सर्कसघरको डल्फिन जीवन

'तर विचरा डल्फिनलाई थाहा छैन
कि त्यो साँघुरो परित्यक्त
पानीको सर्कसघरमा
मात्र मानिसहरूका लागि
किन बुद्धिमान भइरहेछन् उनीहरू ? '

–भूपाल राई

१२ वर्षपछि कवि भूपाल राईसँग भेट भयो हङकङमा ।
'म हङकङ आको तिमीलाई था'छैन ? ' समीक्षक समाजको एघारौं शृंखलामा गीति विमर्श गर्न हङकङ आएका उनले सुरुमै कडा प्रश्न तेस्र्याए । 'हेहे' गरेर हाँस्नुभन्दा उपयुक्त उत्तर मसँग तत्काल थिएन । 'एअरपोर्टमा ओर्लिनेबित्तिकै अगाडि दिनेशजी, मनु बहिनी र मेरो सालो केटो अन्तिमलाई देखेँ ।

तिमीलाई देखिनँ । अनि दिनेशजीलाई सोधेँ खोइ त्यो हाङयुग ? ' आगोले जन्मोत्सव मनाउँदैन भन्ने कविले अझै थपे वजन । मैले भनेँ, 'हाउ दाजु किन थाहा नहुनु नि ? तर छुट्टी नै नभएर पो त । अन्तिम र समीक्षक समाजका साथीहरूसँग कुराकानी भई नै रहेको छ नि ।' 'ल त्यसो हो भने ठीक छ', उनले बढेको प्रेसर तल झार्दै भने । बल्ल ढुक्क भएँ म ।

पहिलो हरफ शिरबन्दीका सर्जकले भने, 'अल्सरले गर्दा रक्सी खान छोडिहालेँ । धेरै बोल्न पनि हुँदैन, आवाज भासिन थाल्छ ।' 'मैले पनि पिउन छोडेँ नि दाइ ।' – आँखा चम्काउँदै हतारहतार भनेँ मैले पनि । उनले तुरुन्तै भने, 'उसो भए तिमी बिग्रेछौ ।' त्यसपछि गटटट हाँस्यौं हामी । अस्ति भर्खरै मित्र खेम बित्यो, रक्सीकै कारण भन्ने सुनियो ।

सायद त्यो घटनाले होला, मैले नेपालका मित्रहरू सम्झिन थालेँ । त्यही क्रममा राजन मुकारुङलाई भनेँ, 'तपाईंलाई खगेन्द्र संग्र्रौलाले बिगारिसकेको छ । चुरोट र रक्सी छोड्नुस् । त्यो खेमले पनि कलेजो बिगारेकै हो ।' राजनको उही शैली छ, त्यो शैलीको म ठूलो फ्यान पनि हुँ, भन्यो, 'राष्ट्रकवि माधव घिमिरेजस्तो आफैंले बोलेको आफैंले नबुझिने उमेरसम्म पनि के बाँच्नु हाउ ? '

उहिले इन्द्र भगवान् सोमरस पिउँथे । त्यो सोमरस भनेको च्याउको रक्सी रहेछ । हाम्रा किराँतका देवताहरूलाई तोङ्बामा जाँड र चिन्डोमा रक्सी राखिदिएनन् भने रिसाउँछ्न् । तर किराँतका देवताहरू सन्तोषी छन्, अलिकतिले पुग्छ । तर, भक्तहरूलाई घ्याम्पो नै चाहिने रहेछ । उपेन्द्र सुब्बाले भन्यो, 'हाउ प्रकाश र सुन्दर कुरूप जति खाए पनि मात्दैनन् त ।

सम्झाउँछु मान्दैनन् । तिनीहरू नमातेको देख्दा हार खान्छु ।' उहिले कवि भूपाल राई पनि नमात्ने देवतै थिए तर रोगले च्याप्दै ल्याएपछि अहिले फिका चियाले मस्तिष्कलाई ऊर्जा दिनुपर्ने अवस्थामा पुगेका रहेछन् ।

गीतकार रविन बान्तवा खाहोङ राईले भने, 'तपाईंलाई भूपाल राईले सारै माया गर्नुहुँदो रहेछ । हङकङ आएदेखि तपाईंलाई खोजेको खोजेकै, बल्ल आज तपाईंलाई भेटेपछि खुसी हुनुभो ।' मान्छे नस्टाल्जिक प्राणी पनि हो, त्यही नस्टाल्जियाले खुसी दिँदो रहेछ । खासमा म पनि खुसी भएँ ।

कवि भूपाल राईसँग उहिले नेपालमा बिताएको छोटो–सुन्दर तर गम्भीर पल सम्झेर म पनि द्रवीभूत भएँ । डिल्लीबजारको उकालोमा कविको डेरा थियो । सिर्जनशील अराजकताको अभियानका क्रममा म त्यहाँ पुगेकै हुँ । त्यति बेलै उनले साउती गरेका थिए महामन्त्र, 'मलाई जस्तै तिमीहरूलाई पनि जातिवादी, रेसिस्ट या विखण्डनकारीको आरोप लाग्नसक्छ । त्यसका लागि तयार हुनु तर यो आन्दोलन नछोड्नु । एजेन्डा ठीक छ । समय आएपछि हाम्रो विचार स्थापित हुनेछन् ।'

हङकङ हिँड्नुभन्दा अगाडि बैरागी काइँलाका प्रिय कविहरू भूपाल राई र श्रवण मुकारुङसँग बसेँ म अनामनगरमा ।संगीतकार दिनेश सुब्बाका अनुसार हरियो पर्दाभित्रै भनौँ । हरियो पर्दा अर्थात् भट्टी पसल । यी दुई आआफ्ना धारका शक्तिशाली कविहरूलाई सँगै राखेर मैले आफ्नो कविता 'आऊ सामूहिक आत्महत्या गरौं' सुनाएँ । माओवादी जनयुद्धले निकास नपाइरहेको अवस्थालाई गमेर त्यो कविता डिजाइन गरेको थिएँ ।

त्यो कविता रमण घिमिरेले 'नेपाल' मासिकमा छापिदिए । कविता सुनिसकेपछि श्रवण मुकारुङ 'मर्नुभन्दा बौलाउनु निको, म त बौलाउँछु पो' भन्दै कोटेश्वरतिर हाँकिए, भूपाल राई 'कालो प्रोफाइल' च्यापेर डिल्लीबजार हाइटतिर उक्ले अनि म 'सामूहिक आत्महत्याको प्रस्ताव' च्यापेर शान्तिनगरतिर लागेँ । अनि, शान्तिनगरदेखि हङकङ । हङकङमा नयाँ अध्याय सुरु गरियो ।

०००

१२ वर्षपछि उनै कवि भूपाल राईसँग भेट भयो हङकङमा । यो भेटमा उनले मलाई कविता सुनाए । यहीँ हङकङमा आएर, ओसियन पार्कमा डल्फिनको खेल हेरेर लेखेको कविताले मलाई झ्वाप्पै छोपिहाल्यो । डल्फिनको सत्य त समुद्र हो, त्यहीँनजिकै छ समुद्र तर डल्फिनको त्यहाँ पुग्ने बाटो काटिएको छ । हो, हङकङमा मान्छेहरू सर्कसको डल्फिनजस्तै बाँचिरहेका छौं । कति गजबले हङकङको सातो भेटे बिजुवा–नाक्छोङ कविले ? म त गम्भीर सोचमा डुबेँ ।

बैरागी काइँला, सरुभक्त, कृष्णभक्त श्रेष्ठ, श्रवण मुकारुङ, व्याकुल माइला, राजकुमार दिक्पाल, आहुति, राजन मुकारुङ, उपेन्द्र सुब्बाजस्ता दर्जनौं कवि आए तर हङकङको कविता कसैले लेखेनन् । तर कवि भूपाल राईले आएकै पर्सिपल्ट हङकङको कविता लेखे । कविको यो सिर्जनात्मक तीव्रता देखेर म दंग परेँ ।

सायद भूपाल राईले मनमनै भने होला, 'ए ! कवि, अब तिमी डल्फिन भएर बस्नु हङकङमा ।' म घाइते भएँ, दुख्यो मलाई । यो सहर सर्कसजस्तै छ जसले हामीलाई ओसियन पार्कको डल्फिनजस्तै बनाएको छ । हामी पौडिरहेछौं कि नाचिरहेछौं ? हामी गीत गाइरहेछौं कि चिच्याइरहेछौं ? भ्रममा बाँचेका छौं हामी यो मेट्रो सहरमा ।

'हङकङ आएको पर्सिपल्ट नै हङकङको जीवनबारे यति गजबको कविता कसरी लेख्नु भो हाउ दाजु ? ' मैले सोधेँ ।
'म त भारी बोकेर पिखुवाको उकालो हिँड्ने भुइँमान्छे, हवाईजहाजमा चढ्नेहरूले खासै देख्दैनन् मलाई । तर योचोटि आयोजकले हवाईजहाजबाट दूरबिन नै लगाएर हेरेजस्ता छन् ।' उनले भने, 'जमिन मान्छेले अतिक्रमण ग‌र्‌यो, त्यो ठीकै छ । तर हङकङमा त मान्छेले जमिनमुनि पनि अतिक्रमण गरेको रहेछ ।

यतिमात्रै कहाँ हो र ? अग्लाअग्ला बिल्डिङहरूले आकाशमा समेत अतिक्रमण गरेका रहेछन् । आकाश हेर्‌यो आकाश छैन । अनि ओसियन पार्कमा डल्फिन हेरेर आइयो र अठार तला माथिबाट तल बाटोमा हेरेँ, मान्छे सानासाना देखिन्छन् । अनि म त अत्तालिएँ । आफैं पो झ्यालबाट हाम्फाल्छु कि भनेर डर लाग्यो । र, यो डल्फिनको कविता लेखेर मनलाई थामेँ ।'

'दिनेशजीले मेरो स्वरको कहिले प्रशंसा गर्नुभएन, खालि शब्दको मात्रै प्रशंसा गर्नुभो । त्यही भएर पनि मैले गीत गाउन छोडेँ । मलाई थाहा भो, मेरो स्वरमा त्यस्तो कुनै दम छैन', उनले रेडियो नेपालको चौरमा घाम ताप्दै दिनेश सुब्बासँग गफ गरेको सम्झना गरे, 'रेडियो नेपाल त्यति बेला ठूलो शक्ति थियो । त्यही कारण हामी रेडियो नेपालमा झुम्मिने गथ्र्यौं ।'

मैले कवि भूपाल राईलाई डल्फिनको कविता मागेँ । समीक्षक समाजका संयोजक हेम लावतीले फिस्स हाँस्दै भने, 'अघिदेखि किन छटपटाउँछ भनेको त त्यो डल्फिनको कविताले मुटु कोट्याएछ र पो छटपटिएको रैछ ।' कवि निरज राई तोङ्बा उचाल्दै अर्को टेबुलतिर हाँस्दै दगु‍र्‌यो, 'पहिचान पेय पदार्थ, हेहेहे ।'

'नेपालमा को छ हाउ दाइ दमदार नयाँ कविहरू ? ' सोधेँ । उनले भने, 'राजु स्याङ्तेन, राबत, मुक्तान थेबाहरू आएका छन् । उता भारतमा राजा पुनियानी र मनोजहरूले लेख्दैछ्न् ।'

अनि रातको ११ बजेतिर हामी छुट्टियौं । म रातभर निदाउन सकिनँ । मेरो मनमस्तिष्कमा डल्फिन नाचिरह्यो, डल्फिन चिच्याइरह्यो । मलाई यो सहरदेखि सास थुनेर आयो, सास । उपेन्द्र सुब्बाले हङकङ सहरको कहालीलाग्दो जीवन देखेर भनेको कुरा याद आइरह्यो, 'विकासदेखि मलाई वाक्क लाग्न थालेको छ ।'

उफ् ! सर्कसघरको डल्फिन जीवन ।