जसले धर्तीलाई माया गरे...

विज्ञानले भन्छ, जीवनको अस्तित्व पत्ता लागेको एकमात्र ग्रह पृथ्वी हो। खगोलविद्हरूका अनुसार, पृथ्वीको इतिहास धेरै पुरानो छ। पृथ्वीको उत्पतिका बारेमा सत्य र तथ्य अझै पनि वैज्ञानिकहरूका निम्ति गहन अध्ययन र बहसको विषय हो। तथापि, ब्रह्माण्डको विशालताभित्र हामीलाई थाहा भएको तथ्य यो हो कि आजका दिनसम्म जीवन पृथ्वीमा मात्र पत्ता लागेको छ।

सूर्यबाट सही दूरीमा अवस्थित हुनु, अक्सिजन र कार्बनडाइअक्साइडजस्ता ग्यासहरूको सही मात्रा हुनु, जीवनको लागि आवश्यक तरल पदार्थ पानी पृथ्वीमा पाइनुजस्ता जीवनको अस्तित्वको लागि आवश्यक परिस्थितिहरू सिर्जना हुनुले यहाँ जीवन सम्भव भएको हो। र, पृथ्वीमा जीवन सम्भव भएकाले नै यहाँ वनस्पति र मानव जातिलगायत फस्टाउनको लागि वातावरण सिर्जना भएको हो।

जीवन र प्रकृतिबीचको सम्बन्ध

पृथ्वीमा जीवन र प्राकृतिक वातावरणको सम्बन्ध अन्योन्याश्रित छ। प्रकृतिले जीवनको अस्तित्व र विकासका लागि आवश्यक आधारहरू प्रदान गर्दछ। प्रकृतिले जीवन निर्वाहको लागि आवश्यक स्रोतहरू प्रदान गर्दछ। बिरुवाहरू, उदाहरणका लागि, खाना उत्पादन गर्न माटोबाट सूर्यको किरण र पोषक तत्त्वहरू प्रयोग गर्छन्। जुन त्यसपछि जीवजन्तुहरूको आहार बन्दछ। प्रकृतिले विभिन्न प्रजातिहरूबीचको अन्तरक्रियाको जटिल वेब सिर्जना गरेको छ, जसलाई इकोसिस्टम भनिन्छ। जुन पृथ्वीमा जीवन टिकाइरहनका लागि आवश्यक छ। जीवन र प्रकृतिबीचको यो सम्बन्धले नै हाम्रो अस्तित्वलाई पृथ्वीमा सम्भव तुल्याएको छ।

मानवलगायत सम्पूर्ण प्राणीहरूको प्रकृतिसितको यही अन्तरसम्बन्धका कारण  प्रकृतिको सम्मान गर्नु महत्त्वपूर्ण मानिन्छ। खाना, पानी, आश्रय, र हाम्रो जीविकोपार्जनलगायत आधारभूत आवश्यकताहरूका निम्ति हामी प्रकृतिमा निर्भर छौं। तर दुर्भाग्यवश वन फँडानी, प्रदूषण र प्राकृतिक स्रोतहरूको अत्यधिक दोहन वातावरणलाई हाम्रा गतिविधिहरूले प्रकृतिमाथि अपूरणीय हानि पुर्‍याएको छ। जसको परिणामस्वरूप मानव सभ्यता जलवायु परिवर्तन, जैविक विविधताको हानि र अकल्पनीय प्राकृतिक प्रकोपहरूको सिकार हुन पुगेको छ। यो विकराल यथार्थका बीच प्रकृतिको सम्मान गरेर, हामी वातावरणमा हाम्रो प्रभावलाई कम गर्न र थप क्षतिबाट बचाउन भने सक्छौं। 

प्राकृतिक स्रोतहरू जिम्मेवार रूपमा प्रयोग गर्दै र पृथ्वीको संवेदनशील सन्तुलनको रक्षा गर्न अन्ततः प्रकृतिको सम्मान गर्नु हाम्रो नै अस्तित्वको लागि मात्र होइन तर पृथ्वीका सबै प्रजातिहरूको अस्तित्वको लागि पनि महत्त्वपूर्ण छ।

पर्यावरण आन्दोलनको पुनर्जागरण

पृथ्वीमा जीवन र प्रकृतिबीचको सम्बन्धको महत्त्वलाई बुझेर र मनन् गरेर विश्व इतिहासमा पृथ्वीको प्राकृतिक स्रोतहरूको संरक्षण गर्न विविध कार्य भएका छन्। उल्लेखनीय कर्म गर्ने पर्यावरण आन्दोलनमा पुनर्जागरणको शंखनाद गरेका छन्। पर्यावरणको रक्षा गर्न  जीवन समर्पण गरेका व्यक्तिहरूकै कारण संरक्षणको अभियानको दायरा फैलिँदो छ। असाधारण साधनाका पर्याय यिनै  पर्यावरणविद्हरू हुन्। जसको अटल प्रतिबद्धताले नै वातावरण अभियानलाई आकार दिन मद्दत गरेको छ। प्राकृतिक प्रकोपको बढ्दो आवृत्ति र गम्भीरता, सीमान्तकृत समुदायहरूमा वातावरणीय ह्रासको असमान प्रभाव छ। यसमा चेतना जगाउँदै परिचालन गर्न सामाजिक सञ्जाल र डिजिटल प्रविधिको बढ्दो प्रभावलगायतले यो आन्दोलनलाई गति दिएको छ।

विगत केही वर्षयता प्रकृतिमैत्री जीवनशैलीको महत्त्वको बुझाइ, दिगो विकासको अवधारणाका बारे आमचेतना फैलिएको छ। स्रोतको संरक्षण गर्ने र नवीकरणीय ऊर्जाको प्रवर्द्धनलाई प्राथमिकताजस्ता विषयहरूले आन्दोलनलाई थप उत्प्रेरित गरेको छ। यसै सन्दर्भमा केही त्यस्ता अभियन्ताहरू छन्, कारण वातावरणीय प्रभावलाई न्यूनीकरण गर्न बल पुगेको छ।

ग्रिनबेल्ट आन्दोलन र केन्याको कथा

अफ्रिकी मुलुक केन्याकी वाङगारी मथाईको हरित क्षेत्र आन्दोलन (ग्रिनबेल्ट मुभमेन्ट) रूख रोप्ने र वातावरण संरक्षण गर्ने उद्देश्यले थालिएको पर्यावरण संरक्षणको एउटा जमिनी अर्थात् ग्रासरुट अभियान थियो। यो अभियान मथाईले सन् १९७७ मा थालेकी हुन्। यो अभियानले  केन्यामा पिछडिएका समुदायहरूलाई र विशेषगरी महिलाहरूलाई प्राकृतिक सन्तुलन खल्बलिएको क्षेत्रहरूमा रूख रोप्न प्रोत्साहित गर्‍यो। वातावरण पुनस्र्थापना गर्न र वन उत्पादनहरूको बिक्रीबाट आयको स्रोत तिनै भुइँतहका संरक्षकहरूको हातमा पुर्‍याउन सहयोग गर्‍यो। 

केन्याको वातावरणीय ह्रासको कथा प्राकृतिक विदोहनको गलत उदाहरणका रूपमा परिचित थियो। मथाईले  ग्रिनबेल्ट आन्दोलन पुनस्र्थापना अभियानलाई नेतृत्व गरेका सुरुका वर्षहरूमा केन्याले अव्यवस्थित कृषि क्षेत्रको विस्तार र व्यावसायिक प्रयोजनका निम्ति व्यापक वनविनाशको अनुभव गरिरहेको थियो। यसले माटोको क्षरण, जैविक विविधतामा हानि र पानी र अन्य स्रोतहरूमा क्षयको दुरावस्था निम्त्याएको थियो।  वांगारी माथाईको ग्रिनबेल्ट पर्यावरण आन्दोलनले केन्यामा गहिरो सकारात्मक प्रभाव पारेको थियो। 

प्राकृतिक स्रोतहरू जिम्मेवार रूपमा प्रयोग गर्दै र पृथ्वीको संवेदनशील सन्तुलनको रक्षा गर्नु नै अन्ततः प्रकृतिको सम्मान हो। मानव मात्र नभई पृथ्वीका सबै प्रजातिहरूको अस्तित्वको लागि पनि महत्त्वपूर्ण छ।

माथाईको वृक्षरोपण र पर्यावरण–मैत्री भूमि व्यवस्थापन प्रयोग अभ्यासहरूले केन्याको ग्रामीण भेगका समुदायलाई वातावरणीय समस्याहरूसित लड्न मद्दत गर्‍यो। क्षय र मरुभूमीकरणजस्ता वातावरणीय समस्याहरूसित जुध्न सहयोग गर्‍यो। पुनरुत्थान प्रयासहरूले जलवायु परिवर्तनलाई कम गर्न र स्थानीय समुदायहरूमा हावा र पानीको गुणस्तर सुधार गर्न पनि मद्दत गर्‍यो। वृक्षरोपण अभियानले कालान्तरमा रूखका उत्पादनहरू बिक्री गरेर महिलाहरूको लागि आयआर्जनको बाटो खोलिदियो। जसका कारण उनीहरूको सामाजिक–आर्थिक स्थितिमा सुधार भयो। मथाईको आन्दोलनले केन्याको पर्यावरण संरक्षण र दिगो विकासका आधारहरू खडा गर्‍यो। 

केन्याका भुइँतहका समुदायहरूको जीवन अवस्थामा सुधार गर्न, कृषि उत्पादकता, खाद्य सुरक्षा र स्वच्छ पानीमा पहुँच बढाउन मद्दत गर्‍यो। केन्याको वृक्षरोपण र ग्रिनबेल्ट आन्दोलनबाट सुरु भएको हो। मथाईको आन्दोलनले केन्यालगायत विश्वभरिका भुइँतहका समुदायलाई वातावरणीय र सामाजिक मुद्दाहरूमा कदम चाल्न प्रेरित गर्‍यो। महिला सशक्तीकरण र सहभागितामा सुधारका लागि मार्ग प्रशस्त गर्‍यो। वांगारी मथाईको यो प्रेरणादायी कार्यलाई सम्मान गर्दै सन् २००४ मा उनलाई प्रतिष्ठित नोबेल शान्ति पुरस्कार पनि प्रदान गरिएको थियो।

सुन्दरलाल बहुगुणा र चिप्को आन्दोलन 

भारतीय पर्यावरणविद् र सामाजिक कार्यकर्ता सुन्दरलाल बहुगुणा छिमेकी देश भारतमा चिप्को आन्दोलनमा आफ्नो नेतृत्वका लागि परिचित छन्। केन्यामा वांगारी मथाईको जस्तै बहुगुणाको चिप्को आन्दोलन पनि भुइँतहको सामाजिक अभियान थियो। 

जुन १९७० को दशकमा भारतीय हिमालयका वनहरूमा वन फँडानी र व्यापारिक प्रायोजनका लागि हुने वन विनाश जोगाउनबाट सुरु भएको थियो। चिप्को आन्दोलन प्रतीकात्मकरूपमा अहिंसात्मक आन्दोलन पनि थियो। जहाँ स्थानीय गाउँलेहरू, विशेषगरी ग्रामीण समुदायहरूले रूखलाई काट्नबाट रोक्नको लागि वृक्षहरूलाई अँगालो हालेर प्रदर्शन गर्दथे। 

• मानवलगायत सम्पूर्ण प्राणीहरूको प्रकृतिसितको अन्तरसम्बन्धका कारण  प्रकृतिको सम्मान गर्नु महत्त्वपूर्ण मानिन्छ। 
• खाना, पानी, आश्रय, र हाम्रो जीविकोपार्जनलगायत आधारभूत आवश्यकताहरूका निम्ति हामी प्रकृतिमा निर्भर छौं।
• पर्यावरण अभियन्ताका कथाहरूले हामीलाई साझा लक्ष्यतिर डोर्‍याउन मात्र होइन जलवायु परिवर्तनको संघर्षमा अघि बढ्न प्रेरित गर्छ। 

केन्यामा मथाईजस्तै भारतमा बहुगुणाले स्थानीय समुदाय र वातावरणका लागि वनको महत्त्वबारे चेतना जगाउन मद्दत गर्ने चिप्को आन्दोलनलाई व्यवस्थित र परिचालन गर्न भूमिका खेलेका थिए। चिप्को आन्दोलनले विश्वभर यस्तै अभियानहरूलाई प्रेरित गर्‍यो। र वन संरक्षण र दिगो विकासतर्फ अघि बढ्न समाजलाई प्रेरित गर्‍यो। 

चिको मेन्डेस र अमेजन संरक्षण
दक्षिण अमेरिकी मुलुक ब्राजिलका पर्यावरण अभियन्ता चिको मेन्डेस विश्वकै सबैभन्दा ठूलो नदीमध्येको एक अमेजन र अमेजन रेनफरेस्ट (वर्षावन) मा  वन फँडानी र भूमि कब्जाविरुद्ध लडे। दिगो वन व्यवस्थापन र वन समुदायको अधिकार सुनिश्चित गर्न आरक्षणको वकालतमा होमिएका मेन्डेसले विश्व पर्यावरण आन्दोलनमा  निर्णायक भूमिका खेलेका थिए। 

सामाजिक न्यायका पक्षपाती मेन्डेसले अमेजन क्षेत्रका सीमान्तकृत समुदायहरूको जीवन अवस्थामा सुधार ल्याउन गरेको संघर्षलाई उदाहरणका रूपमा लिइन्छ।

अल गोर र जलवायु परिवर्तनको मुद्दा
संयुक्त राज्य अमेरिकाका पूर्व उपराष्ट्रपति अल गोर पनि वातावरण संरक्षण र जलवायु परिवर्तनविरुद्धको पैरवी कार्यका लागि परिचित नाम हो। गोरले जलवायु परिवर्तनको बारेमा विश्वव्यापी चेतना जगाउने प्रयास र पर्यावरण संरक्षणको मुद्दालाई सम्बोधन गर्न विश्व समुदायलाई नीतिहरूमै परिवर्तनको पैरवी गर्दै आइरहेका छन्। 

गोर यतिबेला ‘क्लाइमेट रियालिटी प्रोजेक्ट’ नामक गैर–सरकारी संस्थामार्फत जलवायु परिवर्तनको असरबारे सचेतना फैलाउन  र पर्यावरण समस्याको समाधानबारे वकालतमा  सक्रिय छन्।

ग्रेटा थनबर्ग र जलवायु न्यायका लागि हडताल 

जलवायु परिवर्तन र यस्को नकारात्मक असरका बारे सक्रियताका साथ अभियानमा होमिएर पर्यावरण संरक्षण आन्दोलनमा प्रेरणा दिने अर्की पात्र हुन्  ग्रेटा थनबर्ग। १५ वर्षको उमेरमा कलिलो उमेरमा नै उनी यस क्षेत्रमा लागेकी हुन्। अगस्ट २०१८ मा, थनवर्गले जलवायु परिवर्तनको मुद्दालाई लिएर सम्बोधनको माग गर्दै स्विडेनको संसद्बाहिर विरोध प्रदर्शन गर्न थालिन्। उनको यो सक्रियताले जलवायु परिवर्तनको सम्बोधनका लागि  विश्वव्यापी  आन्दोलनलाई सुरु गर्‍यो। त्यसबेलादेखि, उनले संयुक्त राष्ट्रलगायत धेरै अन्तर्राष्ट्रिय फोरमहरूमा बोलिसकेकी छिन् र जलवायु परिवर्तनविरुद्धको लडाइँमा प्रमुख आवाज बनेकी छिन्।

नेल्सन मण्डेला र पर्यावरण संरक्षण  

दक्षिण अफ्रिकाका पूर्व राष्ट्रपति नेल्सन मण्डेला विश्व इतिहासमा आफ्नो  रंगभेदविरुद्धको संघर्ष र राजनीतिक सक्रियताका लागि परिचित छन्। यद्यपि, मण्डेला वातावरणीय संरक्षण र दिगो विकासका पक्षधर पनि थिए। आफ्नो राष्ट्रपतित्वकालमा, मण्डेलाले दक्षिण अफ्रिकाको वन्यजन्तु आरक्ष तथा  सिमसारजस्ता प्राकृतिक सम्पदा संरक्षित क्षेत्रहरूको  स्थापना गरे।

दक्षिण अफ्रिकामा आर्थिक वृद्धि र वातावरण संरक्षणलाई सन्तुलित ढंगले अघि बढाउनुपर्ने मान्यता राख्ने उनले दिगो विकासलाई सधैं प्राथमिकतामा राख्दथे। 

सारा विश्व यतिबेला जलवायु संकटको सामना गरिरहेको छ। यो संकट झनै गहिरिँदै गैरहेको वैज्ञानिकहरूको भनाइ छ। जस्का कारण पृथ्वीको भविष्यलाई खतरामा परेको उनीहरूको कथन छ। वन फँडानी, प्रदूषण र जीवाश्म इन्धनको असरले गर्दा  वातावरणलाई अपूरणीय हानि पुगेको छ।

वातावरणीय आन्दोलनका प्रेरणादायी व्यक्तित्वहरूले हामीलाई एक व्यक्तिले फरक पार्न सक्छ र सक्रियताले वास्तविक परिवर्तन ल्याउन सक्छ भन्ने कुरा सिकाएको छ। उनीहरूको प्रेरणादायी कथाहरूले हामीलाई पर्यावरण संरक्षणको सत्मार्गमा सचेतना जगाएको छ। वृक्षरोपण सानो तर महत्त्वपूर्ण मानवीय कार्य गर्न प्रेरित गर्छ। 

पर्यावरण अभियन्ताका कथाहरूले हामीलाई साझा लक्ष्यतिर डोर्‍याउन मात्र होइन जलवायु परिवर्तनको यो संघर्षमा अघि बढ्न प्रेरित गर्छ। फोहोर घटाउने, पानीको संरक्षण गर्ने, जलविद्युत् र सौर्य ऊर्जाजस्ता नवीकरणीय ऊर्जा स्रोतहरूलाई प्रवर्द्धन गर्ने जस्ता दिगो अभ्यासहरूलाई प्रवर्द्धन गरेर कार्बन फुटप्रिन्ट कम गर्न कदम चाल्न सक्छ। राष्ट्रिय निकुञ्ज र वन्यजन्तु आरक्ष सिर्जना गरी वन र वन्यजन्तुजस्ता प्राकृतिक स्रोतहरूको संरक्षणमा पनि काम गर्न सक्छ। विश्वव्यापी वातावरणीय आन्दोलनमा योगदान पुर्‍याउन सक्छ। भविष्यका पुस्ताहरूका लागि हामीलाई जीवन दिने पृथ्वीको रक्षा गर्न मद्दत गर्न सक्छ।
(गौतम, लुम्बिनी विश्व शान्ति मञ्चका संस्थापक अध्यक्ष र पर्यावरण अभियन्ता हुन्।)