पत्रकारिताको प्रतिष्ठाकरियरकास्टको र्याङ्किङमा ‘न्युजपेपर रिपोर्टर’ पेसा सबैभन्दा निम्न कोटीमा परेको छ । यो २ सयआंै नम्बरमा छ । कामको वातावरण- साह्रै खराब । तनाव- अति धेरै । वृत्तिविकास- अचाक्ली दुर्लभ । पेसागत औकात विश्लेषण गरी नम्बर दिने विश्वमै चिनिएको यस साइटले पत्रकारितालाई सबैभन्दा कमसल देखेको छ । उसको मूल्यांकनमा पत्रिकाका संवाददाता नीचताको पिँधमा छन् ।
तिनले खराब पेसाको एक सय ९९ पूर्णांकमा सबै नम्बर ल्याएका छन् । त्यसभन्दा उच्च कोटीमा बरु रूख काट्ने, विषादी छिट्ने, आगो निभाउने आदि पेसाकर्मी छन् । त्यसभन्दा माथि पर्छन्-ट्याक्सी ड्राइभर, फोहोर संकलक, हुलाकी, पेन्टर, निर्माण श्रमिक, वेल्डर, ट्रक ड्राइभर, सिकर्मी, किसान, इँटा मजदुर आदि ।पत्रकारिता संसारमै यति दीन-हीन पेसा कसरी हुन गयो ? आउनुहोस्, खुला बहस गरौं । चौथो अंगदेखि पीत पत्रकारिता हुँदै आजको नागरिक पत्रकारितासम्म आइपुग्दाका उतार-चढावको गहन समीक्षा गरौं ।
अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्प र त्यहाँका ठूला मिडियाबीच शीतयुद्ध चलिरहेको छ । अल्पराजनीतिक पृष्ठभूमिबाट उदाएका ट्रम्पले कुनै हालतमा नजित्ने सन् २०१६ को चुनावताका मिडियाले प्रक्षेपण गरे । सर्वेक्षणका सबै रिपोर्ट डेमोक्य्राट प्रत्याशी हिलारी क्लिन्टनका पक्षमा थिए । रिपब्लिकन ट्रम्पले जब अप्रत्यासित बाजी मारे, मिडियाले हार्न चाहेनन् । सर्वेक्षण आफैंमा व्यावसायिक पत्रकारिता होइन, त्यसमाथि उल्टो परिणाम आउँदा पेसागत सकस नपर्नु ठीक थिएन । तर, त्यसभन्दा माथि नाघेर ट्रम्पले मिडियालाई गाली गरे, ‘यी अमेरिकाका दुस्मन हुन् ।’
ट्रम्पका कुरा छाडौं, अमेरिकाका अन्य नेताको हेराइमा पनि पत्रकारिता गाली गर्न योग्य पेसा हो । प्रायःको हेर्ने दृष्टिकोण उस्तै कर्के छ । पूर्वराष्ट्रपति थोमस जेफर्सनले भनेका थिए, ‘अरू केही नपढेर पत्रिका मात्र पढ्ने मानिसभन्दा बरु केही पढ्दै नपढ्ने व्यक्ति बढ्ता शिक्षित हुन्छ ।’ उनको आशय हो- पत्रिका पढ्नु भनेको भएको शिक्षा पनि गुमाउनु हो ।
ट्रम्पसँग राष्ट्रपतिको प्रतिस्पर्धामा उत्रिएकी हिलारीको भनाइ उस्तै टिठलाग्दो छ, ‘जब म पत्रिकाको पहिलो पृष्ठ पढेर भ्याउँछु, केवल कपालको स्टाइल बदल्न सक्छु ।’ उनले भन्न खोजेको हो- पत्रिका पढेर आर्जन गर्ने केही हुँदैन । यिनले काम लाग्ने कुरा फिटिक्कै लेख्दैनन् ।
महात्मा गान्धीले भने यो पेसाको मर्म बुझेका थिए । उनले भनेका थिए, ‘म हरेकबीच समानतामा विश्वास गर्छु तर रिपोर्टर र फोटोग्राफरबाहेक ।’ उनलाई थाहा थियो- यी दुई पेसाकर्मी दुनियाँमा साह्रै दुःख गर्छन् । तिनलाई भिन्नै उच्च सुविधा दिइनुपर्छ ।
तिनै रिपोर्टर र फोटोग्राफर अन्य नेताका लागि भने ‘दुस्मन’ बन्ने गरेका छन् । कारण धेरै छन् । नेताले प्याच्च बोल्छ । पत्रकारले लेख्छ । सामाजिक सञ्जाल नेताविरुद्ध खनिन्छ । उसले प्रतिक्रिया दिन्छ, ‘मिडियामा जे आयो, त्यो भ्रामक, कपोलकल्पित, मनगढन्ते, अतिरञ्जित र नियोजित हो । मैले त्यस्तो बोलेकै छैन ।’
पत्रकारले अडियो-भिडियो जे छ, सार्वजनिक गर्छ । नेता झन् ठूलो स्वरले कुर्लिन्छ, ‘यो एडिट गरेर मिलाएको हो । पूरा वाक्य नदिएको हो ।’ आदि-इत्यादि । सामाजिक सञ्जाल फनक्क फर्किन्छ, ‘...पत्रकार ।’ ‘यसलाई त डाम्नुपर्ने ।’ इत्यादि । हाम्रो सामाजिक संरचना यस्तो छ, जो हल्लाका पछि हूल बाँधेर दौडिन्छ । गहिराइमा नपुगी कडा श्राप दिनै हौसिन्छ । र, यसमा प्रायःका तारो बन्छन् पत्रकार ।
इटहरीका मेयरको तथानाम प्रकरण होस् वा उपप्रधानमन्त्री उपेन्द्र यादवसँगको अन्तर्वार्ता नै किन नहोस्, सामाजिक सञ्जाल पत्रकारविरुद्ध खनिएर लाग्यो । प्रतिक्रिया हेर्दा यस्तो लाग्थ्यो- अहिल्यै पत्रकारिता छाडौं । किनकि, मौकामा व्यक्ति होइन, सिंगो पेसालाई दुनियाँले गाली गर्छ ।
सँगसँगै यो पनि हो- बढ्ता आलोचना पत्रकारकै किन हुन्छ ? ठोक्ने ठाउँ पाउँदा पत्रकारविरुद्ध सर्वसाधारणसम्मै किन मुख छाडेर लाग्छन् ? कहाँ चित्त दुखेको छ तिनको ? के छन् हाम्रा कमजोरी ? के पत्रकारले योचाहिँ नसोच्ने ? नखोज्ने ? आत्मसमीक्षा नगर्ने ?
अर्काका आङका जुम्रा देख्ने हामी पत्रकारले आफ्नो आङमा पनि के-के हिँड्दै छन् हेर्ने कि ? नेपालमा सरकार र मिडियाकर्मीबीच पञ्जा-लडाइँ चर्किइरहेको छ । मिडियाकर्मी राक्षस हुन् जसरी सरकार प्रस्तुत छ । यिनलाई ठेगान नै लगाउनुपर्छ भन्ने मान्यताबाट मिडिया काउन्सिल विधेयक ल्याइएको छ । पत्रकार त्यसविरुद्ध जुर्मुराएर आन्दोलनमा उत्रिएका छन् ।
पत्रकारितामा यदाकदा अपरिपक्वता हुन सक्छ । त्यसलाई हेरेर सिंगो पेसालाई दोषारोपण गर्नु हुँदैन । तर, आफूभित्रका कमी-कमजोरी भने पत्रकारले अनुभूत गर्नैपर्छ । आखिर कुन पेसाको टीका-टिप्पणी हुँदैन ? सबैभन्दा बढता जनताले खैरो खन्ने राजनीतिकर्मीकै हो । वकिलबारे जोकैजोक बनेका छन् । घर-घरमा उत्पादनको सपना देखिने डाक्टर÷इन्जिनियर धनमुखी भएर आचार बिर्संदै गएका छन् । तिनको प्रतिष्ठामा पनि प्रश्न आउन थालेका छन् । ‘सेलिब्रेटी’ भनिने कलाकारदेखि संगीतकर्मीसम्मका बदनामीका घटना सार्वजनिक भएकै छन् । राष्ट्रसेवक घुसमा कहलिएका छन् । सामाजिक अभियन्ताका कमाउधन्धा गनिनसक्नु छन् ।
के सबै राजनीतिज्ञ बिटुला छन् ? वकिल, डाक्टर, इन्जिनियर, कलाकार, कर्मचारी, समाजसेवी अनुकरणीय पनि छैनन् र ? सबैलाई एउटै डालोमा हालेर पेसाकै बदनाम गर्नु महाभूल हो । पत्रकारिता पनि त्यस्तै हो । भनाइमा यो राज्यको चौथो अंग हो । तर, स्विकार्नै पर्छ- यो चौथो अंगका सबै अंग स्वस्थ भने छैनन् । प्रश्न हो- बिरामीको उपचार गर्ने कि घाँटी निमोठ्ने ? सरकारको कदम घाँटी निमोठ्न मात्र होइन, छिनाउनै उद्यत् छ ।
बेलायती राजनीतिज्ञ एडमन्ड ब्रुकले सन् १७८७ मा संसद्मा प्रेसलाई त्यसै चौथो अंग भनेका थिएनन् । हाउस अफ कमनमा उनले भनेका थिए, ‘यहाँ राज्यका तीन अंग छन् । उता रिपोर्टर ग्यालरीमा चौथो अंग बसेको छ, जुन बाँकी अंगका लागि महत्वशाली छ ।’
त्यो उस जमानाको रफ्तारमा ‘भाइरल’ भयो । सन् १८२३ मा अक्सफोर्ड डिक्स्नरीले सामेल गरेपछि विश्वव्यापी भयो । अहिले संसारभरि पत्रकारलाई राज्यको चौथो अंग भनिन्छ । तर, नेपालजस्ता राजनीतिबहुल मुलुकमा रोगिएको अनि शल्यक्रिया गरेर फाल्नुपर्ने अंगको व्यवहार गरिन्छ । राज्य बरु अपूरो बन्न चाहन्छ, प्रेसलाई देख्नै सक्दैन । मुख्य कारण हो- स्वेच्छाचारिता र अनियमितता ।
प्रेस ‘वाच डग’ हो । शासकका कर्तुतविरुद्ध औंला उठाउन हिम्मत गर्ने पत्रकार नै हुन् । विपक्षमा हुँदा ‘सूचना दिएर’ सरकारविरुद्ध लेखाउने उही राजनीतिकर्मी जब सत्तामा पुग्छ, भन्छ- ‘पीत पत्रकार ।’ दुनियाँसामु आफ्नो आलोचना देख्न÷भोग्न नसक्नेका लागि पत्रकार ‘घटिया’ हुन् । आफ्नो दुस्कर्म ढाक्न जब कसैले पत्रकारलाई गाली गर्छ, बढ्ता विश्वास लेख्नेको होइन, उसकै गरिन्छ । विडम्बना यही छ ।
तर, पत्रकार छाडा साँढे अवश्य होइनन् । नियम, कानुन र आचारसंहितामा ती बाँधिनैपर्छ । त्यसका लागि व्यावसायिक पत्रकारिताका संघ-संगठन, समाचार संस्था तथा पत्रकार आफ्नै आचारसंहिता नभएका होइनन् । तिनको दायरामा रहेर सत्यता, विशुद्धता, वस्तुनिष्ठता, निष्पक्षता, न्याय र सार्वजनिक जवाफदेहिताका सिद्धान्त अवलम्बन गर्न पत्रकारले चुक्नु हुँदैन । तब मात्र यसको प्रतिष्ठा चुलिनेछ ।
करियरकास्टको ‘दुःखी पेसा’ को अर्थ सबैले घृणा गर्ने भन्ने होइन । पत्रकारिताको आफ्नै खाले मान, मर्यादा र सम्मान छ । उसले देखाउन चाहेको यति हो- यो आराम र हरामको पेसा होइन । यसमा दुःख, कष्ट, व्यथा धेरै छन् । यो पेसा यस्तो हो, जसले अर्काका कुरा अर्काकै लागि खोजिदिन्छ ।
तर पनि जस पाउँदैन । किन ?
राज्य ठान्छ- यो देशमा ठेगान लगाउनुपर्ने अरू कोही छैन, पत्रकार मात्र छ । किन ? प्रश्न सायद प्रश्नमै सीमित रहनेछ ।
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
