विद्यालय सफलताको पक्षमा

नेपालको शिक्षामा अनेक विभेदहरू कायमै छन् । भौगोलिक, सांस्कृतिक, आर्थिक, लैंगिक, भाषिक रूपमा रहेका यस्ता विभेदका अनेक आयाम छन् । हामी एकातिर स्कुल जाने उमेरका सबै बालबालिकालाई स्कुलको पहुँचमा पुर्‌याउन र निरक्षरता उन्मूलन गर्न लागिरहेका छौं । स्कुलको भौतिक स्तरोन्नति गरिरहेका छौं । स्कुल शिक्षा उत्तीर्ण दर बढाउन शिक्षा प्रणालीमै परिवर्तन ल्याइरहेका छौं । शिक्षकलाई तालिम दिइरहेका छौं ।

पाठ्यक्रम र पाठ्यपुस्तक परिवर्तन गरिरहेका छौं । एकातिर सबै साना नानीलाई स्कुल जाने अवसर दिलाउनु राज्यका लागि ठूलो कुरा भएको छ । अर्कातिर महँगो स्कुलमा राख्ने होड र जति महँगा स्कुलमा नानी राख्न सक्यो त्यति नै मान, प्रतिष्ठा बढ्ने अभिभावकीय सोच जब्बर बन्दो छ । तर, हाम्रो ध्यानै नपुगेको, हामीले सोच्नै नसकेको खाँटी कुरा त अर्कै रहेछ शिक्षा प्रणालीमा ।

वास्तवमा हामी चार भित्ता र भौतिक संरचनाको घेराबन्दीमा हाम्रा नानीहरूलाई जेल पो हालिरहेका हुँदा रहेछौं । अनि स्वतःस्फुर्त जीवन र जगत् बुझिरहेको तिनको स्कुलिङ्लाई हामी हाम्रो जबर्जस्तीको साँचोमा ढालेर तिनको जीवनै बर्बाद पार्दा रहेछौं । हामीजस्तो विकासोन्मुख देशको के कुरा संसारका सम्पन्न देशहरूमा पनि हामी बालबालिकालाई यसरी नै दमन गरिरहेछौं ।

तिनको क्षमतालाई पलाउनै नदिई निमोठिरहेका छौं । उनीहरूको प्रतिभालाई निमोठिरहेछौं । अनि आफू अनुकूलका मेसिनमा तिनलाई रूपान्तरण गरिरहेका छौं । जसले गर्दा असली प्रतिभाको निरन्तर पलायन, क्षयीकरण र विनाश भइरहेछ । अनि यो सबैको दोषी छन् हाम्रा स्कुल ।

बालबालिका र स्कुलका विषयमा यस्तै गम्भीर विषयलाई केस्राकेस्रा केलाइएको पुस्तक नेपालीमा हालै प्रकाशित भएको छ । अमेरिकी शिक्षाशास्त्री जोन हल्ट लिखित 'अन्डरएचिभिङ स्कुल' को नेपाली अनुवाद 'असफल स्कुल' को निष्कर्ष हो यो । अमेरिकामा 'होम स्कुलिङ मुभमेन्ट' का अभियन्ता हल्टले आजभन्दा पाँच दशकअघि नै लेखेको यो पुस्तकमा स्कुले शिक्षामाथि उनले उठाएका जीवन्त प्रश्न आजको विश्वमा पनि उत्तिकै सान्दर्भिक छन् । उत्तिकै विचारणीय र मगज हल्लाउने खालका छन् ।

साँच्चै नै राम्रो भवन, भव्य कक्षाकोठा, अत्याधुनिक शिक्षण प्रविधि, स्तरीय शिक्षण सामग्री, प्रशस्त कम्प्युटर, खेलकुद सामग्री र मोटो बजेट नै सफल स्कुलको विशेषता जस्तो लाग्छ हामीलाई । हाम्रा निजी स्कुल अभिभावकबाट अनुचित असुली गर्दै यसरी नै स्कुल हाँकिरहेछन् । अनि स्कुल व्यवसायका मालिकहरू अकुत सम्पत्तिमा रजाइँ गरिरहेछन् ।

दिनदहाडै भइरहेको सरकारी मान्यताप्राप्त यस ठगीविरुद्ध सरल नेपाली अभिभावक कसैले पनि आवाज उठाउन सकेका छैनन् । विदेशी अनुदान डकारिरहेका हाम्रा शिक्षाशास्त्री र आफैं स्कुल व्यापारमा संलग्न राजनीतिकर्मीलाई त शिक्षाको यो बेथिति र ब्रम्हलुट चलिरहेकै राम्रो । स्कुल उद्योगका धेरैजना उद्योगपति त अहिले पार्टीलाई मोटामोटा चन्दाका थैली थमाउँदै सांसद पनि बनिसके ।

अनि हाम्रा सामुदायिक स्कुल पनि निजीलाई पछ्याउँदै छन् । अंग्रेजी माध्यममा चलेको भए हामीलाई पुगिहाल्यो । तर हल्टको यो पुस्तकले चित्तबुझ्दा र घतलाग्दा तथ्यसहित भौतिक पूर्वाधार र सुविधा शतप्रतिशत भएका स्कुल पनि कसरी बालबालिकाको भविष्य निर्माणमा पूर्ण असफल छन् भन्ने पुष्टि गरेको छ । शिक्षा क्षेत्रमा संलग्न शिक्षक, अभिभावक, नीति निर्माता सबैलाई यसले बेस्सरी रन्थन्याउँछ । एकपल्ट सोच्न बाध्य बनाउँछ ।

हरेक वर्ष मोटो बजेट लगानी हुने र आम जनताको सरोकारको विषयका रूपमा रहेको शिक्षालाई हेर्ने दृष्टिकोण नै यस पुस्तकले बदलिदिन्छ । छोराछोरी स्कुल पढाइरहेका अभिभावकलाई यसले स्कुल किन पठाउने भनेर पुनर्विचार गर्न लगाउँछ । अनि अनि शिक्षकहरूलाई बालबालिकाको भविष्यमाथि खेलबाड गरिरहेको अपराधबोध गराउँछ 'असफल स्कुल'ले ।
पुस्तकको विषय स्वभावैले गम्भीर र खँदिलो छ । यस्ता पुस्तक पढ्न पाठकमा एउटा उत्सुकता र धैर्य चाहिन्छ ।

शिक्षासम्बद्ध पाठक नै यसका लक्ष्य हुन् । त्यसमा पनि मूलतः यो शिक्षक लक्षित छ । तर, सामान्य शिक्षकका लागि यसको भाषा उति सुबोध नहुन सक्छ । सरल नहुन सक्छ । यद्यपि अमेरिकी परिवेशमा लेखिएको किताबलाई अनुवादकले यहाँको परिवेशमैत्री बनाउन निकै मेहनत गरेको देखिन्छ । यसमा प्रयुक्त कतिपय उदाहरण र घटनालाई नेपालीपन दिइएको छ । जस्तो कि एउटा अध्यायको नाम नै 'लिगलिगे दौड' रहेको छ ।

पुस्तकका कुल सोह्र अध्याय सबै नै बालशिक्षाको सेरोफेरोमा केन्द्रित छन् । जोन हल्टका शिक्षासम्बन्धी प्रवचनका अंश र प्रश्नोत्तरलाई पनि यहाँ समेटिएको छ । केही वर्ष यता 'दिवास्वप्न', 'तोत्तोचान', 'हामी आमाबाबु'जस्ता शिक्षा साहित्यका राम्रा पुस्तकमा नेपालीमा आएका छन् । यी अनुवाद पुस्तकको लहरमा थपिएको 'असफल स्कुल' पनि एक अब्बल पुस्तकका रूपमा रहेको छ ।

बालबालिका, बालमनोविज्ञान, बालबालिकाको आत्मसम्मान र तिनको सिकाइ प्रक्रियाबारे पुस्तकमा अति महत्त्वपूर्ण तथ्य र विचारहरू यसमा छन् । सबैभन्दा ठूलो कुरा त हाम्रा स्कुलहरूका कमीकमजोरीलाई यसमा केस्राकेस्रा केलाइएको छ । अधिकांश शिक्षकमा हुने दम्भ र कमजोरीको यसले उछितो काढ्छ । यसले विद्यमान् शिक्षा प्रणाली र स्कुलका आडम्बरको धज्जी उडाएको छ ।

बालबालिकामा अन्तरनिहित प्रतिभाको हत्या गर्दै कसरी एक से एक अमूल्य रत्नहरूलाई हामी एउटा जागिरे र यान्त्रिक मानवमा बदलिरहेका छौं भन्ने वास्तविकतालाई पुस्तकले खुलासा गरिदिएको छ । पुस्तक पढेपछि यसले हरेक पाठकलाई झल्याँस्स ब्युँझाउनेछ । शिक्षक र अभिभावकलाई आफ्ना निर्दोष नानीहरूमाथि जबर्जस्ती लादिएको अन्यायको आत्मबोध हुन्छ । जोन हल्टले स्कुललाई जेल र विद्यार्थीलाई साना कैदी भनेका छन् । जबर्जस्ती स्कुलरूपी जेलमा कोचिएका साना कैदी बदलाको भावनाले अभिभुत भएको र तिनले बर्सेनि करोडौंको तोडफोड र नोक्सानी गर्दै आएको तथ्यांक पनि देखाइएको छ ।

पुस्तकमा शिक्षकको दयनीय अवस्था देखाइएको छ । शिक्षक आफ्नो प्रेरणा, कल्पनाशीलता र बुद्धिलाई खोपामा थन्क्याएर पाठ्यक्रम र पाठ्यपुस्तकमा काम गराउने म्यानेजर या प्रहरीको भूमिकामा छन् । कागज, कापी, फाइल, रेकर्ड र रिपोर्टको पट्यारलाग्दो कामले उनीहरू दिक्क छन् । अभिभावक छोराछोरी आफूले चाहेजस्तो नबनिदिएकोमा असन्तुष्ट छन् ।

बालबालिका त जेलमै परिहाले । यसरी बालबालिका, शिक्षक, अभिभावक सबै आक्रोशित हुँदाहुँदै यही स्कुल प्रणाली जारी छ । यसले निरन्तर मानव क्षमताको हत्या गरिरहेको छ । पुस्तकले असफलता उन्मुख शिक्षा प्रणालीबारे सचेत गराएको छ । तथ्य, तर्क, अनुसन्धान र अनुभवका साथ प्रस्तुत गरिएका यी विचारलाई हामी हाम्रै परिवेशमा हेर्न सक्यौं भने त्यो निकै उपलब्धिमूलक हुनेछ ।

यस अनुसार हेर्दा हाम्रा संस्थागत (निजी) स्कुलले एसएलसीमा शतप्रतिशत डिस्टिङ्सन ल्याए पनि ती पूरै असफल देखिन्छन् । ती नितान्त कारखाना या व्यापार कम्पनी हुन् । हल्टले परीक्षा प्रणाली नै निकम्मा रहेकाले यसलाई खारेज गर्न सिफारिस गरेका छन् ।

हल्टले बालबालिकालाई स्कुलमा दैनिक अनिवार्य उपस्थिति र हाजिरको बाध्यतामा पनि पार्न नहुने तर्क दिएका छन् । उनले स्कुल नजाँदा पनि बालबालिकाले बाह्य संसारबाट अझ धेरै सिकिरहेको हुने उदाहरण दिएका छन् । उनले भाषा र हिज्जेको रटान बिना नै बालबालिकाले सजिलै आफैं भाषा सिक्ने दाबी गरेका छन् । नबुझेका शब्द र तोकिएका किताबको दबाबले बालबालिका किताबबाट टाढिने बरु उसलाई मन लागेका किताब आफैं छानेर पढ्न दिएका चाँडै सिक्नुका साथै पठन संस्कार बसाउन सहज हुने पनि उनले अनेक दृष्टान्त पेसेका छन् ।

हल्टको यो पुस्तकले चित्तबुझ्दा र घतलाग्दा तथ्यसहित भौतिक पूर्वाधार र सुविधा शतप्रतिशत भएका स्कुल पनि कसरी बालबालिकाको भविष्य निर्माणमा पूर्ण असफल छन् भन्ने पुष्टि गरेको छ । शिक्षा क्षेत्रमा संलग्न शिक्षक, अभिभावक, नीति निर्माता सबैलाई यसले बेस्सरी रन्थन्याउँछ ।

एउटा व्यस्त व्यापारी वा मेहनती मजदुरले दिनभर काम गरेपछि साँझ घरमा आरामले बस्न पाउँछ । तर विचरा हाम्रा लालाबाला घरमा पनि होमवर्कको बोझमा सधैं थिचिनु पर्छ । गृहकार्य बालबालिकामाथिको अन्याय हो भन्ने यसमा औंल्याइएको छ । शिक्षकहरू दिनहुँ विद्यार्थीलाई व्याख्यान् र भाषण दिन्छन् । उनीहरूले भने, नभनेको सुझावको सार एउटै हुन्छ: 'मेहनत गरेर पढ्यौ भने एक दिन तिमी पनि म जस्तै हुनेछौ ।' तर विद्यार्थी शिक्षकको यो दम्भप्रति हरदिन मुर्मुरिइरहेका हुन्छन्: 'कुन बेकुफलाई तिमी जस्तो बन्नु छ र ? '

पुस्तकमा विद्यमान स्कुल प्रणालीको असफलताबारे मात्र विश्लेषण गरिएको छैन, नमुना सकुलको राम्रो उदाहरण पनि प्रस्तुत गरिएको छ । डेनमार्कको 'नाइ लिलस्कोल' को ६ जना वयस्कका साथमा समय बिताउने ६ देखि १४ वर्षका ८५ विद्यार्थीबारे यहाँ वर्णन गरिएको छ । यहाँ वयस्क भनेका शिक्षक हुन् जो बालबालिकासँग जीवन्त, रोचक, रमाइलो, सुरक्षित, सहयोगी एवम् मानवीय समुदायको निर्माणका निम्ति काम गर्छन् ।

अनिवार्य हाजिर नहुने यो स्कुल कसरी चल्छ, कस्तो छ जस्ता सबै कुरा पुस्तकको अन्त्यमा 'एउटा राम्रो स्कुल' खण्डमा बयान गरिएको छ । पुस्तकमा कतिपय प्रसंग दोहोरिएका छन् । ठाउँठाउँमा भेटिने 'फजिती', 'मानदण्ड', 'पत्तोफाँट', 'अबोला' जस्ता दुरुह शब्दका कारण सामान्य पाठक अलमलमा पर्न सक्छन् ।

अध्ययन अनुसन्धानका कतिपय फेहरिस्त पट्यारलाग्दा पनि छन् । यद्यपि सबैभन्दा बढी बेथिति र विकृतिले गाँजिएको नेपालको विद्यालय शिक्षा प्रणालीमा केही परिवर्तनका लागि यो पुस्तक पक्कै कामयावी हुनेछ । शिक्षक, अभिभावक, नीतिनिर्माता, राजनीतिकर्मी तथा बालबालिका र शिक्षा क्षेत्रमा संलग्न हरेकले यो पुस्तक नपढेसम्म तिनको बुझाइ एकतर्फी र रुढीवादी रहीरहनेछ । 'असफल स्कुल' पढेपछि यतिचाहिँ निष्फिक्रीसँग भन्न सकिन्छ ।
...
लेखक: जोन हल्ट
अनुवादक: शरच्चन्द्र वस्ती
प्रकाशक: सिकाइ समूह
पृष्ठ: २५०
मूल्य: ४००