विकासको लागि सञ्जीवनी
विकास मानिस र ठाउँ दुवैको लागि राम्रोबाट अझ राम्रो अवस्थामा उकाल्न निरन्तर चलिरहने प्रक्रिया हो । प्रक्रियाबाट नतिजा हासिल गर्दै राम्रोबाट अझ राम्रो भएको देख्न, मापन गर्न र अनुभूति गर्न सकिन्छ । यसरी निरन्तर चलिरहने विकास प्रक्रियाको व्यवस्थापन मानिसको सिर्जनशील मस्तिष्कबाट रचना गरिएको विधि, उपाय र तरिकाद्वारा हुने गर्छ । विकास व्यवस्थापनलाई स्वरूप, शक्ति र गति दिन यसका सरोकारवाला अथवा साझेदार पक्षहरूको भूमिका अहम् हुन्छ ।
त्यसैले विकास साझेदारहरूको जानकारी हुन जरुरी हुन्छ । विकासको नतिजा, प्रतिफल वा लाभ हासिल गर्न विकास पुर्याउने र विकास पाउने पक्षहरूबारे यकिन हुन आवश्यक हुन्छ । नेपालको अनुभवमा विकास पुर्याउने पक्षमा सरकारी निकाय, गैरसरकारी निकाय, राजनीतिक दल, निजी क्षेत्र र समुदायमा आधारित संघसंस्था छन् । विकास पाउने पक्षमा जनता र ठाउँ पर्दछन् ।
विकास पुर्याउने भूमिकामा रहेका निकायहरूले विकास पाउने पक्षका जनताको सहभागितामा आवश्यकताको पहिचान, प्राथमिकता निर्धारण र आयोजनाको किटान गर्छन् । पछिल्ला वर्षहरूमा स्थानीय निकायहरू जिल्ला विकास समिति, नगरपालिका र गाउँ विकास समितिहरूको अगुवाइमा चौध चरणको सहभागितामूलक योजना प्रक्रिया अवलम्बन गरेर जनता र ठाउँको लागि विकाससम्बन्धी आवश्यकताको पहिचान, प्राथमिकता निर्धारण र आयोजना छनोट गर्ने गरिएको छ ।
विकास पुर्याउने पक्षले योजना, बजेट, कार्यान्वयन, अनुगमन र मूल्यांकनको चक्रलाई अभ्यासमा ल्याउँछन् । विकास पाउने जनताको पनि जिम्मेवारी रहन्छ । जनताको जिम्मेवारीमा विकाससम्बन्धी आयोजना माग गर्ने, प्राप्त गर्ने र लाभान्वित हुने कार्य पर्छ । यसरी विकास पुर्याउने र विकास पाउने पक्षमा निरन्तर स्थिर, सबल र सुदृढ सम्बन्ध भरहनुपर्छ ।
विकास पुर्याउने र पाउने पक्षको सम्बन्धलाई सघाउने र अवलोकन गर्ने पक्ष पनि विकास व्यवस्थापनमा आबद्ध भएको हुन्छ । विकासमा सघाउने पक्षमा अन्तर्राष्ट्रिय बहुपक्षीय वा द्विपक्षीय संघसंस्था वा सरकार र अन्तर्राष्ट्रिय गैरसरकारी संस्था पर्छन् । विकास हेर्ने वा अवलोकन गर्ने पक्षमा सञ्चार क्षेत्र, नागरिक समाज र नेसनल अडिट इन्स्टिच्युसन पर्दछन् । सघाउने पक्षले प्राविधिक, वित्तीय र क्षमता विकाससम्बन्धी सहयोग प्रदान गर्छ । अवलोकन गर्ने पक्षले पैरवी, सचेतना र निगरानीजस्ता कार्य गर्छ ।
यसरी विकास पुर्याउने, पाउने, सघाउने र अवलोकन गर्ने गरी चार पक्षको सम्बन्ध, सहकार्य र समझदारीबाट मात्र विकास व्यवस्थापन सम्भव, सक्रिय र सुचारु हुने भएकाले विकास साझेदारको रूपमा यिनै चार पक्षलाई चिनेर विकास व्यवस्थापन गर्दै जानुपर्छ ।
विकास आयोजना कार्यान्वयनमा अनिवार्य तत्त्वहरू नीति, कार्यक्रम, प्रक्रिया, संगठन, जनशक्ति, समय, स्रोत, मेहनत, विधि, प्रविधि, क्षमता आदि पर्ने भए पनि मूलतः विकास साझेदारहरूबीचको सोच, संवाद र सहकार्यले नै ती तत्त्वहरूको अन्तरघुलन, प्रतिफल र परिचय स्थापित हुने भएकाले मानव सम्बन्धलाई सकारात्मक रूपले सिँचन, पोषण र स्याहार गर्नुपर्छ ।
हरेक व्यक्तिको लागि प्रत्येक बिहानी सम्भावना नै सम्भावनाले भरिएको हुन्छ । तर बितेका दिनहरूको बढी स्मरण- समीक्षा-नकारात्मक पक्षमा केन्द्रित मानसिकताले व्यक्ति भविष्यप्रति निराश, निस्तेज र निस्पृह भएको देखिन्छ । यो अवस्थाबाट बाहिर निस्कन निरन्तर रूपमा सम्भावना पहिल्याउने सोच र आशा जगाउने संवाद भइरहनुपर्छ । अहिलेको समाज सम्भावना पहिल्याउनेभन्दा समस्या औंल्याउनेमा केन्द्रित भएको देखिन्छ । हाम्रा नीति, विधि र तरिकाहरूले पनि सम्भावनाबाट समृद्धिको मार्गमा डोर्याउन सकेका छैनन् । केवल समस्याबाट समाधान दिन उद्यत् देखिन्छन् । यो स्थितिमा विकासले फड्को मार्न सक्दैन । विकासलाई जगाउन जनता जुटाएर, आशा जगाएर र गन्तव्य यकिन गरेरै यात्रा आरम्भ गर्नुपर्छ ।
कुनै पनि प्रणाली (सिस्टम) मा अगुवाइ गर्ने व्यक्तिको नेतृत्वदायी भूमिकाले उक्त प्रणालीको सञ्चालन स्तर निर्धारण हुन्छ । नेपाली समाजमा व्यक्तिको क्षमता (कम्पिटेन्स) बढ्दै गएको तर चरित्र (क्यारेक्टर) कमजोर बन्दै गएको प्रतीत हुन्छ । चरित्र पक्ष कमजोर हुँदा त्यसको असर नेतृत्व गर्ने व्यक्तिले सम्हाल्ने समूहमा समेत देखिन्छ । चरित्र पक्ष बलियो हुँदा आदर, सम्मान र विश्वास बढ्छ । जहाँ आदर-सम्मान-विश्वास बलियो हुन्छ, त्यहाँ संवाद-समझदारी-सहकार्यको सम्भावना हुन्छ ।
विकासको प्रतिफलमा जोकोही पनि लालायित हुन्छ । विकास प्रक्रिया बहुपक्षीय सहभागिताबाट क्रियाशील, गतिशील र नतिजामुखी हुने भएकाले यसमा संलग्न हुने व्यक्तिहरूका बीचमा निरन्तर संवाद भइरहनुपर्छ । संवादमा प्रकट हुने सकारात्मक दृष्टिकोणले मात्र सकारात्मक नतिजाको मार्गप्रशस्त गर्न सक्छ । मन्त्रालयको नीति योजना तहदेखि जिल्लामा स्थानीय विकास अधिकारीको हैसियतमा काम गरेको अनुभवका आधारमा पंक्तिकारको बुझाइ छ- हामी नेपाली समाजका पात्रहरू नकारात्मक अभिव्यक्तिलाई अग्रस्थानमा राख्छौं, आफूलाई मनपर्ने कुरा अरूले मन पराइदिऊन् भन्ने अपेक्षा गर्छौं र समस्या समाधानमा अल्मलिन्छौं, तर सम्भावनालाई समृद्धिको बाटोमा हिँडाउन कम ध्यान दिन्छौं ।
यो परम्परागत शैलीले न त सम्बन्ध सुमधुर हुन्छ, न त आपसमा सिनर्जी पैदा हुन्छ, न त नतिजा हासिल हुन्छ । लोकतन्त्रको विशाल आयाममा समावेशी र सहभागिताले गतिलोसँग पकड जमाएको वर्तमान अवस्थामा सबैलाई मनपर्ने सोच, शैली र शिष्टता प्रकट हुनुपर्छ । तालिका र ताल (रुटिन र रिदम) मिलाएर मात्र सम्भव हुने विकास अभियानमा सञ्जीवनी भर्न मूलतः मानव मस्तिष्कको सिर्जनशीलता, विचार अभिव्यक्तिको शिल्पता र आपसी सम्बन्धको शिष्टता अपरिहार्य छ ।
मानवीय सम्बन्धबाट सिनर्जी-सिर्जना-सभ्यता विकास हुने भएकाले अबका दिनमा हाम्रो सोचाइ, बोली र व्यवहार हरेक व्यक्तिमा, ठाउँमा र विषयमा सम्भावना पहिल्याउने गरी केन्द्रित हुनुपर्छ ।
निर्वाचनका समयमा देख्न पर्ने प्रतिस्पर्धाको विषय दूरगामी प्रभाव पार्ने विकास आयोजना छनोटमा समेत प्रतिविम्बित हुने गरेका घटनाले अझै पनि नेपाली समाज विचार आफूलाई मन पर्ने र विकास सबैलाई मन पर्ने गरी रोज्न समर्थ हुन नसकेको आभास हुन्छ । विचारलाई नेतृत्वले अगुवाइ गर्ने हो । नेतृत्व पाँच-पाँच वर्षमा फेरिन्छ । त्यसैले सुधारको सम्भावना भइरहन्छ । अतः विचारमा प्रतिस्पर्धा हुन स्वाभाविक हो ।
तर विकास एकपटक कार्यान्वयन भइसकेपछि त्यसले वर्षौं वर्ष नतिजा दिइरहन्छ । यसमा ठाउँसारी सम्भव हुँदैन । त्यसै कारणले राजनीतिमा प्रतिस्पर्धा, विकासमा सहमतिको संस्कार स्थापित हुन जरुरी छ । व्यक्तिहरू विकासका कुरा गर्दा राजनीतिमा जस्तो प्रतिस्पर्धात्मक रूपले प्रस्तुत हुने हो भने विकासको विषय भाँचिन्छ, टुक्रिन्छ र नासिन्छ । विकासका कुरा गर्दा अतीतको सिकाइ, संसारको देखाइ र भविष्यको आकांक्षाबाट निर्देशित, प्रेरित र उत्साहित भएर आफ्नो धारण, दृष्टिकोण वा मार्गचित्र प्रस्तुत गर्नुपर्छ । संवादका प्रत्येक विन्दुमा आशाको सञ्चार भइरहनुपर्छ ।
मानवीय सम्बन्धबाट सिनर्जी-सिर्जना-सभ्यता विकास हुने भएकाले अबका दिनमा हाम्रो सोचाइ, बोली र व्यवहार हरेक व्यक्तिमा, ठाउँमा र विषयमा सम्भावना पहिल्याउने गरी केन्द्रित हुनुपर्छ । लाइनी-आलोचना र अवशानमा रमाउने प्रवृत्ति अन्त्य गर्नुपर्छ । निराशा, कुण्ठा र उदासीनता जीवन्त-जीवनका शत्रु हुन् । यिनले डिप्रेसन र एग्रेसन बढाउँछन् । अबका दिन सिर्जना-सिञ्चन र स्याहारको मार्गबाट जीवनलाई जीवन्त बनाउन उपयोग गर्नुपर्छ । यसैबाट प्रत्येक पलमा ‘सेलिब्रेसन’ सम्भव छ । सेलिब्रेसनको मुडमा हुँदा मात्र सम्भावना पहिल्याउने सोच पलाउँछ, गजाउँछ र मौलाउँछ ।
सम्भावनाको चिन्तनले संवादमा तथ्य, तर्क, तस्बिर र तरिकालाई आकर्षक, रुचिकर र प्रिय बनाउन सघाउँछ । त्यसैबाट आशा जगाउने संवाद सम्भव हुन्छ । अतः विकास हामी सबैको चाहना हो । मानवीय र भौतिक विकासको शैशव अवस्थामा नेपाली समाज रहेको छ । यो अवस्थालाई किशोर, युवा हुँदै परिपक्व अवस्थामा पुर्याउन हाम्राबीचका सोच, समझदारी, शैली, शिष्टता र सीपलाई निखार्न, तिखार्न र नितान्त विकास मैत्री बनाउन आजैबाट थाल्नुपर्छ । असम्भव केही छैन ।
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
