काबेली बजारको भ्रमपाठ
बीसौं शताब्दीका ध्वंसक तथा विनिर्माणवादी दार्शनिक ज्याक्स डेरिडाले भनेका छन्- ‘लेखन भनेको शब्दहरूको पर्दा हो ।' शब्दमात्रै भएर पनि लेखन हुदैँन, त्यसलाई पर्दा बनाउने प्रविधि पनि चाहिन्छ । उत्तरआधुुनिक लेखन विषयवस्तुसँगै प्रविधिमा पनि सचेत छ । समाजमा बसेपछि मानिसले भावना, स्वप्नलोक, जीजिविषा, जुगुप्सा, एकान्तपन, सांस्कृतिक चेतना, सामाजिक, राजनीतिक र आर्थिक घट्नाक्रम भोग्छ । भोगाइ नै साहित्यको कच्चापदार्थ हो ।
साहित्य जीवन र समाजको दर्पण हो । आफ्नो जीवन, नेपाली समाज, विशेष गरेर लिम्बू संस्कृति संकेत र धरानको नगरीय जीवन र अनुभूतिहरूलाई कविताको स्वरूप दिएर आप्नो मौलिक काव्यलोक बनाउन प्रयत्नरत कवि सन्तोष थेबेको हालै प्रकाशित कवितासंग्रह ‘फालेलुङ र काबेली बजार'को यहाँ भ्रमपाठ गरिएको छ । लामा/छोटा गरी जम्मा २१ कविताको संग्रहलाई यहाँ उत्तरआधुनिक आँखीभ्यालबाट चियाउने प्रयत्न गरिनेछ ।
यी समकालीन कविता किन यस्ता भए भन्नका लागि हामीले समसामयिक नेपाली इतिहास र समाजका उथलपुथललाई केलाउनुपर्ने हुन्छ । यी कविताहरूमा हिजो हेपिएका, फालिएका र किनारामा पारिएका विषय आएका छन् । केन्द्र विकेन्द्रित छन् । सत्य बहुल छन् । निजात्मक कुराले प्र श्रय पाएको छ । विषयगत अध्ययन र अनुभवले वस्तुलाई विश्लेषण गरिएका छन् । उत्तरआधुनिक साहित्यिक दर्शनका यी चरित्र आजका कविताका स्वर हुन् किनभने नेपाली समाज विगत १५ वर्षमा अनेकौं राजनैतिक उथलपुथल र परिवर्तन, पहिचानको आन्दोलन, सांस्कृतिक जागरण र नेपाली चेतनाको केन्द्रमा रहेको राजतन्त्रको उन्मुलनजस्ता ऐतिहासिक परिवर्तन चक्रमा परेको छ ।
उनी अमूर्त कवि होइनन् । अबोधगम्य पनि होइनन् । कृष्णभूषण बल, श्रवण मुकारुङ र दिनेश अधिकारीहरूकै परम्पराका कवि हुन् उनी । विम्ब निर्माणमा ध्यान दिए, मौलिक भाषा र शैलीरचना बनाए भने उनी भविष्य भएका कवि हुन् ।
समाजशास्त्री चैतन्य मि श्रअनुसार, नेपाली समाज सामन्तवादबाट पुजीवादमा रूपान्तरण भइरहेको छ । यस परिपे्रक्ष्यमा समकालीन उत्तरआधुुनिक कविताहरूको विश्लेषण र मूल्यांकन हुन जरुरी छ । यसअनुसार, भ्रमपाठ पनि एउटा हो । कुनै पनि कृतिको सही पठन हुुनै सक्दैन । पाठकले आप्mनो बुद्धिको क्षमता र कल्पनाअनुसार पठन गर्छ । यस पठनलाई उत्तरआधुनिक आलोचनामा रिडर रेजपोन्स अर्थात् पाठक प्रतिक्रिया सिद्धान्त पनि भनिन्छ ।
लेखक वाल्टर पेन्टरले भनेका छन्-सबै पठनहरू भ्रमपाठ हो । सन्तोष थेबेका कविताको भ्रमपाठ गर्दा बेग्लै अर्थ पनि निकाल्न सकिन्छ । बेग्लै अनुभूतिहरूको यात्रा गर्न सकिन्छ ।
पाठक स्वतन्त्र छ कविताको अर्थ निकाल्न उनको शीर्षक कविता ‘फालेलुङ र काबेली बजार’लाई लिउँ । यो कविता लिम्बुुवानको काबेली बगरमा बजार लाग्ने चलनबारे लेखिएको छ । ग्रामीण, विशेषगरेर आदिवासी जनजातिहरूको जीवन परिवेशलाई लेखेका छन् उनले । यस्ता काबेली बजार नेपालका विभिन्न स्थानमा छन् । एउटा प्राचीन परिवेश र त्यस परिवेशसँगको मानवीय सम्बन्ध यस कविताको विषयवस्तु हो । शंकर कोइरालाले ‘खैरेनीघाट' उपन्यासमार्पत नेपाली साहित्यमा आञ्चलिकताको प्रवेश गराएका थिए ।
कवि थेबेले यस कवितामा जाति विशेष, स्थान विशेष र परिवेश विशेषको उत्खनन गरेर आञ्चलिकताको प्रवेश गराएका छन् । ताप्लेजुङमा जन्मिएका हुन् थेबे । यो उनको आप्नो माटो र संस्कृतिप्रतिको लगाव पनि हुन सक्छ ।
कविको अर्को सशक्त कविता हो — ‘ट्र्यांकुलाइजरको समाधिबाट ।' यो कविता आजको मानसिक रोगबाट पीडित मानिसहरू जो ट्र्यांकुलाइजर खाएर जिउन बाध्य छन्, उनीहरूको समस्यामाथि लेखिएको हो । विश्वमा दिनानुदिन बढ्दो मानसिक रोगको समस्याबाट विभिन्न औषधि खाएर रोगीहरू बाँच्न बाध्य छन् । तर पनि उनीहरू पहिलेभै जीवनमा फर्कन सक्दैनन्, यसर्थ कवि लेख्छन् —
‘अतीतका धमिला घाटहरूमा वि श्राम दिन
वास्तवमा असमर्थ छ, यो ट्र्यांकुलाइजर
वास्तवमा अनर्थ छ, यो डाक्टरको हस्ताक्षर ।'
उत्तरसंरचनावादी दार्शनिक मिसेल फुकोले ‘सभ्यता र पागलपन' पुस्तकमार्पत मानसिक रोगीको समस्यालाई किनाराबाट केन्द्रमा ल्याएका थिए । कवि थेबेले यस समस्यालाई काव्यमा ल्याएका छन् । यसलाई उपलब्धि नै मान्नुपर्छ । मानसिक रोगीलाई उनी निस्सार जूनसँग विम्बात्मक तुलना गर्दै लेख्छन्- ‘एउटा निस्सार जून सधैंजस्तै आज पनि उही गतिमा घिस्रिरहेछ ।
ताप्लेजुङबाट धरान आएका कविले सहरको कृत्रिमपन, पाखण्डीपन र जडतालाई विभिन्न सन्दर्भमा व्यक्त गरेका छन् । ‘सहरको मृत्युु सम्झेर’ कवितामा उनी पुनः मानसिक रोगको सन्दर्भ ल्याउँछन्-
‘अहिले सहरभरि हल्ला छ रे
पागलखानाबाट भागेर मैले आत्महत्या गरेँ भनेर ।'
ग्रामीण परिवेश, संस्कृति र प्रकृति पनि उनका कवितामा आएका छन् । ‘सम्झनाको पुरानो रुमालमा उनी लेख्छन्-
‘के थाहा सम्झनाका पुराना रुमालहरू
कतिखेर काबेलीको दोभानमा खस्छ ।
पूर्वाञ्चलको परिवेश छ उनका कवितामा । उनको अर्को सशक्त कविता हो ‘ श्रद्धाञ्जलिमा काँपेका हातहरू’ । प्रिय मित्रको मृत्युुको सम्झनामा लेखिएको यस कवितामा सशक्त अभिव्यक्ति छ-
‘तिमी एक मुस्लो धुँवा भएर
माथि आकाशमा उडिरहेछौ
म घाटको किनारमा बसेर शोक मन्तव्य कोरिरहेछु ।'
उनका कवितामा मृत्युचिन्तन पनि आएको छ । अस्तित्ववादीहरू मृत्युचिन्तन गर्छन् । ईश्वरवादी, अस्तित्ववादी सोरेन किर्गेगार्दले बिरामी, सन्ताप र मृत्यु चिन्तनमाथि पुस्तक लेखेका छन् । सन्तोष थेबेका कवितामा पनि मृ
त्यु, आत्महत्या, एक्लोपन र चिन्ता छन् ।
उनी अमूर्त कवि होइनन् । अबोधगम्य पनि होइनन् । कृष्णभूषण बल, श्रवण मुकारुङ र दिनेश अधिकारीहरूकै परम्पराका कवि हुन् उनी । विम्ब निर्माणमा ध्यान दिए, मौलिक भाषा र शैलीरचना बनाए भने उनी भविष्य भएका कवि हुन् । जीवन र जगतलाई हेर्ने आँखाहरूमा सबैभन्दा उत्तम आँखा ध्यानस्थ आँखा हो । उनी अहिले मस्तिष्कले देख्ने आँखासम्म खोल्न सफल छन् ।
तर, ध्यानस्थ आँखाका संकेतहरू पनि उनका कविताहरूमा पाइन्छ । भविष्यमा उनले आप्mनो काव्य रचनामा ध्यानस्थ आँखाको प्रयोग गर्न आवश्यक छ । स्थानीय परिवेशबाट उठेर वैश्विक हुन जरुरी छ । भाषाको विपरिचितीकरण गर्न जरुरी छ । संरचनावादी रोंला बार्थले भनेका थिए-पाठमा लेखकको मृत्युको मूल्यमा पाठकको जन्म हुन्छ । यसर्थ यो ‘फालेलुङ र काबेली बजार’को पाठबाट भ्रमपाठ र पाठकको जन्म भयो ।
किताबः फालेलुङ र काबेली बजार
लेखकः सन्तोष थेबे
प्रकाशकः मोती संस्मरण समिति, धरान
पृष्ठः ७२
मूल्यः १५०÷–
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
