दलित जात होइन सीप हो

चन्दननाथ माविमा कक्षा ६ मा अध्ययनरत थिएँ । दलित परिवार त्यसमा पनि विद्यार्थी भएको कारणले कहिल्यै पनि हुँदैन थियो । एक दिन बुवासँग अत्यन्तै अनुरोध गरेँ । बुवाले दुई रुपैया“ दिनु भयो । यो झन्डै २५ वर्षअघिको कुरा हो । भोकले सतायो र साथमा दुई रुपैयाँ भएको कारण चिया पसलमा छिरेँ । समोसा खाएँ । समोसा खाएपछि पानी तिर्खा लाग्यो । म बसेको टेबुलको जगमा पानी राखेको थियो । जगको पानी खाँदा साहुले देख्यो । जग छोइदियो भनेर तीनचार चड्कन गालामा हिर्कायो । त्यो दिन थियो, २०४७ चैत १९ गते ।

त्यो दिन म स्कुल नगई घर गएँ । गोविन्दले होटेलको पानी छोइदिएछ र साहुले पिट्यो । अनि ऊ स्कुलबाट भाग्यो भनेर स्कुलमा हल्लीखल्ली भएछ । साथीहरूले साँझपख त्यो खबर घरमा ल्याए । बुवाले बेस्सरी गालामा एक चड्कन लगाउनुभयो । त्यो दिन मेरा लागि अत्यन्तै दुःखद् भयो । मेरो सानैदेखिको डायरी लेख्ने बानी थियो । त्यो दिनको सबै घटना डायरीमा उतारँे । त्यही डायरीको सम्झनास्वरूप आज यो आलेख लेख्न पुगेँ।

त्यसपछि मनमा कुराहरू खेल्न थाले । दलित के हो र के होइन भन्नेमा । हालसम्म पनि त्यसको बारेमा अध्ययन, अनुसन्धानमा तथ्यपरक अर्थ पाउन सकेको छैन । लामो समय नेपालको हिन्दु धर्मको बारेमा अध्ययन गरेँ । त्यसमा पनि खासै जातलाई छुट्याएको छैन । केवल वर्णन गरिएको छ । धर्म स्थापना र त्यसको विकसितरूपको बारेमा मात्र ।

विश्व दलितका विज्ञ भनेर चिनिएका डा. अम्बेडकरको डकुमेन्टको १९२७ ‘सिमोन कमिसन रिपोटमा’ पनि यति उल्लेख गरिएको छैन, भनिएको छ शूद्रबाट दलित जातको सुरुवात भएको र समाजबाट नै एउटा वर्गले अर्को वर्गलाई हेपीचेपी र आफ्नै स्वार्थको लागि सीपको आधारमा वर्ग छुट्याइए, पछि गएर जाति विभाजन भई अछूत मानी दलित वर्गीकृत गरिएको हो, भन्ने मात्र उल्लेख छ ।

मल्लहरूको इतिहासमा पनि जयपृथ्वीबहादुर मल्लको पालामा उनले सीपको आधारमा वर्ग विभाजन गरे । पछि समाजको विकसित रूपमा जात विभाजन भई दलित छुट्याएको भन्ने एक सय ६४ वर्ष पुरानो ताम्रापत्रमा उल्लेख गरेको पाइन्छ ।

राणाहरूको पालामा पनि जंगबहादुर राणाले १९१० मा राजपरिवारको लागि स्कुलको स्थापना गरे । तर दलितलाई शिक्षा दिनबाट वञ्चित गराएकै कारण झनै विभेद पा¥यो भन्ने छ । त्यसैलाई निरन्तरता दिएको र खासै जातिको आधारमा भन्दा पनि बाईसे चौबीसेलाई एकीकरण गर्ने बेलामा दलित भनि चिनिएकाहरूबाट भएको सीपको प्रयोग गरी उनीहरूलाई मानव ढालको रूपमा प्रयोग गरेको पाइन्छ ।

जंगबहादुरको पत्थरघट्टाको लडाइँमा निधनपछि लेखिएको पौराणिक लेखमा उल्लेख गरिएको छ भने अर्कोतिर उनले त्यसबेला भनेका थिए रे ! मानव समाजमा सीप, कला र मौलिक ज्ञानले भरिपूर्ण यो समाजलाई माथि उठाउने केही गर्नुपर्नेमा जोड दिएका थिए रे (? ) तर व्यावहारमा भन्ने सिन्को भाँच्ने काम गरेनन् उनले केवल प्रयोगमात्र गरे ।

शिक्षाविद् डा. विद्यानाथ कोइरालाले पनि जुन वर्गलाई शिक्षा, धार्मिक, सांस्कृतिक, सामाजिक र राजनीतिकरूपमा खासै स्थान र मौका नदिएको र केवल दलितलाई क्विनको रूपमा मात्र प्रयोग गरियो । हाल आएर त्यो दलित वर्गमा स्थापित भयो भनेर परिभाषित गरेका छन् । हाल सरकारले पनि दलितको वास्तविक परिभाषा दिएको पाइँदैन । छुवाछूतबाट मुक्त भएको कागजी पानामा लेखेको छ ।

कानुनी कारबाही पनि खासै गरेको छैन । भोट माग्ने बेलामा मात्र छुवाछूतका नारामा सीमित भई उनीहरूबाट फाइदा लिने काम मात्र गरिरहेका छन् नेताहरूले । अन्य विद्वानहरूले पनि दलित के हो भन्नेबारेमा खासै तथ्यपरक विश्लेषण गरेको पाइँदैन । केवल सबैको मुखबाट सुन्ने गरिन्छ । यो तल्लो र अछूत जात हो भनेर । उनीहरूबाट पानी चल्दैन भन्ने बुझाइमात्र छ ।

माथिका यी अध्ययनबाट मैले पनि दलित के हो र के होइन ? भन्ने बारेमा तीन सय जनामा ३३ वटा प्रश्न बनाई अध्ययन गरेको थिएँ । उनीहरूको निष्कर्ष यस्तो देखियो । दलित नै छुवाछूत हो भन्नेमा २१ प्रतिशत । शब्द दलित होइन आचरण दलित हो भन्नेमा ५५ प्रतिशत । मानव सबै एकै हुन् यो केवल कसैको फाइदाको लागिमात्र हो भन्नेमा ७१ प्रतिशत ।

यो हिन्दु धर्मले उपज हो भन्नेमा ११ प्रतिशत । कामको आधारमा जात छुट्याएको हो भन्नेमा १९ प्रतिशत । समाजले हेर्ने दृष्टिकोणमा ९१ प्रतिशत । दलित भनिने जाति माथि नउठेको हुनाले भन्नेमा ४४.५ प्रतिशत । अशिक्षित समाजको कारणले जातीयविभेद भएको हो भन्नेमा ५७ प्रतिशत पाएँ ।

यी बुझाइबाट प्रष्ट हुन्छ कि समाज आजसम्म खासै रूपान्तरित भएको छैन । जस्ले जे बुझेका छन् त्यसैमा उनीहरू रहेका छन् । मेरो बुझाइमा दलित शब्द आफैंमा दलित होइन । कुनै पनि जात दलित हुँदैन । यो केवल वर्गगत रूपमा बोलिने शब्द हो । हामी दलित शब्द कसैका लागि पेवा होइन । यो एक प्रकारले जस्ले निजी काम गर्छ त्यो कामका लागि प्रयोग हुने हो ।

यो जातको शब्द भिकारी होइन कि कलाकैशलले भरिपूर्ण छ । मौलिक ज्ञानको खानी हो, जस्ले नेपालको पहिचान दिएको छ भन्ने हो । दलित जात होइन सीप हो, गरिबी होइन कि कर्ममा विश्वास गर्ने एक मेहनती मानव हो । परि श्रममा रमाउने र रगत पसिनासँग खेल्ने एक वर्ग वा समाज हो दलित ।