आत्मलेखनमा इमानदारी

'प्रत्येक जीवन विसंगति बाँच्नु हो ।'
यो भनाइ धेरैलाई मन नपर्न सक्छ । तर, जीवनका अनेकन केस्राहरू विसंगतिपूर्ण नै त छन् । स्वीकार्न सक्नु या नसक्नु, फरक त्यतिमात्र ।

जसरी पद्मालक्ष्मी (भारतीय अमेरिकन मोडल) निर्वस्त्र पोखिइन् अक्षरहरूमा, अमृता प्रीतमले बेसर्त प्रेम खोजिरहिन् साहिरले छाडेका चुरोटका ठुटाहरूमा अनि रुसो मानवजन्य चाहना छट्पटाइरहे त्यो निर्जन एकान्तमा र अन्ततः इमानदारी पोखिए आत्मलेखनहरूमा । के ती जीवनका विसंगत पाटाहरू लेखेर आफूलाई नंग्याउन सजिलो होला ?

निश्चय नै गाह्रो छ ।

त्यसैले आफूलाई बेफिक्री पोख्नसक्नु ठूलो साहस हो ।

फरक समय

आत्मलेखन फस्टाएको छ अहिले नेपालमा, विश्वमा । आफूलाई सकेसम्म इमानदार लेख्ने प्रयत्नमा छन् विदेशी लेखकहरू । महिला र पुरुष दुवै लेखकहरू संकोचको दायरा मिच्ने क्रममा देखिन्छन् । भारतीय अमेरिकन मोडल पद्मा लक्ष्मीले सनसनी फैल्याइदिइन् जब आफ्नो आत्मकथा 'लभ लस एन्ड ह्वाट वी इट'मा लेखिदिइन् एकैपटक दुई पुरुषसँगको डेटिङ र बच्चाको बाबु पत्ता लगाउन प्याटर्निटी टेस्ट गर्नु परेको प्रसंग । त्यो साहस नै हो पद्माको जो धेरैका लागि सायद डायरीमा पनि नलेखिने गोप्य ।

छक्क त त्यो समय भएँ म, जब पढेँ यस्तो प्रसंग, 'पत्रकारहरूले के एकै समय दुई पुरुषसँगको सम्बन्ध इथिकल हो ? भनी प्रश्न तेस्र्याउँदा बिनाहिच्किचाहट भनिदिन्छिन् कि पुरुषहरूले त एकैपटक धेरैसँग सम्बन्ध राखेकै हुन्छन् अनि मैलेचाहिँ किन नहुने ।' इमानदार छ उनको उत्तर । ठीक हो या होइन त्यो फरक विश्लेषण होला तर यति इमानदार पोखिन सक्नु पद्माको साहस हो । सलाम उनको इमानदारीलाई ।

इमानदारी या स्वीकारोक्ति आफैंमा अमूर्त मान्यता हुन् । जाँच्ने मापदण्ड के होला र ? तर त्यही अमूर्तताका बीच पनि लेखकको अन्तरंग प्रसंगचाहिँ पाठकको सरोकार बन्छ कि भन्ने मेरो बुझाइ । आत्मलेखनमा आउने लगभग सबै चर्चित व्यक्तिको सामाजिक जीवन त लभगभ देखिएकै हुन्छ । तर लाइमलाइटभन्दा परको त्यो सेलिबे्रटी जीवन कस्तो होला भन्ने नै विशेष चासो रहन्छ पाठकलाई ।

भारतीय पत्रकार विनोद मेहताको सफलताको गाथा सबैले देखेकै हुन् । 'देबोनायर' म्यागेजिनबाट सुरु भएको उनको पत्रकारिता यात्रा सन्डे 'अब्जर्बर', 'इन्डिपेन्डेन्ट' हुँदै 'आउटलुक'सम्म पुग्यो । तर जब उनले 'लखनउ बोइ'मा खोलिदिन्छन् अन्तरंग कुरा तब तरंगित भइजान्छन् आमपाठक । लन्डनमा पढ्ने क्रमको सम्बन्धमा गर्भवती भएकी स्विस प्रेमिकालाई त्यस बखत बिहे गर्न सकेनन् उनले ।

ती प्रेमिका स्विट्जरल्यान्ड फर्किइन् । सन्तान जन्माइन्, हुर्काइन् तर मेहतालाई त्यो सन्तानको हकदाबी गर्ने मौका कहिल्यै दिइनन् । जीवनको उत्तराद्र्धमा त्यही सन्तानका लागि तड्पिए उनी । आफ्नो सन्तानलाई गरेको बेवास्ताकै कारण अहिले अरू सन्तान नभएका हुन् ग्लानिबोध उनले उल्लेख गरेका छन् 'लखनउ बोइ'मा । यो स्वीकारोक्ति निकै साहसिक हो । विनोद मेहताले त्यो साहसको बाटो छिचोल्ने प्रयत्न गरे आत्मलेखनमा ।

त्यसो त कन्फेसनका पनि आफ्नै चुनौती छन् । त्यो लेखकको बकपत्र नै हो । झन् पुस्तककै रूपमा आएपछि त त्यो आफैँ एउटा प्रमाण भइजान्छ । तहेमिना दुरानीले 'माई फ्युडल लर्ड'मा उल्लेख गरेको उनको लोग्ने मुस्तफा खरको पाशविक व्यवहार (नांगै पारेर कुट्नेलगायतका अनेकन मानसिक यातना), तसलिमा नसरिनको मुस्लिम धर्मप्रतिको कटु आलोचना, अमृता प्रीतमको साहिरसँगको सामीप्य र प्रेमको त्यो उपल्लो प्रसंगका कुरा, या आन्द्रे आगासीका हाइस्कुल पनि छिचोल्न नसकेको प्रसंग या इनगमार वर्गम्यानको आफ्नी श्रीमतीलाई सधैं मानसिक पीडा दिएको आत्मग्लानिबोध सबै कन्फेसनहरू चुनौतीपूर्ण नै लाग्छन् । आफ्ना गल्ती, कमजोरी र भोगाइहरू स्पष्ट उल्लेख गर्दाका अप्ठ्यारा पन्छाउँदै अघि बढिरहेको छ विश्वमा आत्मलेखन समय ।

पछिल्लो समय त अझ उमेरको दायरा पनि मेटिएको छ आत्मलेखनमा । कुनै क्षेत्रमा सफल भएका र अरूका लागि प्रेरणदायी बन्न सक्नेहरूको आत्मकथा प्रशस्तै लेखिँदै छन् । पाकिस्तानी किशोरी मलाला योसुफजाईको 'आई एम मलाला' निकै चर्चित रह्यो । उनले बोल्ने गरेको महिला शिक्षाको अधिकारका कुराले तालिवानको आँखाको तारो बनेका उनी आक्रमणमा परिन् ।

टाउकोमा गोली लागे पनि बाँचेकी उनी कलिलै उमेरमा संसारका लागि एक मोडल भइन् । धेरै किशोरकिशोरीका लागि प्रेरणाको स्रोत पनि । हरेक कुरा निकै छिटो भइरहे झैं लाग्छ उनको जीवनमा । नोबल पुरस्कारजस्तो प्रतिष्ठित पुरस्कारले सम्मानित हुने सबैभन्दा कान्छी नोबल लरेट । अनि उनको आत्मकथा आउनु र चर्चा हुनु स्वाभाविक नै भइगयो ।

सेलिब्रेटी कमेडियन रसेल ब्रान्ड पनि हुन् आइडियल धेरै युवाहरूका । कम उमेरमै सफलताको त्यो शिखर चुम्नु सजिलो छैन । तर, सफलता र पैसाले निम्त्याएका अनेकन अँध्यारा पाटाहरू पनि छन् उनको जीवनमा । उनले आफ्नो अटोबायोग्राफी 'माई बुकी हुक'मा स्पष्ट लेखिदिएका छन् सबै । पपुलारिटीसँगै उनको जीवनको हिस्सा बनेको ड्रग एडिक्सन र त्योभन्दा पनि अझ अनौठो त सेक्स एडिक्सनको प्रसंग जोकोहीले लेख्न आँट गर्नै सक्दैनन् । तर, उनले लामो डिटेलसहित लेख्छन् ती अन्तरंग प्रसंग । लेख्छन्, 'सन् २००५, एप्रिल फुलको बिहान म फिलाडेल्फियाको सेक्सुअल एडिक्सन ट्रिटमेन्ट सेन्टरमा ब्यूँझिए ।'

उनी त्यसबाट छुट्नका खातिर सुधारगृहमै पुगे । उनले आफ्नो त्यही बानीका कारण धेरै महिलालाई गरेको नराम्रो व्यवहारप्रति पनि पश्चात्ताप पोख्छन् । उनको भोगाइ र खराब लतहरूका कारण बेहोरेको मानसिक तनाव र पीडाहरूले उनका फलोअरलाई त्यस्ता कुलतहरूबाट टाढा रहने प्रेरणा दिनसक्छ । रसेलको आत्मलेखनले पश्चिमाहरूको फराकिलो सोचलाई प्रस्ट पारिदिएको छ ।

पछिल्लो समय कलिला सेलिब्रेटीहरू वान डिरेक्सन ब्यान्डदेखि, माइली साइरस या जस्टिन बिबरहरूले पनि आफ्नो अटोबायोग्राफी लेखिसकेका छन् । उमेरभन्दा पनि सफलता र पपुलारिटीले महत्त्व राखेजस्तो देखिन्छ आत्मकथा लेखनमा । त्यतिमात्र नभई विश्वको पछिल्लो ट्रेन हेर्दा कलमजीवीहरू मात्र नभई खेलकुद, राजनीति, सिनेमा, कला, संगीतलगायत धेरै क्षेत्रका प्रख्यात व्यक्तिहरूको आत्मलेखन भइरहेको छ ।

बाराक ओबामा, डोनाल्ड ट्रम्प या स्टिभ जब्स भनूँ या टेनिस क्विन सेरेना विलियम्स नै पनि आफ्ना आत्मकथामा जमिसकेका छन् । साथै उनीहरूको आत्मलेखनमा सफलता, असफलता, आफ्ना कमीकमजोरीहरूको मज्जाको कन्फेसन पाइन्छ ।

संकुचित धर्साहरू

आत्मलेखनको महत्त्वपूर्ण पाटो आत्मस्वीकारोक्ति नै हो । आफ्ना सफलताका गाथा बुन्नु निश्चय नै कन्फेसन हैन । आफ्ना गल्ती, कमीकमजोरी औंल्याउनसक्ने साहस भएपछि मात्रै आत्मलेखनले पूर्णता पाउँछ । तर, नेपालमा अझै धूमिल लाग्छन् आत्मलेखनहरू । पछिल्लो समयमा आएको आत्मकथाहरूमा आत्मप्रशंसा र सफलताका गाथाहरू नै बढी देखिन्छन् । के आत्मरतिकै लागि गर्ने हो आत्मलेखन ?

एउटा पाठकको हिसाबले यी प्रश्नले बारम्बार घोचिरहन्छ । यसै प्रसंगमा लेखक राजेन्द्र पराजुलीले रमेशनाथ पाण्डेको आत्मकथाको प्रसंगमा लेखेका कुरा सान्दर्भिक लाग्छ । उनी लेख्छन्, 'रमेशनाथ पाण्डेको पुस्तक पढिसकेपछि आफू उभिएको जमिनबारे घोत्लिन्छु । तर, यस पुस्तकको कुनै पनि अध्यायले म किन उनीजस्तो हुन सकिनँ भन्ने बोध गराएन । गराउनै सकेन ।'

यो तिक्तता पाण्डेको पुस्तकभरि छरिएको आत्मप्रशंसाले दिएको हुनसक्छ ।

पूर्व सैन्य प्रमुख रुकमांगद कटवालको आत्मकथा उसैगरी आत्मश्लाघाले भरिएको छ । तत्कालीन प्रधानमन्त्री प्रचण्डको राजीनामाको प्रसंगदेखि एउटा गाउँले ठिटोको संघर्षको पाटो गुमनाम राखी पदोन्नति हँदै आर्मी चिफ हुँदासम्मका सफलताका गाथामात्रै गुथेका छन् । उनको आत्मकथामा न घरपरिवारका कुरा आउँछ न असफलता, पीडा र दुःखको कुनै प्रसंग नै । उनी यति हिरोइक बनाउँछन् आफैंलाई मानौं उनीसँग हरेक समस्याको समाधान छ । यस्तो लाग्छ, कटवालमात्र सफलताका लागि जन्मिएका हुन् ।

पछिल्लो समय निकै चर्चामा रहेको सञ्चारकर्मी विजयकुमार पाण्डेको 'खुसी'ले पनि पाठकलाई उति खुसी पार्न सकेन । पुरस्कार र बिक्रीका किस्साहरू फरक होलान् तर उनको आत्मलेखनमा आउनुपर्ने इमानदारी देखिँदैन । नेपालमा साठीको दशकको मध्यदेखि आत्मकथा लेखनले द्रुत गति लिएको छ । संख्यात्मक रूपमा निकै आत्मकथा लेखिए पनि आत्मलेखनमा हुनुपर्ने आत्मस्वीकारोक्तिका पक्षहरू छन/छैनन् भनी केलाउँदा हाम्रा लेखकहरू खुल्न सकेको देखिन्न ।

पारिजातले भनेकी छन्, 'आत्मसंस्मरण लेख्नु आफैंसँग इमानदार हुनु हो ।' तर, धेरै आत्मकथाकार इमानदार देखिँदैनन् । धेरैजसो लेखकले आफ्नो सफल सार्वजनिक जीवनको आत्मगानलाई नै केन्द्रमा राखेका छन् । तर, एउटा सफल व्यक्तिको सार्वजनिक जीवनबाहेक पनि जीवनमा अनेकन अन्तरंग पक्षहरू हुन्छन् र त्यही कुराहरूको कन्फेस गर्न नसक्नु नै आत्मलेखनको कमजोरी भएको छ ।

हुन त कन्फेसनल आत्मलेखन नभएकै भने पक्का होइन । विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाको आत्मकथा 'आफ्नो कथा'लाई नेपाली आत्मकथा लेखनको एक टर्निङ पोइन्टका रूपमा हेरिन्छ । पारिजातका आत्मसंस्मरणहरू पनि उत्तिकै बोल्ड छन् । पछिल्लो समय लेखिएका आत्मकथाहरूमा झमक घिमिरेको 'जीवन काँडा कि फूल'मा आफ्नो अपांगताका कारण परिवारबाटै भोग्नु परेका यातनाका, अवहेलनाका कुराहरू निश्चय नै इमानदारीपूर्वक लेखिएको छ ।

आनी छोइङ डोल्माको 'फूलको आँखामा'मा उल्लेख भएको एउटा प्रसंग निकै इन्ट्रेस्टिङ र बोल्ड लाग्छ । एउटी आनी जसको जीवन बुद्धको नाममा समर्पित छ, जसले सांसारिक मोहको कुरा सोच्नसम्म पनि पाप हुनसक्छ । तर, आनी भईकन पनि आफूमा उम्रिएको उमेरजन्य चाहना यसरी व्यक्त गरेकी छन्ः

लन्डनमा पढ्ने क्रमको सम्बन्धमा गर्भवती भएकी स्विस प्रेमिकालाई त्यसबखत बिहे गर्न सकेनन् विनोद मेहताले । ती प्रेमिका स्विट्जरल्यान्ड फर्किन् । सन्तान जन्माइन्, हुर्काइन् तर मेहतालाई त्यो सन्तानको हकदाबी गर्ने मौका कहिल्यै दिइनन् ।

'बरु नागी गुम्बामै घुम्न आएका एउटा जवान लामा भेटेको थिएँ, जो असाध्यै सुन्दर थिए । मैले उनीसँग कहिल्यै कुरा गरिनँ तर जबजब हामी एकअर्कालाई हेथ्र्यौं, त्यहाँ थुप्रै भाव आदानप्रदान हुन्थे ।' (पृष्ठ ११५)
सांसारिक मोह त्यागेकी एक आनीको सन्दर्भमा यो भयंकर कन्फेसन हो । त्यस्तै तारा राईले 'छापामार युवतीको डायरी'मा आफू सेनाको कब्जामा रहँदा सेनाले गरेको नराम्रोमात्र हैन राम्रो व्यवहारबारे पनि लेखेर इमानदारी देखाएकी छन् । राजेश्वर देवकोटाको आत्मकथा या डा. शंकरप्रसाद उप्रेतीको 'जीवन एक सपना'मा समेत एक हदसम्मको कन्फेसन भेट्न सकिन्छ ।

केही आत्मलेखनमा इमानदारी देखिए पनि समग्रमा नेपाली आत्मकथा लेखन निकै घुर्मइलो नै लाग्छ । यस्ता अपूराझैं लाग्ने आत्मकथाहरू हामीभित्रकै संकुचित मानसिकताका उपज हुन सक्छन् । वा कन्फेसनलाई सहज स्वीकारिदिन नसक्ने हाम्रै सामाजिक अवस्था, परिस्थिति या सामाजिक मान्यताहरूको उपज परिणाम पनि । दमनराज तुलाधर ले विसं २०३९ मै आफ्ना अन्तरंग कुराहरू उल्लेख गरेर लेखेको आत्मकथा परिवारले नै बजारबाट रातारात जफत गरेर जलाइदिएको प्रसंग बारम्बार चल्ने गर्छ नेपाली साहित्यकारहरूका माझ ।

असहज बाटो

निश्चय नै इमानदारीको बाटो सहज छैन । अक्षरहरूमै सही, आफैंलाई निर्वस्त्र पार्न कैयौंपटक सोच्नैपर्छ । आफ्नो परिवार, समय, समाज, अवस्था सबैसबै । तथापि आत्मकथा भनेको सफलताको गाथामात्रै होइन । न त आत्मप्रशंसाको पुलिन्दा नै । आत्मकथा आत्मालोचना हो । आफ्ना गल्ती कमीकमजोरीलाई एकपटक हेर्न र बिचार्ने मौका पनि हो । आफूले आफैंलाई धिक्कार्ने या स्याबासी दिने प्ल्याटफर्म पनि हो । आत्मलेखनमा नै हो विगतका प्रत्येक पल-क्षणलाई आलोचनात्मक तरिकाले नियाल्ने मौका पाइने पनि ।

आत्मकथा लेख्न बसेका प्रत्येकले आफैं आफूप्रति सबैभन्दा बढी कठोर हुन सक्छु/सक्दिनँ सोच्न जरुरी छ । नत्र त्यो पुस्तक खोक्रो आत्मश्लाघाले भरिएको जिनिसमात्र बन्नसक्छ, जसले एउटा उत्साही पाठकको समय र पैसाको बर्बादी गर्नेछ ।