‘चीरहरण’मा सिँगारिएको नीलमको प्रतिभा
‘महाभारत’ विश्वकै अद्भुत र अद्वितीय काव्यग्रन्थ हो भने मानव चेतनाको अत्यन्त गहन एवम् व्यापक विस्तृत उपलब्धि हो । करिब एक लाख श्लोकमा सङ्गठित तथा विश्वकै बृहत्तम साहित्यिक ग्रन्थ महाभारत एक मिथक त हो नै, साथै दक्षिण एसियाली समाजको नीतिशास्त्र, समाजशास्त्र, धर्मशास्त्र र दर्शनशास्त्र पनि हो ।
विषयको व्यापकता तथा बृहत्तरताका कारणले यसका अनेक पक्षहरूमध्ये एक–एक पक्ष केलाएर सयौँ काव्यकृतिहरू रचिएका छन् । एउटा बृहत्तर संसार जसलाई जसले जहाँबाट हेरोस् त्यहाँ प्रचुर बौद्धिक सामग्री फेला पार्छ । नीलम कार्की ‘निहारिका’ले कविता, कथा र उपन्यासमा कलमको राम्रो कसरत गरिसके पछि महाभारतमा प्रवेश गर्ने हिम्मत गरिन् र धेरै उपलब्धि लिएर त्यसको चक्रव्यूहबाट बाहिर निस्केकी छन्— हातमा ‘चीरहरण’ उपन्यास लिएर ।
चीरहरण भन्नासाथ पूर्वीय पुराणको सामान्य ज्ञान राख्ने जसलाई पनि ‘महाभारत’का कथा शृङ्खलामध्येको अत्यन्त कुरूप, मर्मान्तक र अमानवीय कडीका रूपमा रहेको द्रौपदी चीरहरणको घटनाको स्मरण हुन्छ तर नीलमले चीरहरणलाई मानव समाजको अनवरत प्रक्रियाका रूपमा हेरेकी छन् ।
समाजका शक्ति सङ्घर्षका रक्तमुछेल घटनाहरूमा बारम्बार नारी बिम्बलाई नै कारक तत्त्वका रूपमा समाजले पेस गर्दै आएको छ । यसैको केन्द्रीय बिम्बका रूपमा महाभारत युद्धको कारणका रूपमा चीरहरण र द्रौपदीको प्रतिशोधी भावनालाई उभ्याउने गरिन्छ । नीलमले उपन्यासको निष्कर्षतिर प्रश्न राखेकी छन्— के आइमाईकै कारणले भएको थियो त त्यो महायुद्ध ? प्रस्तुत उपन्यास यसैको छिनोफानो पनि हो ।
महाभारतको पुनर्कथनमात्र होइन, यो त नवकथन पनि हो । मूल महाभारत व्यासजीका दृष्टिविन्दुबाट लेखिएको छ र प्रस्तुतिका क्रममा अनेक पात्रहरू अघि सारिएका छन् जहाँ नारीहरू आमाका रूपमा र पतिव्रता पत्नीका रूपमा मात्र सम्मान्य छन् । तर त्यहाँ नारीको जीवनसँग गाँसिएका अनेकौं प्रिय अप्रिय घटनाहरू रहे पनि नारीमनका धुकधुकीहरू के थिए भन्ने कुरा सोचिएको छैन ।
महाभारतका सम्पूर्ण कथावाचकहरू पुरुष छन् तर ‘चीरहरण’मा उपसंहारतिर आफ्नो अतीतप्रति पश्चात्ताप गर्नेबाहेक अरु सबै नारीहरू नै छन् । यसो भनौं— नारीपरक दृष्टिबाट प्रक्षेप गरिएको यो अर्को महाभारत हो ।
पुराण र लोकसाहित्यका कथाहरूलाई आधार बनाएर आफ्ना अभिमत र भावानुभूतिहरू व्यक्त गर्ने र त्यस क्रममा कथाका कतिपय तन्तुहरूलाई आफ्नो अनुकूल ढाल्ने कार्य प्राचीन कालदेखि भएको हो । ‘चीरहरण’ उपन्यासमा केही स्थानमा लेखिकाले मिथकीय रहस्यको जालो पन्छाउने प्रयास गरेकी छन् भने मूल रूपमा व्यासकृत महाभारतको कथालाई नै स्वीकार गरी समयले सिर्जना गरेका त्यसका रिक्तताहरू भर्ने प्रयास गरेकी छन् ।
यो कार्य पुरानै भए पनि अहिले उत्तरआधुनिक प्रवृत्ति भनिन्छ । यस क्रममा ‘चीरहरण’ नारी संवेदनाको आँखीझ्यालबाट देखिएको महाभारतको नौलो प्रस्तुति हो ।
पुराणहरूमा नैमिषारण्यमा शौनक ऋषिले हजारौं मुनिजनलाई कथा सुनाएको प्रसङ्ग पाइन्छ । प्रस्तुत कृतिमा उलूपी (अर्जुनकी एक पत्नी)को सक्रियतामा पाताल नगरमा महाभारतका नारीपात्रहरूको भेला देखाइएको छ जुन समय पुरानो होइन, अत्याधुनिक हो, अझ हामी पुग्नै बाँकी रहेको युग पनि हो ।
द्वापर युगका पछिल्ला केही शताब्दी (वास्तवमा दासयुग हुँदै अघि बढेको समय जसमा आदिम गणसमाजका अवशेष पनि रहेको)तिरको जीवनपद्धतिमा नारीहरूका भोगाइ, आकांक्षा र चेतनाको प्रस्तुति उक्त भेलामा गरिएको छ । भेलामा सत्यवती, अम्बा, अम्बिका, अम्बालिका, गान्धारी, कुन्ती, द्रौपदी, भानुमती जस्ता नारी पात्रका आफ्ना अनुभव र अभिमतहरू व्यक्त भएका छन् ।
यसो भनौं, तिनै नारी पात्रका आँसु, पसिना र वेदनाले लत्पतिएको नौलो महाभारत जन्मेको छ । अनुभव र अनुभूति त्यस युगको हो तर चिन्तन र मूल्याङ्कन यस युगको हो । दुई युगको संवाद छ यस कृतिमा । पुरानो मिथकलाई भत्काउने गरी नयाँ बनाइएको छैन, वर्तमानले छाम्नै नसक्ने गरी पुरानो पनि बनाइएको छैन । समन्वयात्मक प्रवृत्ति अँगालेकी छन् उपन्यासकार नीलमले ।
‘महाभारत’ले खाली छाडेका कैयौं क्षेत्र ‘चीरहरण’ उपन्यासमा भरिएका छन् । सत्यवतीको माइती निषाद बस्ती मौलिक औपन्यासिक शोभाका साथ प्रकट भएको छ । पाण्डवको वनवासको वर्णनले छुट्टै एक लघु उपन्यासको आभास दिएको छ । शान्तनु र सत्यवतीको प्रेमकथामा नौलो आकर्षण छ भने नागकन्या उलूपीलाई पनि उपन्यासकारले विशेष भूमिका प्रदान गरेकी छन् । दुर्योधनकी पत्नी भानुमती मूल ग्रन्थमा खास चर्चा नगरिएकी नारी पात्र हुन् तर प्रस्तुत उपन्यासमा उनको पीडाको पनि अभिव्यक्ति छ । हो, महाभारत पढ्दा नभेटिने कैयौं विषयहरू छन् यस उपन्यासमा तर पनि महाभारतबाट बाहिर गएको अनुभव हुँदैन ।
समाज विकासको प्रत्यक्ष चर्चा ‘चीरहरण’मा भेटिन्न तर पनि त्यसका आभासहरू यत्रतत्र भेटिन्छन् । निषाद समुदाय, नागलोक, मणिपुर, राक्षस समुदाय आदिको अवस्था दासयुगभन्दा अघिको हो । त्यहाँ दास छैनन्, स्त्रीजाति दमित पनि छैनन्, उनीहरू स्वतन्त्र छन् । यता यदुवंशी, कुरुवंशी, पाञ्चाल, गान्धार, मत्स्य जस्ता समुदाय र राज्यहरूमा दासयुगले प्रवेश गरेको छ । नारीहरू विस्तारै पराधीन हुँदै गइरहेछन् ।
पितृसत्ता हावी हुँदै गएको, नारीको अवस्था खस्किँदै गएको अवस्था त्यहाँ देखाइएको छ । समाज विकासका दुबै अवस्था सँगसँगै हुनाले पनि द्रौपदी, अम्बा आदि नारीहरू नारी अस्तित्वबारे प्रश्न गर्छन्, एकनिष्ठ दाम्पत्यको चिन्तन गर्छन् तर व्यवहारमा भने पितृसत्ताको जाँतोमा पिसिइरहन्छन् । विडम्बना कस्तो छ भने समाज विकसित हुँदै गएको छ तर सोही क्रममा नारी अस्तित्व धरापमा पर्दै गएको छ । यसैको परिणामस्वरूप सत्यवतीदेखि द्रौपदी भानुमतीसम्मका नारीहरू पीडा र अपमानका बिम्ब भएर देखा परेका छन् । यसरी हेर्दा ‘चीरहरण’ उपन्यास महाभारतको नारी संस्करण भएर देखा परेको छ ।
नारी उत्पीडनको कारकका रूपमा रहेको छ शक्तिको दम्भ र राज्यसत्ताको अन्ध लिप्सा जसमा पुरुष समुदाय हावी भएर बसेको छ। नीलम कार्की अत्यन्त प्रेमपूर्ण, प्रतिष्ठायुक्त र विश्वासमा आधारित स्त्रीपुरुषको सुखद घरबार बसोस् भन्ने पक्षमा छिन् तर सत्ता, शक्ति र सम्पत्तिमा हावी भएको पुरुष वर्ग नारी अस्तित्वमाथि पनि शासन गर्दछ । यसै कारणले नारीहरूको निर्णय शक्ति कुण्ठित हुन्छ, उनीहरूको शरीरको स्वामित्व पनि आपूमा रहन्न, फलस्वरूप युगौंयुगसम्म नारीहरू पुरुष सत्ताको कालो छायामा जीवन बिताउन वाध्य हुन्छन्ः भीष्मले काशी राजकुमारी हरण गरिरहन्छन् , दुःशासनले द्रौपदीको चीरहरण गरिरहन्छन , कीचकले धेरै सुन्दरीका यौवनमा आक्रमण गरिरहन्छन्, कुन्तीहरू नवजात शिशु त्याग्न वाध्य भइरहन्छन्, गान्धारीहरू आँखामा पट्टी बाँध्न नै उपयुक्त ठान्छन् । यिनै पीडाहरूमा उभिएर व्यक्त गरिएको नारीगाथा हो ‘चीरहरण’ उपन्यास ।
महाभारतको युद्ध स्त्रीका कारणले भएको थियो भन्ने कतिपय हचुवा अभिव्यक्तिका विरुद्ध उभिएको छ ‘चीरहरण’ उपन्यास । यसमा द्रौपदीको आक्रोश, क्रोध र प्रतिशोधको भाव नरहेको होइन, उनको फुको केशले पाण्डवहरूलाई अनियन्त्रित रूपले उत्तेजित पनि पारेकै हो र युद्धमा यदाकदा उग्र पनि बनाएकै हो तर युद्धको निर्धारक वा निर्णायक तत्व द्रौपदी थिइनन् । राज्यसत्ताको लिप्सा, अन्धो शासन, शक्तिको उन्माद र प्रतिशोधको इच्छा नै युद्धको मुख्य कारक थियो — उपन्यास यही निष्कर्षमा पुगेको छ ।
पाँच सयभन्दा बढी पृष्ठमा पैmलिएको यो उपन्यास संरचना पक्षमा पनि केही नौलो देखिन्छ । खोजी गर्दा विषय, दृष्टि र प्रस्तुतिकै सम्बन्धमा दुई चार टिप्पणी उठाउन सकिएला तर उपन्यास उत्कृष्ट छ । आद्योपान्त नारी अस्तित्वको खोजीतर्पm अभिमुख यस कृतिमा यदाकदा वैचारिक व्याख्या अलि ज्यादा भयो कि भन्ने लाग्छ तर यस्ता गम्भीर ग्रन्थमा वैचारिकता अपाच्य भने हुँदैन ।
यसअघि ‘अर्की आइमाई’ शीर्षकको सामाजिक उपन्यास लेखेर औपन्यासिक कसरत गरिसकेकी नीलमले यस उपन्यासमा सकेसम्म निर्दोष हुने प्रयास गरेकी छन् । कतिपय ठाउँमा औपन्यासिक वर्णनभन्दा माथि उठेको काव्यत्व झल्किने प्रस्तुति पनि पाइन्छ भने आद्योपान्त एक प्रकारको शालीन अभिव्यक्तिले उपन्यास पठनीय, रमणीय र प्रशंसनीय बनेको छ । नीलमको साहित्यिक जीवनको यो उत्कर्ष बिन्दु हो भने नेपाली साहित्यकै मूल्यवान् उपलब्धि हो ।
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
