बलिया हुनेको पहुँच झनै बढ्दै जान्छ र स्तर उकासिन्छ । तर, सामाजिक पुँजी न्यून हुनेहरू पहुँचविहीन हुँदै गरिबीको जालोमा जाकिँदै जाने अनि आर्थिक असमानता चुलिँदै जाने परिणाम आउन सक्छ ।

 सिंगो देशजस्तै सामाजिक विविधतायुक्त छ– प्रदेश ५ पनि । ब्राह्मण, क्षत्रीसहित बहुमत संख्यामा मगर, थारू र मुसलमानको बस्ती हो यो । त्यस्तै अवधि र थारू भाषाको जनसंख्या पनि उच्च छ । यी फरकफरक समुदायको गरिबीको तथ्यांक, सामाजिक पुँजीमा उनीहरूको पहुँचको विश्लेषण गरेर सामाजिक पुँजी वृद्धिको कार्यक्रमले मात्र गरिबीको जालोबाट मुक्त हुन सकिन्छ । यो प्रदेशमा सुकुमवासी, भूमिहीन पनि ठूलो संख्यामा छन् । त्यसैले भूमि समस्याको सही समाधानले सामाजिक पुँजी वृद्धि गर्न ठूलो योगदान गर्नेछ ।

स्थानीय ज्ञानको प्रयोग 
विकास कसको बलमा? अहिलेसम्म नेपालको विकास नेताको खल्तीबाट आएको छ । चुनावमा पनि नेताले नै विकासको सपना देखाउँछन् । जननिर्वाचित भइसकेपछि पनि योजना निर्माणमा नेताको खल्तीबाट नै विकास चुहिन्छ । विकास थोपरिने (इम्पोज) हो वा समुदायबाटै सिर्जित (इमर्ज) हुने हो? सफल विकासका कैयौं उदाहरणले सिर्जित विकासलाई जोड दिन्छ ।

भक्तपुरमा सिद्धपोखरीको पुनर्निर्माणका क्रममा पानी चुहिने, रसाउने समस्या देखियो । त्यसको समाधानका लागि आरसीसी गर्ने उपाय थियो । तर स्थानीय जनताले स्थानीय ज्ञान दिए– कालोमाटोले टाल्ने । स्थानीय ज्ञानको प्रयोगले सिद्धपोखरी पुनः जीवित भयो ।

प्रदेश ५ आदिवासी थारू जाति बहुल प्रदेश हो । यो जातिसँग अन्तर्निहीत वनस्पतिसम्बन्धी ज्ञानको संरक्षण र प्रशोधन गर्ने हो भने विकासको नयाँ गोरेटो कोर्ने सम्भावना छ । त्यस्तै मगर जाति केवल लाहुरे हुने जाति होइन, इतिहासको खानी खन्ने जाति पनि हो । यस्ता स्थानीय ज्ञानको बेलैमा संरक्षण र प्रशोधन गर्नुले विकासको अर्को डाइनामिक्सको उद्घाटन गर्नेछ । 

स्थानीय जनसमुदायको विकासका कार्यक्रममा सहभागिताका लागि स्थानीय तहको सामथ्र्य वृद्धि गर्नु जरुरी छ । संविधानले स्थानीय तहलाई प्रशस्त अधिकार दिए तापनि ज्ञान र क्षमताको अभावले उत्तर प्रदेशको जस्तो अर्कमण्यतामा फस्ने सम्भावना पनि उत्तिकै छ । स्थानीय तहको सामथ्र्य वृद्धिमा प्रादेशिक सरकारले पनि उत्तिकै जोड दिनु जरुरी छ । 

दीर्घकालीन विकासको चाहना राख्ने र सामाजिक समानतातर्फ उन्मुख हुने हो भने मानवीय सामथ्र्यको विकासमा जोड दिनैपर्छ ।

जनशक्तिको बलियो आधार
विकास मान्छेले मान्छेकै लागि गर्छ । त्यसैले मान्छे बलियो हुनु जरुरी छ । शिक्षाले सम्भावनाको दैलो उघार्छ । सांस्कृतिक जडताबाट मुक्त गर्छ । सीप प्रदान गर्छ । नागरिक स्वस्थ भए मात्र बलियो राज्य हुन्छ । शिक्षा र स्वास्थ्यमा प्रादेशिक र स्थानीय सरकारले प्रशस्त लगानी गर्नु जरुरी छ ।
प्रदेश ५ मा हाल दुइटा विश्वविद्यालय छन् । दुवै विश्वविद्यालय दर्शनसँग अभिन्न ढंगले गाँसिएका छन् । नेपाल संस्कृत विश्वविद्यालय पूर्वीय दर्शनसँग गाँसिएको छ । लुम्बिनी बौद्ध विश्वविद्यालयचाहिँ बौद्ध दर्शनसँग सम्बन्धित छ । ज्ञान उत्पादनका लागि यो सुखद पक्ष हो । तर यी विश्वविद्यालयलाई प्रादेशिक सरकारले नै सञ्चालन गर्नु अत्यावश्यक छ । नेपाल संस्कृत विश्वविद्यालयलाई कर्मकाण्डबाट मुक्त गरेर जीवनमुखी ज्ञानको खोजीमा बदल्नु आवश्यक छ । पुरातत्व, मानवशास्त्र, प्राचीन संस्कृतिको अध्ययनको केन्द्रका रूपमा नेपाल संस्कृत विश्वविद्यालयको रूपान्तरणबारे बहस हुन जरुरी छ ।

 त्यस्तै, बौद्ध विश्वविद्यालयलाई पनि उत्पादनसँग गाँस्नुपर्छ । अन्य विश्वविद्यालयको स्थापनाबारे पनि बहस आवश्यक छ । विभिन्न जातिको संस्कृतिको संरक्षण, तिनको उत्पादनमा परिवर्तनका लागि कला र संस्कृतिको विश्वविद्यालयको आवश्यक छ । जस्तो कि अर्घाखाँचीका नेवारहरूको भैरव नाचको बेग्लै विशिष्टता छ । थारूहरूको नाच र जीवनशैली, मगरहरूको कौडा, मारुनी, नचरी जस्ता नाच र अनेकन संस्कृतिको समयानुकूल परिवर्तनसहित संरक्षणका लागि विश्वविद्यालयको आवश्यकता छ, जसमा संसारबाट विद्यार्थी निम्त्याउन सकिन्छ । 
नसर्ने रोेगबाट नेपाली समाज ग्रसित हुँदै छ । जघन्य रोगको उपचार गर्न राज्यको उल्लेखनीय योगदान आवश्यक छ, होइन भने स्वास्थ्य क्षेत्र व्यापार बन्दै जान्छ । एकथरी व्यापारी मोटाउँदै जान्छन् र आम नागरिक स्वास्थ्योपचारकै कारण गरिबीको जालोमा फँस्दै जान्छ । 

डिलिंक, डिलिंक, डिलिंक
प्रख्यात राजनीतिक अर्थशास्त्री समीर अमिनले अधिक परनिर्भरताले नै गरिबीको चक्र घुमाइरहने विश्लेषण गरे । त्यसैले उनले तेस्रो विश्वका मुलुकलाई प्रगतिका लागि उपाय सुझाए— डिलिंक । अर्थात्, पश्चिमा धनी देशहरूले थोपर्ने विकासको मोडलबाट आफूलाई अलग गर । राष्ट्रिय उत्पादनमा जोड देऊ । आत्मनिर्भरतामा जोड देऊ । नेपालको सन्दर्भमा सिंगो देशका लागि समीर अमिनको उयाय जति आवश्यक छ, प्रदेशमा पनि उत्तिकै आवश्यक छ ।

एउटा प्रख्यात पुस्तकको स्मरण गरौं, डेभिड सेडन, क्यामेरुन, ब्लाके लिखित ‘नेपाल इन क्राइसिस’ । यो पुस्तकले कसरी एउटै देशभित्र पनि केन्द्र र परिधिको निर्माण गर्छ भन्ने औंल्याएको छ । प्रदेशहरू केन्द्रको परिधि बन्ने कि आफूलाई डिलिंक गर्ने? डिलिंक गर्ने हो भने आत्मनिर्भरताको बाटो खोज्नैपर्छ । पूर्णतया आत्मनिर्भरता असम्भव होला । तर पूर्णतया निर्भरताको समाधान छ । 

प्रदेश ५ सामाजिक पक्षमा मात्र होइन, अन्य भौतिक पक्षमा पनि चुनौतीले भरिपूर्ण छ । खेतीयोग्य जमिनको प्रचुरता र उद्योग स्थापनाको सम्भावना हुँदाहुँदै पनि पहिलो तहको नदीको कमीले गर्दा विद्युत् उत्पादन र सिँचाइमा बलियो छैन । यसलाई केन्द्र सरकारसँगको सहकार्यमा समाधान गर्दै अन्तरनिर्भरतामा वृद्धि गर्ने उपायको खोजी गर्नुपर्छ । विकासको आफ्नै बाटोको खोजीले मात्र प्रदेश ५ को विकासको सुन्दर भविष्य कोर्न सकिन्छ । प्रश्न त उही हो, विकासको अर्थको खोजीले नै विकासको बाटो कोरिन्छ । 

(बुटवलका श्रेष्ठ सामाजिक अनुसन्धाता हुन् ।)