जहाँ मानिस मृत्यु कुर्छन्

सावित्री खनाल, (६९) काशीमा मृत्यु कुरेर बसेकी छिन् । श्रीमान् बितेपछि निकै हतास र निरास बनिन् । एकजना छोरी थिइन् । विवाह गरेर ज्वाइँको घर पठाइन् । अरू आफन्तले वास्ता गरेनन् । माया गर्ने कोही नभएपछि उनी काशी १५ वर्षअघि काठमाडौं छोडेर काशी हिँडिन् । 'जीवनको उत्तराद्र्धमा मृत्युको पर्खाइले पनि सन्तोष नै दिएको छ', खनाल भन्छिन् । अहिले आफूजस्तै १५ जना वृद्धासँगै उनी नेपाली आश्रममा बसेकी छिन् । 'गंगाकिनारमा मर्न पाइयो भने मोक्ष मिल्छ भन्ने शास्त्रमै लेखेको छ', उनले भनिन्, 'त्यही भएर मर्नकै लागि काशीमा आएर बसेकी हुँ । कहिले दिन आउने हो थाहा छैन ।'

भोजपुरकी जमुना गौतम, (७५) पनि खनालसँगै बस्छिन् । कम कान सुन्ने उनका श्रीमान् र सन्तान छैनन् । दायाँबायाँ कोही नभएपछि उनलाई पनि नेपाल बस्न मन लागेन । रोजाइ बन्यो बनारस अर्थात् हिन्दुहरूको पवित्र धार्मिकस्थल काशी । गौतम भन्छिन्, 'दिनरात भजनकीर्तन गर्न पाइएको छ, गंगाकिनारको बास छ, अब जीवनमा योभन्दा अरू के नै चाहियो र ? '

बिहान ३ बजे उठ्नु, गंगास्नान गर्नु, नेपाली पशुपति मन्दिरमा हुने पूजामा सहभागी हुनु, विश्वनाथ महादेवको दर्शन गर्नु र शरीरले साथ दिए बिहानको आरतीमा पनि सहभागी हुनु, दिउँसोको भजनकीर्तनमा जानु गंगाकिनारमा 'मृत्यु कुरिरहेका'हरूको दैनिकी हुनेगर्छ ।

भारत वाराणसीको ललिताघाटस्थित नेपाली आश्रमको काशीबासमा बस्ने १५ वृद्धाहरू हिन्दु परम्पराअनुसार गंगाकिनारमा मृत्युवरण गरी त्यहीँ अन्त्येष्टि भए मोक्ष मिल्छ भन्ने सोच्छन् । तर, काशीमा 'मृत्यु कुरेर बस्ने' खनाल र गौतमजस्ता नेपालीहरूको संख्या हिजोआज निकै कम छ ।

रणबहादुर साहकी कान्छी पत्नी ललितत्रिपुरा सुन्दरीले बनारसमा निर्माण गरेको ललिताघाट र नेपाली मन्दिर अहिले पनि उस्तै छ । साम्राज्वेश्वर पशुपतिनाथ महादेव मन्दिर तथा धर्मशालाको नामले गंगाकिनारमा अवस्थित यो जायजेथा नेपाल सरकारको हो । करिब दुई सय वर्षअघि निर्माण भएको आश्रममा अहिले काशीबास बस्ने १५ वृद्धा र संस्कृत विश्वविद्यालय पढ्ने उति नै संख्याका नेपाली विद्यार्थी बस्छन् । आश्रमले जीवनको उत्तराद्र्ध बिताइरहेका वृद्धा र जीवन सुरुवात गर्न अध्ययन गरिरहेका छात्रहरूलाई बसोबास तथा खानपानको सुविधा दिएको छ ।

आश्रममा सरकारले अहिले पनि खर्च पठाउँछ । नेपालबाट तीर्थाटनमा पुग्नेहरूका लागि बस्ने व्यवस्था पनि गरिएको छ । पशुपति मन्दिरको स्वरूप काठमाडौंकै जस्तो देखिन्छ । नेपाली काष्ठकलाको नमुना त्यहाँ पनि देख्न सकिन्छ । धर्मशालाका व्यवस्थापक रोहित ढकाल भन्छन्, 'काशी लाभको लागि बस्ने, संस्कृत पढ्ने र तीर्थव्रतमा आउने नेपालीलाई हामीले बास दिएका छौं । तर, विगतमा जस्तो काशीबासमा रहने नेपाली अब छैनन्भन्दा पनि हुन्छ ।' नेपालीका लागि मोक्षको आस, शिक्षा र तीर्थाटन विगतमा काशीबासका आधारस्तम्भ थिए । तर, आधुनिकता र नेपालमा शिक्षाको सहज पहुँचले त्यसमा क्रमश क्षयीकरण हुँदै गएको छ ।

ठठेरी गल्लीका धेरै घुम्ती पार गर्दै गंगाकिनारतर्फ तेर्सिएपछि पुगिन्छ विद्या धर्म प्रचारिणी नेपाली समितिले निर्माण गरेको नेपाली आ श्रम । दूधविनायक वाराणसीमा अवस्थित यो ठाउँमा नेपाली भेटिनु हिजो–आज आश्चर्यलाग्दो संयोग हुन्छ । 'केही दशकअघिसम्म नेपाली लवजले ठठेरी गल्ली गुञ्जन्थ्यो', समितिका प्रबन्धक रमेश अधिकारी भन्छन्, 'हिजोआज त यो गल्ली र आश्रममा नेपाली भेट्नु निकै गाह्रो छ ।' नेपालबाट बनारस जानेहरूलाई बस्नु परे त्यही आश्रममा गइदिन पनि उनी आग्रह गर्छन् ।

आश्रम पुग्ने नेपालीले दैनिक ७५ रुपैयाँ भारु तिरेर बस्न पाउँछन् । आफैं खाना बनाएर खाने प्रबन्ध छ । करिब डेढ सय वर्षअघि बनेको आ श्रममा एकैपटक एक सय मानिस अटाउने कोठा छन् । पहिले खचाखच भरिने आ श्रममा हिजोआज एकाध नेपालील मात्रै पुग्छन् । कोठा सधैंजसो खाली रहन्छ । प्रबन्धक अधिकारीका अनुसार, चन्द्रग्रहण र कात्तिक स्नान गर्न पुग्ने नेपाली पनि अहिले बनारसमा नगण्य हुन थालेका छन् ।

बनारस (काशी) को दशश्वमेध चौकमै मन्थलीका कुमार कार्कीले नेपाली होटेल चलाएका छन् । चौरस्ताबाटै देखिन्छ 'न्युस्टार नेपाली होटेल' लेखिएको बोर्ड । साँझ बिहान खचाखच भीड हुन्छ । तर, होटेलमा खानानास्ता गर्ने आगन्तुक चाहिँ नेपाली हुँदैनन् ।

केही दशकयता तेस्रो देश र भारतभित्रैबाट आउने आगन्तुकका कारण 'न्युस्टार' चलेको छ । नेपाली त फाट्टफुट्टमात्रै पुग्छन् । 'बनारसमा पहिलेझैं नेपालीको चहलपहल छैन', कार्कीले भने, 'म नेपाली भएकोले होटेलको नामको पछाडि नेपाली राखेको हुँ तर मेरो व्यवसाय विदेशीले चलाइदिएका छन् ।'

दशश्वमेध चौकबाट पुगिन्छ– गंगाकिनारका धेरै घाटसम्म । यहाँ हरेक साँझ हुने आरती बनारसकै आकर्षणमध्येको एक हो । आरतीमा देश–विदेशका तीर्थालु र पर्यटकको घुइँचो लाग्छ । सातजना बटुकले गर्ने कपुर, अग्नि र धुपको आरती मनमोहक देखिन्छ । यही चौकको एक छेउबाट विश्वनाथ मन्दिर पुगिन्छ । हिन्दुहरू विश्वनाथलाई पाउ र पशुपतिनाथलाई शिरको रूपमा पूज्ने गर्छन् ।

नेपालीका लागि मोक्षको आस, शिक्षा र तीर्थाटन विगतमा काशीबासका आधारस्तम्भ थिए । तर, आधुनिकता र नेपालमा शिक्षाको सहज पहुँचले त्यसमा क्रमशः क्षयीकरण हुँदै गएको छ ।

मानिसको बाक्लो आउजाउ हुने भएकैले व्यापार चल्ने हेक्का राखेर कार्कीका पिताले ९० वर्षअघि रामेछापबाट बनारस गई होटेल खोलेका थिए । पहिले त उनी साहुको होटेलमा काम गर्थे । पछि आफैंले खोले । कार्की भन्छन्, 'बुवाले नै जग्गा खरिद गरी घर बनाएर यहीँ होटेल सुरु गर्नुभयो । अहिले म चलाउँछु ।'
...
बागलुङका प्रकाश रेग्मी बनारसमा शास्त्री पढ्दै छन् । उनीसँगै प्रथम वर्षमै अध्ययन गर्ने काठमाडौंका पुरुषोत्तम खतिवडा सम्पूर्णानन्द विश्वविद्यालयका छात्र हुन् । नेपाली विद्यार्थीको आकर्षणको केन्द्र मानिने सम्पूर्णानन्दमा अहिले नेपाली विद्यार्थीको चाप छैन् । कुनैबेला यहाँ धेरै नेपाली विद्यार्थी पढ्ने गर्थे । नेपाली राजनीतिका अग्रज नेताहरूले पनि बनारसमै पढेका थिए । रेग्मीले भन्छन्, 'हाम्रो संकायमा मुस्किलले २० जना नेपाली विद्यार्थी छन् । अरूतिर पनि त्यति धेरै देखिँदैनन् । कतिपय त परीक्षा दिनमात्रै आउँछन् । छात्रवास र आश्रममा बसेर अध्ययन गर्ने झन् थोरै छन् ।'

कुनैबेला संस्कृत र अन्य विषय अध्ययन गर्न बनारस शैक्षिक राजधानी नै थियो । नेपाली विद्यार्थी 'डेरा–डन्डा' जमाएरै बनारस बस्थे । बनारस पढेर आएकाहरूको 'सानसौकत' समाजमा छुट्टै हुन्थ्यो । त्यहाँ बस्ने नेपाली विद्यार्थीका अनुसार, नेपालीका लागि कुनै बेला निकै चर्चित र गौरव मानिने काशी हिन्दु विश्वविद्यालयमा पनि अहिले नेपाली विद्यार्थी घटेका छन् । लगभग शिक्षाका लागि बनारस–आकर्षण आधाभन्दा धेरै घटिसकेको छ ।
...
पवित्र गंगानदीको सानिध्यमा रहेको यो सहर नेपालीका लागि पनि परापूर्वकालदेखि नै महत्त्वपूर्ण गन्तव्य हो ।
राणाविरुद्धको आन्दोलनको उठान यहीँबाट भयो । तर, अहिले काशीप्रति नेपाली आकर्षण क्रमशः घट्दो छ । साम्राज्वेश्र पशुपतिनाथ महादेव मन्दिर तथा धर्मशालाका व्यवस्थापक रोहित ढकालको बुझाइमा नेपालमा गुरुकुल शिक्षाको उचित प्रबन्ध हुनु र आधुनिक शिक्षाका लागि विश्वविद्यालय थपिने क्रमले पनि काशीका नेपाली विद्यार्थी घटेका हुन् । भन्छन्, 'त्रिवेणी, चतरा, धरान आदि धेरै ठाउँमा यहाँकै जत्तिको पढाइ हुन थालेको छ । नेपालकै चर्चित धामहरूमा वृद्धा श्रम खुलेका छन् । यो सबै परिवर्तनले काशीप्रति नेपाली आकर्षण घटेको हो ।'

विद्या धर्म प्रचारिणी नेपाली समितिका प्रबन्धक रमेश अधिकारी बनारसमा औपचारिक रूपमा जाने नेपाली घटेको तथ्य सुनाउँछन् । भन्छन्, 'नेपालीका लागि मोक्षको आश, शिक्षा र तीर्थाटन विगतमा काशीबासका आधारस्तम्भ थिए । तर, त्यसमा क्रमशः क्षयीकरण हुँदै गएपछि काशीबास अहिले इतिहास जस्तै बन्न पुगेको छ ।'