दुःखको औसत कथा

आफैंले भोगिरहेको जीवन र भोग्नुपर्ने मृत्युको नियति मानिसका लागि सधैं रहस्यमय बनिआएको छ । मृत्युको वारिपट्टि बसेर मृत्युपारिको समयसन्दर्भबारे मानिस अनेकन कथा, मिथ र किंवदन्ती सिर्जना गरिबस्छ ।

समयक्रममा मानिसले गरेका अनेकन कल्पनाले धर्मशास्त्र वा अरू कुनै पोथ्राको जलप लगाएर मानवीय चेतमाथि शासन गर्न सफल बनेको छ । हिन्दु समाजमा गरुड पुराण त्यसको सबैभन्दा बलियो उदाहरण हो । गरुण पुराणले सिर्जना गरेको यथार्थबोधी भ्रमको मानसिकता पक्रँदै आख्यानकार शारदा शर्माले मृत्यु र जीवनको साँधमा कथा बुनेर उपन्यास तयार गरेकी छन्– कम्प ।

शर्माको पछिल्लो उपन्यास ‘कम्प'ले जीवन र मृत्युको मात्र नभई मृत्युपारको जीवनको पनि कल्पना गरेको छ । उपन्यासले मृत्युपर्यन्त धर्तीमा अन्याय, हेलाहोचो र भेदभावको दुष्चक्रमा फसेकी महिला कसरी मृत्युपछि पनि यमलोकमा प्रताडित हुनुपर्छ भन्ने देखाउन खोजेको छ ।

उपन्यासकी नायिका चित्रांगदा र उसले यमलोकको यात्रामा भेटेकी महिला पात्रहरूको दुर्दशाले यस्तै स्थिति चित्रण गरेको छ । यमलोकको न्यायालयमा समेत महिलालाई हेर्ने, बुझ्ने र व्यवहार गर्ने शैली धर्तिमा जस्तै हुने दृश्य आफैंमा उदेकलाग्दो छ ।

पितृसत्तात्मक सोचले डामेको धर्तीमा प्रताडित बनाइएका नारीहरू यमलोकमा समेत दमित हुनुपर्ने बाध्यताले एकांगी र विवेकहीन पुरुष मानसिकताको राम्रैसित चित्रण गरिएको छ उपन्यासमा । न्यायको उच्च स्थानमा विराजमान पुरुषहरू आफू अनुकूल नियम, कानून र आचारसंहिता निर्माण गर्छन् । सत्ता र शक्तिको आडमा उनीहरूकै अनुकूलमा जबरजस्ती महिलालाई हिँड्न बाध्य पारिन्छ ।

धार्मिक आडम्बरको खोल ओढेका पुरुषहरूले नारी अस्मितालाई फगत उनीहरूको क्षणिक सन्तुष्टिको वस्तु बनाउँदा रहेछन् भन्ने स्वामी परिमलको चरित्रबाट उजागर हुन्छ । उपन्यासले हिन्दु, क्रिस्चियन र इस्लाम कुनै पनि धर्मले नारी अस्तित्वको ख्याल नगरेको यथार्थ प्रस्ट्याएको छ ।

कुनै पनि धर्मले नारीलाई पुरुषसरह सुविधा प्रदान नगरेको, बरु अनेकन सीमा र बन्धन निर्माण गरी महिलालाई भोग्य वस्तुका रूपमा मात्र प्रस्तुत गरेको देखाइएको छ । नारीको आन्तरिक सौन्दर्यभन्दा बाह्य रूपरंगको महत्व हुने रहेछ भन्ने यथार्थबोध हेरातता निनी ‘कुरूप' भएकै कारण उनको बिहे नहुनु र परिवारले उनीभन्दा धेरै उमेरको विवाहित पुरुषसँग विवाह गराइदिन खोज्ने प्रसंगले स्पष्ट पार्छ । पुरुषको चाहनाअनुसार नचल्दा नारीले भोग्नुपर्ने असंख्य पीडाहरूको चाङ छ उपन्यासमा ।

महिलाको संसारमा स्वतन्त्रता छैन, मात्र यातना छन् खातका खात । पुरुषको आदेश नमान्दा महिलाको सौन्दर्य दाउमा पर्छ, जब पुरुष उसलाई तेजाब छर्किन्छ । सम्मानित जीवन बाँच्नुपर्ने आधा आकाश सधैं तेजावको संक्रमणमा बाँच्न अभिशप्त भएको यथार्थ कथा भन्छ उपन्यास । मुस्लिम नारी खातुनलाई तेजाब छर्किएपछि उसको जीवन नरक बन्छ, मात्र अधमरो । यो सन्दर्भले अहिलेको वर्तमान समाजको कथापटमा सीमान्त महिलाको स्थान कहाँ छ स्पष्ट भन्छ ।

अनमेल विवाह, बहुविवाह तथा महिलाहरूको खरिदबिक्री प्रसंगले आख्यानकार महिलामाथि हुने अत्याचार र अन्यायमाथि सचेत र संवेदनशील छिन् भन्ने देखाउँछ । उपन्यासकार शर्माले कथामार्फत धर्म र समाजका आममान्यतामा सुधारको अपेक्षा गर्छिन् ।

नारी पात्रलाई विशेष महत्व दिएर बुनिएको ‘कम्प'मा महिलाको सामाजिक, आर्थिक र मनोवैज्ञानिक पाटो केलाउने प्रयास गरिएको छ । महिला हिंसा र यससँग जोडिएका आममुद्दाको चर्चा गरिरहँदा शर्मा महिलामा हुर्कंदै गएको विद्रोही चेत देखाउन पनि चुकेकी छैनन् ।

चित्रांगदा, हेरातता, विनीता, खातुन, मार्था, डा. कामिनी, तारालगायत पात्रले कम–बेशी विद्रोही चेतको सञ्चार गरेका छन् । विशेषगरी चित्रनगरका राजाकी कान्छी श्रीमती र त्यस सहरकी नगरबधूबीच न्यायालयमा हुने बहस मननयोग्य लाग्छ ।

महिलाको संसारमा स्वतन्त्रता छैन, मात्र यातना छन् खातका खात । पुरुषको आदेश नमान्दा महिलाको सौन्दर्य दाउमा पर्छ, जब पुरुष उसलाई तेजाब छर्किन्छ । सम्मानित जीवन बाँच्नुपर्ने आधा आकाश सधैं तेजाबको संक्रमणमा बाँच्न अभिशप्त भएको यथार्थ कथा भन्छ उपन्यास ।

केन्द्रमा महिला मुद्दा भए पनि उपन्यासले समाजका अन्य विकृत पक्षलाई उजागर गरेको छ । विशेषतः समाजमा व्याप्त जातीय विभेद, छुवाछूत र उँचनीचको घिनलाग्दो प्रचलनमाथि प्रश्न उठाइएको छ । चित्रांगदा र राजाबाबुबीचको असफल प्रेमविवाह पछाडिको मुख्य कारण नै जातीय विभेद हो ।

सरसर्ती पढ्दा उपन्यास मृत्युपछि चित्रांगदाको यमलोकतर्फको यात्रामा बढी घोत्लिएको देखिए पनि यसको पृष्ठ भागमा शर्माले पछिल्लो समय नेपाली राजनीतिमा देखिएका उतारचढावलाई कोट्याउन खोजेकी छन् । लाग्छ, पाठक कुनै अलौकिक यमलोकको कथा नभएर नेपाली राजनीतिको दृश्यावलोकन गरिरहेछ ।

राजनीतिको नाममा भइरहेको अनियमितता, भ्रष्टाचार, गुण्डागर्दी, ठेक्कापट्टा, खिचातानी सबै पढ्न पाइन्छ उपन्यासमा । विदेशी हस्तक्षेप र नेपाली नेताहरूको आत्मसमर्पण बडो गज्जबले देखिन्छ आख्यान–फ्रेममा । नेपाली राजनीतिमा गुट–उपगुट, नातावाद, कृपावाद मौलाइरहेछ भन्ने स्पष्ट संकेत गर्छ यमलोकको चित्रनगरले ।

उपन्यासमा प्रयुक्त भाषा सम्प्रेषणीय छ । कतिपय वाक्य र प्रसंग मनमनै गढ्ने खालका छन् । काठमाडौं उपत्यकामा बस्ने नेवार र नेवारी संस्कृतिको मसिनो ज्ञान उपन्यासकारलाई छ भन्ने पाठकले बुझ्नसक्छ । धर्मसंस्कृतिका विभिन्न रंगमाथि उपन्यासकार भित्री तहसम्मै पस्छिन् ।

विशेषतः हिन्दु धर्म र पाम्परिक मान्यताबारे जानकार लाग्छिन् उनी । मृत्युपछिको यमलोक यात्राबारे प्रयुक्त वर्णन र यसका विविध प्रारूप केलाउँदै त्यसप्रतिको विमति प्रकट गरिएको छ उपन्यासमा । धर्म र परम्पराका नाममा फैलाइएका अमानवीय चलन र चिन्तनका गजबारहरू भत्काउने हुटहुटी देखिन्छ उपन्यासकारमा ।

उपन्यासकार शर्मा संवेदनशील छिन् । लाग्छ, समाजका विकृत पक्षदेखि उनमा घृणा जागेको छ । सबै खराबीलाई टिपेर मिल्काउने ध्याउन्नमा छिन् । तर, यही पवित्र भावना उपन्यासमा भारी बनेको छ । समाजका सबै मुद्दाबारे टिप्पणी गर्ने उनको लालसाले उपन्यासलाई अनावश्यक लम्बेतान बनाएको छ । कथामाथि कथाको जोडले पाठ दिक्कलाग्दो पनि बनेको छ ।

उपन्यास आफंैमा कथाहरूको कथा हो । ती उपकथाहरू मूल कथाको वरिपरि केन्द्रित हुनुपर्ने हो । विडम्बना, शर्माको उपन्यासमा त्यसो हुन भने सकेको छैन । कहिलेकाहीँ कथा यति नराम्ररी बहकिन्छ, पाठकले दौडिरहेको उपकथा टिपेर मूल कथासँग जोडिदिनुपर्छ ।

उपन्यासको अर्को कमजोर पक्ष हो– विषयवस्तुको गाम्भीर्य बोध नहुनु । शर्माले समाजमा विद्यमान सबैखाले समस्या प्रस्तुत गरेकी छन्, यो सकारात्मक पक्ष हो । तर, समस्यालाई सतहबाट मात्रै हेरेकी छन्, गहिराइमा पुगेर समस्याको चुरो खोज्ने कष्ट गरेकी छैनन् ।

छरिता वाक्य, उपयुक्त शब्द छनोट, स्पष्ट दृश्य वर्णन– यी ‘कम्प'मा प्रयुक्त लेखकीय शिल्प हुन् । आख्यानकार÷निबन्धकार शर्मा यिनै शिल्पले नेपाली साहित्यमा स्पष्ट स्थान राख्न सफल छिन् । यति हुँदाहुँदै पनि ‘कम्प'को लेखन प्राविधिक गठजोडजस्तो हुन पुगेको छ ।

क्लाइमेक्सको अभाव छ, जसले गर्दा पाठकमा कौतूहल सिर्जना हुँदैन । पछिल्लो पातामा के हुनसक्छ भन्ने अनुमान पाठकले सहजै गर्नसक्छ । उपन्यास सरल त हुनुपर्छ तर त्यति पनि होइन जसले सम्पूर्ण कथा पहिल्यै भनिदेओस् । कमजोर कथावाचन शैलीले उपन्यासलाई पनि कमजोर नै बनाएको छ ।

खासमा ‘कम्प' मानवीय जीवनमा दोहोरिइरहने अनेकौं कम्पको कथा हो । दुःखको कथा भन्ने जमर्को गर्दागर्दै पनि दुःखको कारणसम्म पुग्ने प्रयासमा भने उपन्यासकार चुकेकी छन् ।
किताबः कम्प (उपन्यास)
लेखकः शारदा शर्मा
प्रकाशकः सांग्रिला बुक्स
पृष्ठः ३६२
मूल्यः ४४८