मूलधारका मिडियाको कार्यभार

एक्काईसौं शताब्दीको सुरुआतसँगै मिडियाको भूमिका र यसले उठान गर्नुपर्ने विषयवस्तुबारे नयाँ बहस सुरु भएको छ । खासगरी भूमण्डलीयकरणको नयाँ संवेगले पनि मिडियाविज्ञहरूलाई मिडियाको नयाँ ढाँचा र कार्यपद्धतिबारे अनुसन्धान गर्न र नयाँ उपाय पहिल्याउन गतिलो वातावरण तयार गरिदिएको छ । मिडियालाई प्रभाव पार्ने र प्रभावित हुने गतिशील सामाजिक एकाइ मान्नेहरू पनि कम छैनन् । भलै यो धारणालाई आलोचना गर्ने पनि उत्तिकै छन् ।

तर जे होस्, राजनीतिक, सामाजिक, साँस्कृतिक एवं वैचारिक धारलाई प्रतिनिधित्व गर्ने संयन्त्र मिडिया नै हो । विश्वका पछिल्ला केही घटनाक्रमले मुख्यगरी मूलधारका मिडियाले आत्मसमीक्षा गर्नुपर्ने र पत्रकारिता स्वतन्त्रताको सीमा र क्षेत्र आकलन गरी गन्तव्य तय गर्नुपर्ने जबर्जस्त बाध्यता सिर्जना गरिदिएको छ, चाहे त्यो अमेरिकी निर्वाचनको सन्दर्भमा होस् वा युरोपियन युनियन सदस्यमा देखिएको विचलन । नेपालको लम्बिँदो राजनीतिक अस्थिरताको विषयमा मिडियाले नयाँ सोच र गन्तव्य तय गर्नैपर्ने देखिएको छ ।

अमेरिकी राष्ट्रपतीय निर्वाचनमा ठूला एवं मूलधारका भनिएका मिडियाले हिलारी क्लिन्टनको पक्षमा चलाएको एकोहोरो अभियानलाई अमेरिकी मिडिया अध्येताहरूले निकै उत्ताउलोसम्म भने । मिडियाले सबैका कुरा बाहिर ल्याउने एउटा कुरा हो, तर जबर्जस्तरूपमा आम मानिसमा भ्रम सिर्जना गर्ने, त्रास देखाउने र राजनीतिकर्मी जसरी सडकमा प्रदर्शित हुने स्थिति मिडिया क्षेत्रकै लागि लज्जाजनक भएको अध्येताहरूको निचोड छ ।

अमेरिकी राजनीतिमा प्रभाव पार्ने ठानिएको सीएनएनदेखि सन्तुलित ठानिएको एट्लान्टिक म्यागेजिन हुँदै वासिंटन पोस्ट्, एबीसी, सीबीसीलगायतका अमेरिकी सञ्चारमाध्यमको क्लिन्टनको पक्षमा एकोहोरो वा भनौं, भद्दा समर्थन निश्चित रूपमा उचित थिएन । दुर्भाग्य क्लिन्टनको पक्षमा मूलधारका मिडियाले अभियान चलाउँदासमेत डोनाल्ड ट्रम्पले विजयी बने । यसको श्रेय बरु सामाजिक सञ्जालहरूले पाए । क्लिन्टन समर्थकहरूले गुगल, फेसबुक, टिव्टरलगायतका सामाजिक सञ्जालमाथि गलत सूचना प्रवाह गरी मतदातालाई भ्रमित पारेको समेत आरोप लगाउन पछि परेनन् ।

यो परिस्थितिलाई नजिकबाट अध्ययन गरेका अलजजिराका पूर्व समाचार सम्पादक अहमद अल शेख सामाजिक सञ्जालले गल्ती गरेको नभई मूलधारका भनिएका मिडियाले मिडिया धर्म बिर्संदा आम मानिसको विश्वास आर्जन गर्न नसकेको टिप्पणी गर्छन् । मिडियाले मुलुकलाई पहिले राख्नुपर्छ, तर आफ्नो कार्यमा पत्रकारिताको मूल मर्म बिर्सियो भने यसले विस्तारै मानिसमा त्यसप्रति अविश्वसनीयता सिर्जना गर्ने शेखको भनाइ छ ।

प्रसिद्ध मिडिया अध्येता ह्यारोल्ड इनिस आफ्नो चर्चित पुस्तक 'दि वायस अफ कम्युनिकेसन (१९५२)' मा टिप्पणी गर्छन्, समयसमयमा मिडियाले आफ्नो गतिविधि, वर्तमान अवस्था र आम मानिसको विचारबारे अध्ययन गर्न सकेनन् भने उनीहरूले प्रवाह गरेका विषयवस्तुको नकारात्मक प्रभाव पनि परिरहन सक्छ, जसले मिडियाप्रति अविश्वसनीयता सिर्जना गरिरहेको हुन्छ । यस्तैगरी जर्मन विद्वान् पाउल लेजेरफेल्डले मिडियाले आफूहरूले जे गरिरहका छौं, पूरै ठीक गरिरहेका छौं । साथै हामीले जे भन्छौं, सबैमा त्यसको सही प्रभाव परेको हुन्छ भन्नु गम्भीर भूल हुने तर्क गर्छन् ।

विश्व भूमण्डलीकरणको नयाँ आयाम सुरु भएसँगै विश्वका मुद्दाहरूले नयाँ धार अवलम्बन गरेका छन् । भूमण्डलीयकरणको अमेरिकाकेन्द्रित अवस्थाबाट विश्व संरचना मुक्त हुने अवस्थामा छ । तर पूरै मुक्त पनि भइसकेको छैन । त्यसकारण यो विश्व संक्रमणको अवस्थामा मिडियाले उठान गर्नुपर्ने विषय र प्रस्तुति शैली कम्ती पेचिलो छैन । त्यसमाथि सामाजिक सञ्जालको बढ्दो लोकप्रियता, अनौपचारिक शैली, तीव्र प्रभाव साथै तीव्र सहभागिताको अवसरले नयाँ पुस्तालाई त्यसतर्फ आकर्षित गरेको छ ।

यो संवेग निश्चित मर्यादाभित्र रहन सकेन र अहिले जस्तै किसिमले उपद्रो बढिरह्यो भने यसले सिर्जना गर्ने भयानकता पनि कम्ती डरलाग्दो हुने छैन । त्यसकारण पनि मिडिया अध्येताहरू मूलधारका मिडियालाई सचेत गराउँदै नयाँ प्रविधिसंग तीव्ररूपमा जोडिँदै आफ्नो धर्म, नैतिकताका साथै जिम्मेवारी नर्बिसन सचेत गराउँछन् । ब्रेक्जिटको मुद्दा, अमेरिकी राष्ट्रपतीय निर्वाचन, आप्रवासी समस्या, मध्यपूर्व संकटदेखि युरोपेली युनियनमा देखिन थालेको विचलनलाई मूलधारका मिडियाले सही रूपमा केलाउन नसकेको, एकपक्षीय भएको र उनीहरूका विषयवस्तुले आम जनताको खासै प्रभाव पनि पार्न नसकेको भन्दै पछिल्लो पटक निकै आलोचना हुँदै आएको छ ।

मूलधारका अन्र्तराष्ट्रिय मिडियामा देखिएको विचलनको अवस्था नेपाली मिडियामा पनि कम्ती छैन । नेपाली घरेलु मुद्दाहरूमा नेपालका ठूला मिडियाले आममानिसमा पार्ने प्रभाव निकै खुम्चिँदै गएको छ । यसको मुख्य फाइदा सामाजिक सञ्जालहरूले लिएका छन् । मूलधारका मिडिया पहिलो कुरा त अझै शीघ्र प्रविधिमैत्री हुन नसकेका छैनन् । अर्को कुरा राजनीतिक तथा सामाजिक घटनाक्रमहरूलाई उनीहरूले प्रस्तुत गर्ने विषयवस्तुप्रति आममानिसको ठूलो जमात असन्तुष्ट हुँदै आएको छ । यो क्रम रफ्तारले बढ्दो छ ।

पछिल्लो दुई दसक नेपाली जनताले राजनीतिक वा सामाजिक रूपमा होस्, अकल्पनीय घटनाक्रमहरूको सामना गर्नुपर्‌यो । नेपाली नेतृत्वले आन्तरिक र बाह्य सन्तुलन मिलाउन नसक्दा निर्णय लिनेक्रममा भएका ऐतिहासिक त्रुटिदेखि त्यसको बैठानमा देखिएको समस्याले नेपालीलाई अझै पिरोलेको छ । साथै यो गतिरोध कतिसम्म जाने हो अन्योलै छ । पछिल्लो दुई दसक मात्रकै कुरा गर्ने हो भने पनि नेपाली मिडियाले धेरै नयाँ विषयमा अनुसन्धान गर्ने र त्यसलाई प्रभावकारी ढंगबाट आम मानिससमक्ष पुर्‌याउने दूलर्भ अवसर मिलेको थियो तर त्यसको दुरुपयोग भयो ।

मूलधारका मिडिया विषयवस्तुमै रमाउने र स्रोतको अपेक्षामय भएको भन्दै मिडिया अध्येताहरू चिन्तित भए । फलस्वरूप मूलधारका मिडियाले सूचना, ज्ञान, चिन्तन र बहसको शक्तिशाली स्थान गुमाउँदै गएका छन् । यसको स्थान सामाजिक सञ्जालहरूले लिने क्रम बढ्दो छ ।

नेपाली मिडियामा देखिएको सबैभन्दा ठूलो समस्या भनेकै प्राथमिकता आकलन गर्न नसक्नु हो । योविना त्यसपछिको कार्य प्रस्टिन सक्दैन । प्राथमिकताको सीधा सम्बन्ध राजनीतिक, सामाजिक, आर्थिक अवस्थादेखि भूराजनीतिक सन्तुलनसम्म रहेको हुन्छ । आममानिस यो सन्दर्भमा प्रस्ट हुन चाहन्छन् तर आफैं प्रस्ट नभएको मिडियाले कसरी आममानिसलाई प्रस्ट पार्न सक्छ, मूल प्रश्न यहींनेर छ ।

गणतन्त्र, संघीयता, धर्म निरपेक्षता, पहिचान, समावेशीलगायतका मुद्दा नेपाली माटोमा बिल्कुलै नयाँ थिए । जनआन्दोलनको अभिमतले अवरोधविहीन लोकतन्त्र खोजेको थियो । कहाँबाट यी मुद्दा आए जनता मुखामुख गर्न थाले । यी मुद्दा आफैंमा नाजायज छन् भन्न खोजिएको होइन, तर जनताका मनमा गम्भीर प्रश्नहरू खडा भएका थिए । यी मुद्दाहरू कसरी ल्याइयो, किन ल्याइयो र यसबाट मुलुक र जनताले के लाभ हासिल गर्न सक्छन् भन्ने प्रश्न जनताबाट आउनु स्वाभाविक हो । आखिर राष्ट्र भनेकै जनता ।

राष्ट्रिय मुद्दाहरूको उठान किन भइरहेको छ, त्यसको तात्कालीन एवं दीर्घकालीन असर के हुन सक्छ भन्ने आमजनताको चासोलाई मूलधारका मिडियाले सम्बोधन गरिदिनैपर्छ ।

तर यी मुद्दाबारे मूलधारका मिडियाले गम्भीर बहस चलाउन सकेनन् । जनता उल्लेख्य सूचनाबाट वञ्चित भए । पी साइनाथको शब्दमा भन्ने हो भने मिडियाकर्मीहरू ठालुहरूका सूचना प्रवाह गर्ने व्यक्ति सावित भए । मूलधारका नेपाली मिडिया धेरै महत्त्वपूर्ण राष्ट्रिय मुद्दाहरूलाई कसरी प्रवाह गर्ने सन्दर्भमा पटकपटक चुकेका छन् । त्यसमाथि अनुसन्धान र गहन रिपोर्टिङको डरलाग्दो अभाव त छँदैछ ।

एजेन्डा सेटिङ थ्योरीका प्रवर्तकहरू म्याक्सवेल क्याककम्ब र डोनाल्ड शा आममानिसलाई नजिकबाट अध्ययन गर्ने कार्य मिडियाले सधैं जारी राख्नुपर्नेमा जोड दिन्छन् । आममानिसले मिडियालाई हरपल नियालिरहेका हुन्छन् भन्ने उनीहरूको भनाइ छ । अब मिडियाको सिद्धान्त, मर्यादा, मूल्य, पद्धति, जिम्मेवारी साथै गर्विलो इतिहास बचाउने गम्भीर चुनौती मूलधारका मिडियामा आइपरेको छ । समयानुकूल आफैंलाई परिस्कृत गर्दै राष्ट्र र जनमतलाई केन्द्रमा राख्नुको विकल्प छैन ।

मिडियालाई चौथो अंगको संज्ञा दिनुको पछाडि कम्ती कारण छैन । यसभित्रको महत्त्वपूर्ण पक्ष भनेको मिडियाको सामाजिक जिम्मेवारीको प्रश्न हो । जसमा ह्रास आउने क्रमसँगै मूलधारका मिडियामाथि थरीथरीका प्रश्नहरू तेर्सिन पुग्यो । यो क्रम रोकिएको छैन । अमेरिका, युरोप हुँदै नेपालसम्मै पनि मूलधारका मिडियाको प्रभाव, भविष्य र कार्यपद्धतिलाई लिएर निकै चिन्ता गर्न थालिएको छ ।

नेपालको बदलिँदो परिस्थितिमा मिडियाले राष्ट्र पहिलो भन्ने मुद्दालाई प्राथमिकता दिनैपर्छ । कुन मुद्दाहरूका उठान किन भइरहेको छ, त्यसको तात्कालीन एवं दीर्घकालीन असर के हुन सक्छ भन्ने आमजनताको चासोलाई मूलधारका मिडियाले सम्बोधन गरिदिनैपर्छ । मुद्दा लथालिंग एवं छरपस्ट फालिदिएर मात्र होइन कि त्यसलाई गतिलो स्वरूपमा ढाल्न पनि मिडियाले सहयोग गर्नुपर्छ ।

विद्वान् रोबर्ट हचिन्सले भनेजस्तै सामाजिक उत्तरदायित्वलाई गम्भीर रूपमा मनन गरिएन भने पत्रकारिताको खास मर्म कमजोर हुन्छ । यतिखेर मुलुकको चरम संकटको अवस्थामा आममानिस पनि नेपाली मूलधारका मिडिया सतही र कम प्रविधियुक्त होइन कि उच्च जिम्मेवार, उत्तरदायी, रचनात्मक र आधुनिक छरितो प्रविधियुक्त भएको हेर्न चाहन्छन् ।