सूत्रमय जीवन-जनै

सूत्रमय संसार सूत्रबद्ध छ । जीवन आफैंमा सूत्रमय छ । जीवनका प्रतिपल नै सूत्र हुन् । प्रत्येक पलका महत्वा हुन्छन् । तथापि सामान्यतः यसमा हामी सबैको समान सरोकार हुन्नन् ।

पलापलाका ज्ञान खगोल शास्त्रीहरू राख्दछन् । उनीहरूको लेखाजोखा सबै पलभरका निमेश र निमेषभरका पलमा हुन्छन् । समय सूत्र उनीहरूका लागि सर्वत्र रहिरहन्छन् । निखिल सरोकारहरूमध्ये मेरो वर्तमान भने ऋषि पञ्चमीका जनै सूत्र रहेका छन् । जनै सूत्रबद्ध छ । जनैका सूत्र क्रमबद्ध छन् । वेद अनुरूप जनै नौ सूत्रमा उनिन्छन् ।

सूत्रका आ-आफ्नै महिमा हुन्छन् । सूत्र भन्नु कुनै आधारभूत तत्व दर्शनका मूल वस्तुभान हुन आउँछ । सूत्र वदवाणीअन्तर्गत मन्त्र हुन पुग्छ । विधिवत्का संरचनाअन्तर्गत यन्त्र बन्न सक्छ । विज्ञानको परिवेशमा सूत्र गोपनीय विधि विधानका सारभूत प्रविधि तन्त्र बन्छ । तन्त्र सार-तत्व-दर्शन पनि हुन आउँछ । सूत्रका सन्दर्भ वस्तुनिष्ठ रहन्छ । वस्तुपरकता सूत्रका अन्तर्य बन्छ । सूत्र सदाबहार ब्रम्ह तत्व रहन्छ । सदावहार ब्रम्ह तत्व, स्थान, पात्र र परिवेशमूलक बन्छ, रहन्छ ।

स्थानको सन्दर्भ यस भूगोलअन्तर्गतका विभिन्न गोलार्ध उत्तरी र दक्षिणी अनि पूर्वीय र पश्चिात्य पर्छन् । उत्तरी र दक्षिणी गोलार्धका परिप्रेक्ष्य एक समान छैनन् । दिन रातको समयक्रम एक नास हुन्नन् । एक गोलार्धको समय चक्र समान रहन्नन् ।

पृथ्वीको भौगोलिक अवस्था डिग्री कोल्टिएको अवस्थितिमा रहेको कारण सूर्य उन्मुख र सन्मुख पर्ने अवस्था फरक पर्छन् । तिनै अवस्थितिले गर्दा दिन रात हुन्छ । ऋतु परिवर्तन हुन्छ ।

मौसम फेरबदल भई नै रहन्छ । प्राणी मात्रका जीवन चक्रमा निरन्तर जन्मने, हुर्कने, तरुनीने, जेष्ठिनीने अनि अन्त्यष्टिन्ने क्रम सुचारु रहन्छन् । यी क्रिया-प्रक्रिया एक न एक सूत्रमा आधारित रही टुंगिन्छन् । जनैलाई डोरो बनाई नाडीमा बाँढ्ने हाम्रा संस्कारगत परम्परा रहिआएको छ । सूत्रबद्ध जीवनमा त्यो डोरो यसकै परिशीलन बन्छ र बनेको छ ।

जनैलाई वैदिक संस्कृति अनुरूप यज्ञउपविद-यत्रोपविद भनिने सांस्केतिक कथन छ । यज्ञ भन्नाले साधारणतः ठूल ठूला आहुतिद्वारा टुंगिने यज्ञ, महायज्ञ, आहुति आदि बुझिन्छ । परन्तु संकल्पसहित दृढतापूर्वक परिपालन गरिने कुनै पनि सत्कार्य यज्ञ ठहर्छ । सबै ठूला साना कर्म-कार्य यज्ञ समान मर्यादित छन् । साधारणतः हाम्रा चेतब्रम्हले तिनलाई अंगीकार नगर्नु बेग्लै कुरा हो । यज्ञ मण्डपर कुण्ड बनाइयुन् नबनाइयुन् पनि कर्मनिष्ठ आचरण र कर्तव्य पालनले यज्ञ होमकै फल प्राप्ति हुन्छ ।

जनै भनौं या यज्ञ उपवित मूलतः एकै तत्व रहेको छ । जनै लगाउनु वा धारण गर्नुको एउटै उद्देश्य रहेको हुन्छ । वस्तुतः जनै र यज्ञोपवित एक तत्वको दुई पृथक शब्दावली मात्र । नेपालीमा हामी जनै भन्छौं, संस्कृतमा यज्ञ + उपविद = यज्ञोपविद । शब्द सन्धिले शब्दावलीमा रूपान्तर भइदिने मात्र हो । अर्थान्तरण भने छैन ।

प्रसंगबस जनैको नौ डोरा/सूत्र हुने प्रसंग उठाएछु । नौसुते जनै नामैले नौ बेग्लाबेग्लै डोरा जुटाइएका एकीकृत सूत्र हुन् । एकीकृत सूत्र भन्नु यथार्थमा नौ भिन्नाभिन्नै मर्मका अर्थ बोधक अभिव्यक्ति हुन्- मन्त्रोचारण हुन् । मन्त्र रहस्यमय बन्नूको हेतु यतै बोध हुन थाल्नेछन् ।

मन्त्र यथार्थमा मनभित्र अन्तरनिहित यन्त्र साधनाका तन्त्रका विधान हुन् । तन्त्र भन्नु तादात्म्यपूर्ण अर्थ बोध गर्ने साधना नै हो । साधना विधि अनेक विधि विधान अपनाएर हासिल गर्न सकिँदो रहेछ । एउटै लक्ष्य प्राप्ति निमित्त थरीथरीका थरिया, मुखिया, अगुवा, नेतृत्व वाहकहरूले अपनाउने यन्त्र/विधि र मत अलगअलग घोषित हुनुका मूल कारकतत्व यिनै बन्न आउँछ ।

सबैले जनहित, कल्याण, उत्थानका कुरा गर्छन् अलगअलग उपाय र साधना मार्ग अपनाउनुको गुत्थ ठहर्छ । छातीमा हात हालेर भन्न पुगे उनीहरू एकआपसमा जुट्नेछन् र नौटंकी नाटकको अन्त्यष्टि आफैं टुंग्याएर देशलाई एकसाथ उठाउने छन् ।

पन्ना, नीर, पुष्पराज, माणिक, लसुनी, गोमेद सबै हिरण्य गर्भा पृथ्वीकै गर्भबाट नै प्रादुर्भाव हुन्छन् । नवरत्न सबै नै नव सूत्राधार जनै डोराका रत्न श्री प्रवीक भइदिन्छन् ।

नौसुते जनैका हरेक सुतमा एकएक अर्थ विन्यास भए, गरिएका छन् । पहिलो सुतले ॐ कार शाश्वत सत्यलाई अंगीकार गर्छ । ॐ कारसितका शाश्वत सत्यका तीन आयाम छन् । पहिलो सत्यम्, दोस्रो सुन्दर, तेस्रो शिवम् । सत्यम् प्रकृति । सत्यम् पृथ्वी । सत्यम् सृष्टि । सत्यम् शाश्वत । पृथ्वी यति शाश्वत छ कि त्यहाँ पर्नेबित्तिकै जे पनि सम्भव हुन्छ । सृष्टिको सुरु पृथ्वी तलमै भए गरिएका छन् । पृथ्वी त्यसैले प्रकृति हुन् कि सृष्टिको पहिलो मुहार त्यही देखिएथे ।

पृथ्वीमा जैविक तत्वहरू विद्यमान छन् । त्यहाँ जैविक जीवन सम्भव भएर भौतिक वैभव सबैका सबै सम्भव भएका छन् । पृथ्वीसितका जैविक तत्व शाश्वत सत्यमा परिणत भएर यी वैज्ञानिक चमत्कार सबैका सबै नै सम्भव भएका छन् । पृथ्वी र यिनकै परिवेश परिसरका कणकणमा जैविक जीवन तत्वहरूका समष्टिगत उपस्थिति छन् ।

ॐकारभित्रका सुन्दर तत्व त्यसका दोस्रो आयाम बन्छ । पहिलो आयामसितका सृजनशील प्रकृति सौन्दर्यवती । सिर्जना र सौन्दर्यले गर्दा पृथ्वी सार्थक र शाश्वत बनेकी छन् । सुन्दरता जीवन कै जोवन हो । प्रकृति सुन्दर हराभरा छिन् । सत्य र सौन्दर्य त्यसकारण एकआपसमा आकर्षण तत्व बनेको छ ।

सत्य सदा आफूतिर खिचिरहन्छ हामीलाई । तर, मान्छेकै परिवेशले विकर्षित पार्छ हामीलाई । सत्य र मान्छे परिवेशको घर्षणमा रगडिरहन्छ सदा उस्तैउस्तै निरन्तर । अनि आकर्षण र विकर्षणका अन्तर घर्षणले खिइँदा खिइँदै मान्छे हामी विलय बन्छौं । यहाँनिर हो हामी सत्यम्पछिको सुन्दरम्को निचोड शिवम्मा लीन हुन पुग्छौं । लाग्छ त्यसैले शिवम् शाश्वत सत्यका अवश्यंभावी सुन्दर निचोड हो, अन्त्य होइन, न त विनाश नै । प्रकृति विनाशक हुन्नन् र छैनन् पनि । प्रकृति त नितान्त प्रजननशील । प्रकृतिको प्राकृतिक गतिमा रूपान्तरणका अवस्था सदाबहार रहन्छ ।

प्रसंग नौ सूत्रीय जनै धागोको बनाएको थिएँ । नौ सूत्रीय जनै जीवन दर्शनका अमूर्त व्याख्यान तत्वको पनि मर्म रहेको छ । नौ पूर्णताको प्रतीकात्मक सूत्र । प्रतीकको चलायमान गति हुन्न । यसमा जीवन्त प्राण तत्व समाहित छैन । प्रतीक वस्तु जीवन्त वस्तु तत्वका बिम्बमात्र बोक्छ । बिम्ब हामी खडा गछौं ।

बीचमा चेत भर्छौं हामी । हामीले भरेको चेतन अस्तित्व पाएर अचेतन बिम्ब सार्थक चेत सन्देश सञ्चार गर्छ । जनै धागाका कुनै पनि नौ सूत्रमा जैविक चेतनका प्राण छैन । तिनका प्रत्येक सूत्रमा हामी चेत तत्वका सन्देश भरिदिन्छौं, सञ्चार गरिदिन्छौं ।

नवै सूत्र हामी नवग्रहका आपसी आकर्षण विकर्षणका बिम्ब बोक्छौं । प्रत्येक सूत्र हामी एक गठबन्धन हौं । हौं हामी प्रत्येक गतिमान नव ग्रहहरूका गति सूत्र । तपाईं यो सूत्रमय गठबन्धनका डोरालाई साँझ बिहान र बिहानै चिन्तनमय चित्त बनाइराख्न जप्नुस् । हामी नवै एक सूत्र बनी तपाईंका सूत्रधार बनिदिन्छौं, बनिरहन्छौं ।

पवित्र चिसो जलमा भिजेका हामी नौ सूत्रीय एकीकार डोरा तपाईंको घाँटी, कुम र छातीभरि मण्ड शीतल स्पर्श चालै नपाउने गरी भरिदिन्छौं । यी तरंगहरूले तरंगित तपाईंका जीवन सङचिद आनन्दमय बन्न बनाउन हामी चक्रवत् घुमिदिन्छौं । मात्र चिन्मयतासाथ एक सूत्रीय नौ डोरालाई एकै ताल, सुर, लयमा घुमाई दिनुस् ।

यसभन्दा नि बेसी हामी गर्भ गृहका प्रतीकात्मक अदृश्य र अमूर्त रूपका बिम्ब हौं । नौ सूत्रीय जनै मौन भाका हाल्दै जान्छन्, हामी सप्तरंगी सूर्य-किरणका मिश्रित रूपाकृतिका बिम्ब बोक्छौं । सूर्यको सप्तरंगी चुनरी ओढ्दो इन्द्रधनुष हाम्रा मायाभरिका सरोकार बोक्छन् ।

अर्ध गोलाकार गोलार्धका सिंगो आकार बोक्छौं हामी । अनि त एकै सूत्रमा उनिएर तपाईंको घाँटी, कुम र छातीभरि विचरण गर्छौं । मौन भाकामा अवाक रही जीवन गतिका सन्देश प्रवाह गर्छौं । हाम्रा मौन भाकाका अभिव्यक्तिलाई तपाईंले आफंै चित्रवृत्तिमा स्वर भरेर बोली दिनुस् । चेतभरि व्याख्यान गरिदिनुस् । सूर्य किरणमा सप्तरंग छन् ।

हामीमा नौ रंगका बिम्ब छन् । नव रंगमा भनौं भने हामी नवआलोक हौं । नवआलोक-नयाँ आभा । नयाँ आभा, चिन्तन, विश्लेषण र जीवन मार्गका रेसा हुन् । नवरस नयाँरस, नौलो जीवन जगत्का आभास भौगोलिक वातावरण, पर्यावरण, मौसमी परिवर्तनका विश्वव्यापी यथार्थ प्रभाव, परिवर्तनहरूका बिम्बात्मक सूत्राधार सूत्र नौ रेसाका जनै जीवन डोरा ।

नारी महिमाका शक्ति स्वरूपिनी नवदुर्गाका नौ सूत्र जीवन जनै डोरा नारी महिमा गान र गीत गाउँदै जान्छन्, रहन्छन् तर मौन भाकामा अवाक चिन्तनमा निश्वर वाचामा बाचाल । उनका मौन भाका अवाक चिन्तन धार अनि निश्वर वाचा सुन्न मलाई श्रवणेन्द्रीय दुईकान, चिन्मय अवाक चिन्तन धारमा वाचाल स्वर भर्न मलाई अन्तर्यको सस्वर बोली चाहिएको हुन्छ । सिकिरहेको छु - मौन, निश्चल नौ सूत्रीय जनै डोरालाई नमन गर्दै ।

यसभन्दा बेसी फड्को मार्दै गर्छु चिन्तन । सूत्रमय जीवन जनै रेसारेसा बीचबाट । प्रत्येक रेसामा म एकएक रत्नका प्रतीक बनिरहेको हुन्छु । भनौं सूत्रमय मेरो जीवन जनै डोरा नवरत्नका बिम्ब बोक्छु ।

मेरा एकएक जीवन रेसा डोरा नवरत्नका बिम्ब बोक्छु । मेरा एकएक जीवन रेसा एकएक रत्नका संयुक्त डोरा बनिरहेको हुन्छु । नवरत्न जडित दृष्टिकोण उघारी दिनुस् । नवरत्नै पाउनु हुनेछ, देख्नु हुनेछ । दर्शन कल्पना र तर्कका ताज श्रीमात्र होइन । चाज श्री त विवेक ब्रम्हबाट उपज हुने ब्रम्ह तेज हो ।

अचलभित्रको चलायमान चाल र गति निमित्त ब्रम्ह रत्नकै तेजझुल्किनु जरुरी हुन्छ । निराकारबाट साकारमा रूपान्तरित भएका हामी शून्यसान छौं र हौं पनि । विश्व ब्रम्हाण्ड सबै सृष्टिका सुरुमा शून्य रह्यो । सौर मण्डलका सबै ग्रह गणका रूपाकृति सबै शून्य सार गोलाकारका छन् ।

हाम्रा आफ्नै मातृ ग्रह पृथ्वी शून्य रूप र आकारको गोल गोल खगोलका एक नक्षत्र रहे, बनेका छन् । नव ग्रह त्यसैले नवरत्न सरहका तेजिला चमक हुन् । नवरत्नहरू सबै गर्भ गृह यिनै हुन्छ । मोती पृथ्वीकै जल सागर-समुद्रबीच रहेका गर्भ स्थलबाट उद्भव हुन्छ । मुगा-रत्न पनि त सागर तारक भनौं ताल-सागर बीचबाटै प्रादुर्भाव भइदिन्छ ।

पन्ना, नीर, पुष्पराज, माणिक, लसुनी, गोमेद सबै हिरण्य गर्भा पृथ्वीकै गर्भबाट नै प्रादुर्भाव हुन्छन् । नवरत्न सबै नै नव सूत्राधार जनै डोराका रत्न श्रीप्रवीक भइदिन्छन् । प्रतीक र बिम्बहरू नौ सूत्रका जनै डोराका प्रतिमूर्ति बनिरहेका हुन्छन् ।

नवरत्न र नवसूत्रीय जनै आपसमा रूपान्तरित आस्थाका बिम्ब-प्रतिबिम्ब बोकी आत्मसात् गरिरहेका हुन्छन् । आस्थाभित्रका चिन्तन चेतमा यी आपसमा सहअस्तित्व कामना गर्दा हुन् ।