मानव जीवनको अभिन्न हिस्साका रूपमा रहेको संस्कृति नितान्त गहनतम् विषय रहिआएको छ। कतिपय व्यक्तिले संस्कृतिलाई नाचगान, भेषभूषा र खानपानभन्दा बढी केही देख्दैनन्। यही सतही बुझाइका आधारमा संस्कृतिप्रतिको आमदृष्टिकोण संकुचित बनेको प्रतीत हुन्छ। संस्कृति ब्रह्मजत्तिकै व्यापक र अनन्त छ। सामाजिक संरचना, सामाजिक मनोविज्ञान, राजनीतिक दर्शन, आर्थिक दर्शन, धर्म, शिक्षा आदिले संस्कृति निर्माणमा भूमिका खेल्छन्।
सांस्कृतिक सहिष्णुता, शान्तिपूर्ण सहअस्तित्व र ‘सर्वधर्म समभाव’ सांस्कृतिक साक्षरताका गुरु मन्त्र हुन्।
संस्कृति जीवनशैली हो। यो नै संस्कृतिको सरल परिभाषा हो। यद्यपि, यतिले मात्रै संस्कृतिको सांगोपांगो परिभाषा समेट्दैन। संस्कृतिलाई विम्बात्मक रूपमा प्रस्तुत प्रकटीकरण गर्ने क्रममा कतिपय विज्ञले यसलाई समुद्रमा तैरिने हिमशिला (आइसवर्ग) सँग दाँज्ने गर्छन्। हिमशिलाको १० भागको एक भाग मात्र पानीबाहिर देखा पर्छ, बाँकी ठूलो हिस्सा पानीभित्र लुकेर बस्छ।
यसको अर्थ हो– संस्कृतिको दृश्यभन्दा अदृश्य भाग कता हो कता भीमकाय हुन्छ। संस्कृतिको दृश्य र अदृश्य पक्षको गठजोड दर्शाउन अंग्रेजीमा ‘कल्चरल आइसवर्ग’ भन्ने शब्दावली प्रयोग गरिएको पाइन्छ। यसलाई विम्ब मानेर चिन्तनमनन गर्ने हो भने संस्कृतिको व्यापकता र संवेदनशीलता बुझ्न सहज हुन्छ।
कुनै पनि संस्कृतिअन्तर्गत पहिरन, परिकार, चाडपर्व आदि सहजै देखिने पक्षहरू हुन् भने जीवन र जगत्सँग सम्बन्धित तमाम मूल्य–मान्यता र विश्वास प्रणाली सतहमा देखिँदैनन्। साथै, कुनै पनि समुदायको संस्कृति इतिहासको जगमा उभिएको हुन्छ। इतिहास पनि अदृश्य हुन्छ।
अदृश्य संस्कृति नितान्त शक्तिशाली र संवेदनशील हुन्छ। यस्ता अदृश्य तत्त्वहरू नै हरेक संस्कृतिको चालक शक्ति (सफ्टवेयर) हुन्। अमूर्त अवस्थामा रहेका यी अदृश्य तत्त्व समयको लामो कालखण्डमा निर्माण भएका हुन्छन्, जसको दायरा भयानक किसिमले व्यापक छ।
संस्कृतिका यी तमाम दृश्य–अदृश्य पक्ष बुझ्न तेस्रो आँखा आवश्यक पर्छ। त्यो हो– सांस्कृतिक साक्षरता। लेखपढ गर्न साक्षर बन्न आवश्यक भए भैंm कुनै जाति वा समुदायको संस्कृतिसँग परिचित बन्न सांस्कृतिक दृष्टिले साक्षर बन्नुपर्छ।
कुनै समुदायबारे सार्वजनिक टीकाटिप्पणी गर्दा उनीहरूको सांस्कृतिक पृष्ठभूमि, परम्परा, जीवनशैली र इतिहासँग परिचित हुन आवश्यक छ। यसको मतलब हो– कुनै समुदायसँग काम गर्दा वा उनीहरूबारे विचार व्यक्त गर्दा सम्बन्धित समुदायको सांस्कृतिक पक्षबारे जानकार हुनुपर्छ। यस किसिमको मान्यताले पश्चिमी गोलाद्र्धमा राम्रैसँग जरो गाडेको देखिन्छ।
यही मूलभूत मान्यता आत्मासात गर्दै अमेरिकी शिक्षाविद् प्राध्यापक ई.डी. हर्जले सन् १९८७ मा ‘कल्चरल लिट्रेसीः वाट एन अम्यारिकन निड्स टु नो’ शीर्षकमा पुस्तक लेखे, जुन त्यस समयको ‘बेस्टसेलर’ हो। अमेरिकी सन्दर्भमा लेखिएको भए पनि यो पुस्तक हाम्रा लागि पनि उत्तिकै सान्दर्भिक छ। पुस्तकले विभिन्न देश र समुदायको सांस्कृतिक रीतभातसँग किन परिचित हुन आवश्यक छ भन्नेबारे घतलाग्दो वर्णन गरेको छ।
प्राध्यापक हर्जले नै ‘सांस्कृतिक साक्षरता’ शब्दावलीलाई प्रयोगमा ल्याएका हुन्। उनले आफ्नो पुस्तकमा शिक्षा प्रणालीमा सांस्कृतिक साक्षरतालाई समावेश गरिनुपर्छ भन्नेमा जोड दिए। हर्जले अमेरिकी सांस्कृतिक विम्बका रूपमा हरेका मोजार्ट, द हवाइट हाउस, द टाइटनिक, सेसमी स्ट्रिटलगायत पाँच हजार शब्दावलीको सूची दिएका छन्, जुन उनको दृष्टिमा हरेक अमेरिकीले थाहा पाउनुपर्छ।
आखिर के हो त सांस्कृतिक साक्षरता ? कुनै समुदायको ऐतिहासिक, सामाजिक, आर्थिक, धार्मिक, बौद्धिक तथा कलात्मक पक्षबारे जानकार हुनु नै सामान्य अर्थमा सांस्कृतिक साक्षरता होे। तर, हरेक व्यक्ति सबै समुदायको संस्कृतिबारे पूर्ण जानकार हुन व्यावहारिक दृष्टिले सम्भव छैन। तैपनि, हरेक व्यक्तिले सबै समुदायको संस्कृतिप्रति समभाव र सद्भाव राख्न भने अवश्य सक्छन्। यसलाई नै सांस्कृतिक साक्षरताको ‘बटमलाइन’ मानिन्छ, जुन सांस्कृतिक सहिष्णुता र सद्भावको परिचायक पनि हो।
सांस्कृतिक सहिष्णुता र सद्भावको अभावमा विश्वको विभिन्न भाग अशान्त छ। सांस्कृतिक असहिष्णुताले अनेकौं समुदाय अपमानका शृंखलता भोग्न अभिशप्त छन्। ‘इथ्नोसेन्ट्रिजम्’, सांस्कृतिक अपव्याख्या, हुल्याहा मानसिकता (हर्ड मेन्टालिटी) र रुढिग्रस्त सोच (स्टिरियोटाइप्स्) लाई सांस्कृतिक द्वन्द्वको मूल स्रोत मानिन्छ।
आफ्नो सांस्कृतिक मूल्य–मान्यतालाई मात्र उच्च मूल्यांकन गरेर इतर समुदायको सांस्कृतिक मूल्य–मान्यतालाई तुच्छ ठान्ने, आफ्नो सांस्कृतिक मूल्य–मान्यतामा जगमा उभिएर अरूलाई असन्तुलित किसिमले मूल्यांकन गर्ने र आफ्नो संस्कृतिको लेन्सबाट मात्र अरूलाई हेर्ने परिपाटी नै ‘इथ्नोसेन्ट्रिजम्’ हो।
सांस्कृतिक सहिष्णुताको दृष्टिले ‘इथ्नोसेन्ट्रिजम्’ घातक मानिन्छ। आफ्नो संस्कृतिप्रति आदरभाव दर्शाउने र गौरवान्वित हुने नैसर्गिक अधिकार सबैलाई छ। तर आफ्नो संस्कृतिप्रति गौरव व्यक्त गर्दा अरूको संस्कृतिलाई अपमान गर्ने छुट कसैलाई पनि हुन्न। सांस्कृतिक साक्षरताले यस गम्भीर विषयलाई सम्बोधन गर्छ।
अल्पज्ञानवश वा पूर्वाग्रहवश कसैको संस्कृतिको गलत व्याख्या (अपव्याख्या) गर्ने र वास्तविकता नबुझी हुलले सम्प्रेषण गरेको गलत विचारलाई आत्मसात गर्ने हुल्याहा मानसिकता (हर्ड मेन्टालिटी) ले पनि सांस्कृतिक सहिष्णुतालाई क्षयीकरण गर्छ। यसबाट पनि बच्न आवश्यक छ।
यसैगरी, कसैको जीवनशैली र परम्परालाई अति सामान्यीकरण गरेर उसको गलत वा त्रुटिपूर्ण छवि निर्माण गर्ने परिपाटीले पनि सांस्कृतिक सहिष्णुतालाई पतनोन्मुख बनाइदिन्छ। यस किसिमको परिपाटीलाई रुढिग्रस्त सोच (स्टिरियोटाइप्स्) भनिन्छ, जुन भेदभाव, बहिष्करण र हिंसाको स्रोत बन्न पुग्छ।
कुनै जाति वा समुदायलाई लक्षित गरेर अपमानजनक अभिव्यक्ति दिने वा गलत किसिमले चित्रण गर्ने कार्य पनि ‘स्टिरियोटाइप्स्’ कै हिस्सा हो। ‘स्टिरियोटाइप्स्’ ले सम्बन्धित समुदायलाई मानसिक चोट दिन्छ। कुनै समुदायको पहिरन, भाषा, खाद्यवस्तु, आनीबानी, प्रवृत्ति, धर्म आदिलाई लिएर ‘स्टिरियोटाइप्स्’ हुर्किने वातावरण बन्न सक्छ।
सांस्कृतिक सहिष्णुता कायम गर्न ‘स्टिरियोटाइप्स्’ बाट छुटकारा पाउने उपाय खोजिनुपर्छ। यसको सरल र सहज उपाय हो– आपूmइतरका संस्कृतिप्रति फराकिलो र उदार दृष्टिकोण राख्नु। अर्को शब्दमा अरूको संस्कृतिप्रति सम्मान भाव राख्दा ‘स्टिरियोटाइप्स्’ स्वतः निस्तेज हुन पुग्छ। अरूको संस्कृतिप्रति राखिने उदार भावसँग यसको केन्द्रीय मर्म लुकेको छ। सम्बन्धित समुदायको मूल्य–मान्यतालाई आत्मसात गरिदिने हो भने सांस्कृतिक द्वन्द्वलाई निम्तो दिने धेरैजसो ‘स्टिरियोटाइप्स्’ त्यसै हटेर जान्छ।
अमेरिकी सांस्कृतिक मानवशास्त्री इडवर्ड टी. हल (सन् १९१४–२००९) ले सन् १९९० मा ‘अन्डरस्ट्यान्डिङ कल्चरल डिफरेन्सेस्’ शीर्षक पुस्तक लेखे। मूलतः कर्पोरेट परिवेशलाई समेटेर लेखिएको यो पुस्तकले व्यापारिक साझेदारबीच असमझदारी र गलत धारणा विकास हुन नदिन एकअर्काको संस्कृति बुझ्न कति आवश्यक र महत्त्वपूर्ण भन्नेबारे चर्चा गरेको छ।
समग्रमा भन्दा सांस्कृतिक साक्षरताले सांस्कृतिक विषयवस्तुको ज्ञान र सुझबुझसँग गहिरो नाता–सम्बन्ध राख्छ। सांस्कृतिक सहिष्णुता, शान्तिपूर्ण सहअस्तित्व र ‘सर्वधर्म समभाव’ सांस्कृतिक साक्षरताका गुरु मन्त्र हुन्। वास्तवमा संस्कृति संवदेनशील विषय हो। समुदायबीच विद्यमान सांस्कृतिक द्वन्द्व अन्त्य गरी शान्तिपूर्ण सहअस्तित्व कायम गर्नु यसको मूल उद्देश्य हो।
यसका लागि पर्याप्त संवदेनशीलता आवश्यक पर्छ। नेपालजस्तो सांस्कृतिक विविधता फक्रिएको मुलुकमा हाम्रा नीति र व्यावहारमा उच्चतम् सांस्कृतिक संवदेनशीलता आवश्यक छ। देशको विविधतापूर्ण सांस्कृतिक परिवेशले सांस्कृतिक साक्षरताको महत्त्वबोध गराइरहेको छ।
(दुरा प्राध्यापन गर्छन्।)
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
