बिन्दास झुमा, गम्भीर झुमा

संगीत

साउनको साँझ । झमझम पानी परिरहेको छ । सुनिरहेको छु- झुमा लिम्बूले गाएको पछिल्लो गीत- ‘पानी पर्ला, असिना झर्ला, तिम्रो रुमालले मुख पुछ्नु पर्ला ।' गीतले नजाँनिदो गरी तानिरहेको छ । सरला गौतमले लेखेका शब्दमा ग्रामीण प्रेमको जीवन्त सुवास छ । गीतमा गाउँ छ, पानी पर्दा छाता ओढ्ने क्षमता र चलनभन्दा परको गाउँ । जहाँ झरीमा ‘पलास्टी' ओढिन्छ, त्यही पलास्टीको सर्या कसुरुकमा प्रेम पन्पिन्छ ।

गीतमा नेपालको पश्चिमदेखि पूर्वका गाउँसम्मका संगीतलाई संयोजन गरेकी छन् झुमाले । पहिलोचोटि सुन्दा साधारण लाग्ने, सुन्दै जाँदा विशेष लाग्दै जाने, मीठो लाग्दै जाने गीतले गाउँको ‘नोस्टाल्जिया' बल्झाइदिन्छ ।

अर्कातिर, यस्तो गीतले अम्बर गुरुङ सम्झाइदिन्छ । अम्बरका संगीत यसैगरी बिस्तारै प्रभाव विस्तार गर्ने खालका छन् । अम्बरकै चेली हुन् झुमा । झन्डै डेढ दशक अम्बरको सान्निध्यतामा रहेर उनले संगीत साधना गरिन् । अम्बरकै रचना र संगीतमा झुमाको पछिल्लो संगीत एल्बम सार्वजनिक छ, ‘अम्बर संगीत' । ‘अम्बर संगीत 'को दोस्रो भागको तयारी चल्दै थियो, अम्बर बिते, योजना अधुरै छ ।

ताप्लेजुङको ढुगेसाँघुबाट षोड्षी लिम्बुनी झुमा धरान झर्दासम्म उनको गायिका बन्ने सपना जन्मिसकेको थियो । लिम्बू संस्कृतिको नसामै हुन्छ गायन । पुर्खाहरूले गाउँदै आएको पालाम गाउँदै हुर्किएकी हुन् उनी पनि । उता, दार्जिलिङको खर्साङ रेडियो स्टेसन टिपेर घरमा बज्ने ‘अल इन्डिया रेडियो'मा घन्किने ‘सिसा हो यो दिल हो आखिर, टुट्जाता है ' मार्काका ‘मेलेडी 'ले पनि उनलाई तानिरहेकै हुन्छ ।

एसएलसी पास गरेर धरान झर्दासम्म उनी गजल लेख्ने भइसकेकी हुन्छिन् । बुद्धिसागर, कृष्ण शाह यात्री, दीपेन्द्र दीनदुखीलगायतसँग पत्रमित्रता गर्दा गजल खुप काम लाग्छ । साहित्यिक सर्कलसँग संगत बढ्दै जाँदा कविता र साहित्यका अन्य विधासँग पनि राम्रै मित्रता भइसक्छ उनको । त्यसले गम्भीर गीत सुन्ने, बुझ्ने र गाउने बानी बस्छ ।

धरान बसाइमा उनको गायिका बन्ने सपना अझ हुर्किन्छ र हुर्रिन्छिन् काठमाडौं । काठमाडौं आएर दुई वर्ष संगीतका आधारभूत ज्ञान लिइसकेपछि उनको पहिलो एल्बम आउँछ, ‘ए साइँला !' । पूर्वको ‘सिग्नेचर मेलोडी'सहितको शीर्ष गीत ‘ए साइँला'ले नै बढी चर्चा पाउँछ । अरू गीतले पनि उनलाई साथ दिन्छन् ।

बीस वर्षकै उमेरमा गायिका हुने आफ्नो सपनाले आकार लिएको देख्दा उनी खुसी हुन्छिन् । तर, त्यसपछि यहाँको वातावरणले उनलाई दुखी बनाउन थाल्छ । उनलाई अस्ट्रेलिया, मलेसिया, सिंगापुर, ब्रुनाई आदि देशमा गाउन बोलाइन्छ । तर भिसा लाग्दै गर्दा आयोजक प्रतिनिधि भन्छ, ‘तिमी र म एक साताअघि जानुपर्छ । अरू पछि आउँछन् ।' उनी ‘एक हप्ता'को अर्थ बुझ्छिन् । स्थितिको नमीठो बोध हुन्छ । हठात पासपोर्ट फिर्ता माग्छिन् र कार्यक्रम रद्द गरिदिन्छिन् । उनी भन्छिन्, ‘कतै पढ्छु- यहाँका पुरुषहरू चौबिसै घन्टा यौन सोचेर बसिरहेका हुन्छन् । मैले त्यो मानसिकता बीस वर्षकै उमेरमा पढेकी हु, बोध गरेकी हु ।'

त्यसपछि उनलाई विदेशको कार्यक्रमले आकर्षण गर्दैन । यतै पनि स्टेजका कार्यक्रममा उस्तो रुचि लाग्दैन । बरु आफ्नो पहिलो एल्बम विमोचनमा आएका संगीत मर्मज्ञ अम्बर गुरुङको सान्निध्यताको मोह पलाउँछ । उनी त्यतातिर लाग्छिन् ।

नेपाली संगीतका ‘लिजेन्ड' बनिसकेका अम्बरको अस्वस्थता सुरु भइसकेको हुन्छ । उनले नियमित सिकाउने काम लगभग छोडिसकेका हुन्छन् । तर, विमोचन कार्यक्रममा संगीतबारे उनले गरेको टिप्पणीबाट प्रभावित झुमालाई लाग्छ- मैले यिनैसँग नसिकी हुदैन ।

उनीसँग संगीत सिकेरै छाड्ने झुमाको जिद्दीअगाडि अम्बरको अस्वस्थता हार खान्छ । अस्वस्थतासँग लड्दै-भिड्दै गरेका गुरुसँग झुमाले एक दशक निरन्तर संगीत सिक्छिन् ।

त्यसैले अम्बर गुरुङ बितिसकेपछि सबैभन्दा बढी क्षति आफैंलाई भएको झुमाको अनुभूति छ । ‘अम्बर सरका लागि संगीतका कुनै पनि जिज्ञासा नयाँ थिएनन् । मुखैमा हुन्थ्यो जवाफ । मैले गर्ने हरेक संगीत कार्यको मेन्टर हुनुहुन्थ्यो उहाँ । उहाँ बितेपछि मैले कसलाई सोध्ने ? हुनुहोला अरू पनि राम्रो ज्ञान भएको, तर मैले चिनेको छैन ।' एउटा सुस्केरा निस्कन्छ झुमाको हृदयबाट ।

१० वर्षसम्म निरन्तर संगीत सिकिरहन र काठमाडौंमा टिकिरहन झुमालाई सजिलो थिएन । कति रहरलाई मारेर उनले संगीतप्रतिको आफ्नो रहरलाई उनले हुर्काइरहेकी थिइन् । ‘गाउँबाट आएकी, मलाई चाउमिन खाने खुब रहर थियो । तर मनपर्ने कुरा पेटभरि खान पनि सकिनँ । सरको घरमा पुग्नका लागि गाडीभाडासम्म पनि हुदैनथ्यो कहिलेकाहीँ । हिँडेरै गएँ कयौंपटक', सम्झँदा अझै पनि दुख्ने दुख उनले झेलेकी छिन् ।

झुमा न स्टेज तताउँछिन्, न त उनलाई देशविदेशका कार्यक्रम ‘मेनेज' गर्नुको चटारो नै हुन्छ । अहिले अमेरिका पुगेकी छन्, तर त्यहाँ पनि उनी स्टेजमा भन्दा बढी बहस र अन्तरक्रियामा व्यस्त छिन् । कतै लिम्बू संगीतबारे प्रवचन दिनु छ, कतै पालामको मूच्र्छनाको सौन्दर्यबारे बताउनु छ ।

उनी भन्थिन्, ‘मलाई त आजकाल सांगीतिक कार्यक्रमभन्दा बढी संगीतबारे लेखिदिन अनुरोध आउँछन् । हुन त म गायिका भनेरै चिनिएँ, तर आजकाल गायिका कम भएको छु । बरु, नेपाली संगीतलाई चिन्ने र बुझ्ने कार्यमा बढी संलग्न छु । त्यसैले न त गाउन भ्याएको छु, न लेख्न नै ।'

तामझामबाट टाढा रहेर उनी कहिले लिम्बू संगीतमा ‘मेलोडी'को विकास खोज्न पूर्वतिर भौंतारिइरहेकी हुन्छिन्, कहिले खस् नेपाली भाषाको मौलिक संगीत खोज्न सुदूरपश्चिमको गाउँतिर उकालो लागिरहेकी हुन्छिन् । उनको संगीतप्रतिको गम्भीरताको चिह्न हुन् ती ।

अम्बर गुरुङकै सान्निध्यताले हो उनलाई संगीतप्रति गम्भीर हुन सिकाएको । संगीतको उद्देश्य स्टेज तताउनुमात्र होइन, जीवनलाई प्रभाव पार्नु हो भन्ने उनले सिकेकी छन् । संगीतप्रति गम्भीर हुँदा गर्दा उनले उनले जिन्दगीप्रति नै गम्भीर हुन पनि सिकिन् । जीवन भनेको जुनी काट्नुमात्रै होइन, सपनाको उकालो चढ्नु पनि हो भन्ने जानिन् ।

झुमाको घुमघाम, हाँसोठट्टा र बेपर्वाह जिन्दगी देखेर उनलाई ‘बिन्दास लेडी' मान्नेहरू पनि छन् । तर त्यसको पृष्ठभूमिमा उनले भोगेको जिन्दगीका अनेकन अक्करहरू छन् । अनेकन पटक ठोकिएर च्याब्रुङले दिने उत्साही तालजस्तै छ उनको जिन्दगीको लय । आफैंले गाएको गीतझैं ‘जिन्दगी जिन्दावाद' भन्दै हिँडिरहेकी हुन्छिन् उनी ।

यसैबीचमा संगीतसँगै नाता भएको मान्छेसँग जोडिएको उनको घरबार लामो समयसम्म टिकेन । ‘जीवनमा यस्तो छनोटको समय आयो, मैले कि त सपनालाई पिठ्यूँ फर्काउनुपथ्र्यो कि त घरबारलाई । त्यस बेला मैले सपनालाई रोजेँ, घरबारलाई चाहिँ पिठ्यूँ फर्काइदिएँ', उनको कथन छ । घरबार नटुट्ने गरी मात्रै महिला मुक्तिको लडाइँ लड्न खोज्नेहरूलाई उनले व्यवहारबाटै दिएको चुनौती हो यो ।

उनको घरबार टुट्दाको कथाप्रति मानिसहरूको चाख बढ्दो छ । पत्रकारहरू उनको ‘डिभोर्स कथा' लेख्न पछ्याइरहेकै छन् । उनलाई भने आफ्नो सपनाको बाटो हिँड्नुकै भ्याइनभ्याइ छ । उनी भन्छिन्, ‘मलाई अहिले व्यक्तिगत मिलन–बिछोडको कथा भनिहिँड्ने बेला भएको छ भन्ने लाग्दैन । एउटा समय आउला, त्यस्ता स्मृति खोतल्नुको पनि महत्त्व होला । अहिले त नेपाली संगीतकै बारे चर्चा गर्नु बढी महत्त्वपूर्ण लाग्छ ।'

उनलाई थाहा छ, सपना भएको मान्छे कहिल्यै एक्लो हुँदैन । तर पनि वैवाहिक जीवन टुटेपछि उनलाई एक्लो भएको ठान्नेहरू पनि छँदैछन् । त्यही सोचमा उनलाई पछ्याउनेको लाइन पनि छँदैछ । आफूले बेवास्ता गर्दागर्दै पनि पछ्याउनेहरूदेखि उनी दिक्क हुन्छिन् । समाजमा प्रतिष्ठा कमाइरहेका व्यक्ति अर्थात् बुझ्ने व्यक्ति नै आफ्नो बेवास्तालाई नै बेवास्ता गरेर पछ्याइरहेपछि उनी कहिलेकाहीँ कठोर रूपमा प्रस्तुत हुन्छिन् । त्यसो त उनको कठोर जवाफलाई नै सौन्दर्य मान्नेहरू पनि उनलाई पछ्याइरहेकै छन् ।

संगीतप्रति गम्भीर भएपछि नै हो उनले आफ्नो समुदायको संगीतबारे बढी चासो दिन थालेको । लिम्बू सभ्यतामा ‘मेलोडी'को विकासक्रम खोज्दै पूर्वका गाउँहरू चहार्दा उनले धेरैले सोधे, ‘पीएचडी गर्दैछौ कि कसो ? '
उनको औपचारिक अध्ययनले पीएचडीको अनुमति दिँदैन । तर, आफूले गरेको शोधको मूल्य पीएचडी बराबरकै रहेछ भनेर विद्वान्हरूले नै भनिदिँदाचाहिँ उनी थप गम्भीर हुन्छिन् ।

आधा दशकभन्दा बढी समय खर्चिएर उनले लिम्बू सभ्यताका धुनहरू खोजेकी छन्, जो ‘खासाम' एल्बममा समेटिएको छ । ‘खासाम'मा लिम्बू संस्कृतिमा संगीतको विकासक्रम बोध गर्न सकिन्छ जसमा सृष्टि, सभ्यता, जीवन, प्रेम र मृत्युको सांगीतिक अभिलेख मुन्धुम संगीत मौलिक बाजाको धुनमा समेटिएको सृष्टि मुन्धुम, सामसोघा मुन्धुम, हाक्पारा, पालाम र ख्यालीमार्फत उजागर हुन्छ ।

संगीत बुझ्दै जाँदा झुमाले नेपाली संगीतमा पहिचानको संकट बोध गरिन् । राजनीतिक रूपमा पहिचानको मुद्दा बलियो भइरहँदा संगीतमा पहिचान नभेटिनु दुःखद हुँदै हो । त्यही दुःखद पाटोलाई उधिन्दै जाँदा उनले मौलिक संगीतको खोज गर्ने बाटो पत्ता लगाएकी हुन् । उनी भन्छिन्, ‘अहिले नेपालमा अभ्यास भइरहेको संगीत पूर्णतः भारतीय संगीतबाट प्रभावित छ । यसले नेपालको मौलिक संगीतको पहिचान दिन सक्दैन ।' त्यसैले उनले आफ्नो समुदायबाट नेपाली संगीतको खोजी सुरु गरेकी हुन् । नेपालका विभिन्न समुदायका भएका मौलिक संगीतको आधारभूत ‘मेलोडी' खोज गर्न सकिए नेपाली मौलिक संगीत निर्माण गर्न ठूलो आधार तयार हुने उनको बुझाइ छ ।

तर त्यसो हुन सकिरहेको छैन । ‘अहिले दोहोरीको लयमात्रै बढी खोजिएको छ । त्यसमा नोटेसन भने भारतीय संगीतकै छ । नेपाली लोकसंगीतको नोटेसन न भारतीयसँग मिल्छ, न त पश्चिमासँग । त्यही कसैसँग नमिल्ने नोटेसन खोजेर नै नेपाली मौलिक संगीतको नोटेसन बनाउन सकिन्छ', झुमाको निष्कर्ष छ ।

उनी अहिले त्यही काममा लागेकी छन् । केही समयअघि सुदूरपश्चिमको भ्रमण गर्नुको उद्देश्य पनि त्यही हो । संगीतको खोजका लागि पहिले त्यहाँको जीवनलाई नजिकबाट बुझ्नुपर्छ । उनी उदाहरण दिन्छिन्, ‘तराईतिरको गीत सीधा हुन्छ, पश्चिमतिरको निकै घुमेको । तराई समथर हुन्छ, पहाडमा नागबेली घुम्ती । भूगोलले पनि संगीतलाई प्रभाव पारिरहेको हुन्छ ।'

अमेरिकाबाट फर्केपछि नेपालका सुदूरपश्चिम र तराई घुम्ने योजना बनाइरहेकी छन् । घुमघाम र अनुसन्धान गर्दा खर्चको पनि कुरा आउँछ, त्यो खर्च अहिलेसम्म परिवारकै सहयोग र आफ्नै कामबाट जुटाइरहेकी छन् झुमा । ‘मलाई करोडपति हुनु छैन । त्यसैले पैसा भएको बेला अनुसन्धान र घुमघाममा खर्च गर्छु । नहुँदा त्यत्तिकै पनि बसिरहेको हुन्छु । खर्चको दुःख त कसलाई पो सुनाउनु ? ', उनले सुनाइन् ।

त्यसो त झुमा पछिल्लो समय केही गीतमा संगीत पनि गरिरहेकी छन् । अमेरिका जानुअघि उनले कवि स्वप्निल स्मृतिले लेखेको गीतमा संगीत गरिन्, रेकर्ड हुन भने बाँकी नै छ । त्यसअघि संगीत गरेको गीत हो– ‘पलास्टी', जुन युट्युबमार्फत सार्वजनिक पनि भइसकेको छ । यो गीत झुमाले सरला गौतमबाट बनिबनाउ रूपमा लिएकी होइनन् । सरलाको फेसबुक स्ट्याटसलाई बढाएर गीत बनाउन लगाएकी हुन् ।

तामझामबाट टाढा रहेर उनी कहिले लिम्बू संगीतमा ‘मेलोडी'को विकास खोज्न पूर्वतिर भौंतारिइरहेकी हुन्छिन्, कहिले खस नेपाली भाषाको मौलिक संगीत खोज्न सुदूरपश्चिमको गाउँतिर उकालो लागिरहेकी हुन्छिन् ।

उनले गीत लेख्न लगाउँदाको कथा सम्झिन्, ‘सरलासँग मेरो राम्रो चिनजान थिएन । उनको लेखहरूचाहिँ पढिरहन्थेँ । त्यसैबीच एक दिन उनको फेसबुकमा स्ट्याटसमा देखेँ– पानी पर्ला, असिना झर्ला, तिम्रो रुमालले मुख पुछ्नुपर्ला । मलाई त्यो टुक्का मन पर्‍यो । मनका संगीत सल्बलायो ।'
उनले आफूभित्र सल्बलाएको संगीत सरलाको शब्दमा पोख्न चाहिन् । उनले सरलासँग ‘इनबक्स'मा भनिन्, ‘यो त राम्रो गीत बन्छ, यसमा अन्तराहरू थपौं त ।'
तर, सरलाले स्ट्याटसको मामलालाई खासै गम्भीरतापूर्वक लिइनन् । झुमाले भने पछ्याइरहिन् । फेसबुकमा निकै लामो कुराकानी भयो । त्यसले चित्त नबुझेपछि नम्बर मागेर ‘कल' गरिन् । आधा घन्टाभन्दा बढी लामो कुराकानीमा अन्तरा थपियो । गीत पूरा भयो । झुमाले आफूभित्र सल्बलाएको संगीत त्यसैमा पोखिदिइन् ।

अझै झरी परिरहेको छ । झुमाको स्वरमा अम्बर गुरुङको शब्द र संगीत रहेको एल्बम ‘अम्बर संगीत'का गीतहरू सुनिरहेछु । बिस्तारै प्रभाव विस्तार गर्ने गीतहरू छन् यहाँ पनि । सुनिसक्दा पनि अझै सुन्न बाँकीजस्तो लाग्ने । झुमाबारे पनि अझै लेख्न बाँकी छ । त्यसो त, उनकै यात्रा पनि त अझ धेरै बाँकी छ ।