पानी कि बिजुली ?

नेपालमा जलस्रोतको बारेमा बहस हुँदा स्पष्ट रूपमा दुई विचारधारा प्रकट हुने गरेका छन् । पहिलोमा नेपालको पानी बगेर खेर गइरहेको छ त्यसकारण हामीले अविलम्ब जलविद्युत् उत्पादन गरेर यसको उपयोग गरिहाल्नुपर्छ र अन्य उपयोगलाई पर्खेर समय गुमाउनु हुँदैन भन्ने गरिन्छ ।

दोस्रो विचारधारामा जल, हावा, घाम, कोइला, आदिबाट पनि विद्युत् उत्पादन गर्न सकिन्छ, तर पानीको विकल्प छैन । तसर्थ पानीको खास उपयोगलाई प्रथम प्राथमिकतामा राख्नुपर्छ र जलविद्युत्को उत्पादन त्यसपछि मात्र आउनुपर्छ भन्ने रहेको छ ।

यो बहस थियो, छ र रहिरहनेछ । कसरी अघि बढ्ने भन्ने विषय विज्ञ, राजनेता तथा सरोकारवालाबीच मतैक्य गरी सोहीअनुसार राष्ट्रिय नीतिमा निर्धारण हुनुपर्छ । यो विषय जलस्रोत नै मुख्य प्राकृतिक स्रोत भएको नेपालजस्तो मुलुकको लागि अति आवश्यक र महत्वपूर्ण छ ।

नेपालमा कतिपयले बिजुली भनेको जलस्रोतकै अर्को रूप हो भनेर बुझ्ने गरेका छन् । यसो हुनुको मुख्य कारण हामीलाई बच्चादेखि नै ‘नेपाल जलस्रोतमा विश्वमै ब्राजिलपछिको दोस्रो धनी देश हो' र डा. हरिमान श्रेष्ठको विद्यावारिधि गर्दाको सन् १९६० को दसकको निष्कर्षअनुरूप ‘नेपालको जलविद्युत् क्षमता ८३ हजार मेगावाट छ' भन्ने कुराको छाप परेकोले हुनुपर्छ ।

चीनको तीन सय १, संयुक्त राज्य अमेरिकाको एक सय दुई र ब्राजिलको ८९ मेगावाट जलविद्युत्को जडान क्षमता निर्माण भइसकेको हालको अवस्थामा पनि नेपालमा ‘नेपाल जलस्रोतमा दोस्रो धनी देश' हो भन्नेहरू अझै छन्, जुन कुरा कुनै पनि तथ्यांकले स्थापित हुँदैन । प्रतिव्यक्ति पानीको पर्याप्तताको हिसाबले पनि नेपाल निकै पछि छ । नेपाल जलस्रोतमा धनी देश भने पक्कै हो ।

नेपालको जलस्रोत ऐनले तोकेको प्राथमिकताअनुसार पहिलोमा गार्हस्थ उपयोग र त्यसपछि क्रमशः सिँचाइ, अन्य कृषि उपयोग, जलविद्युत्, उद्योग, जल यातायात आदि रहेको छ । यसअनुसार जलविद्युत्ले चौथो प्राथमिकता पाएको छ । ऐनले देशको जलउपयोगको लागि गरिने कार्यहरूको प्राथमिकता तोकिएअनुसार जलस्रोतको उपयोग हुन आवश्यक छ ।

आइरल्यान्ड विश्वभरिमा सबभन्दा बढी विद्युत् खपत गर्ने देश हो । विश्व बैंकको सन् २०१३ को तथ्यांकअनुसार यहाँ प्रतिव्यक्ति प्रतिवर्ष ५४,७९९ युनिट बिजुली खपत हुने गरेको छ । सोही रिपोर्टअनुसार नेपालमा प्रतिव्यक्ति प्रतिवर्ष १२८ युनिट बिजुली मात्र खपत भइरहेको छ । दक्षिण एसिया विश्वमै कम विद्युत् खपत गर्ने क्षेत्र हो, जहाँ प्रतिव्यक्ति प्रतिवर्ष ६७३ युनिट बिजुली खपत हुन्छ ।

कम ऊर्जा खपत गर्ने दक्षिण एसियाको तुलनामा नेपालमा हुने खपत पाँच खण्डको एक खण्डभन्दा पनि कम छ । यस तथ्यांकबाट हामी नेपालको दयनीय विद्युत् उत्पादन र खपतको अवस्था थाहा हुन्छ ।

ऊर्जा खपत र मानव विकास सूचकांकको सीधा सम्बन्ध रहेको छ । दोस्रो सबभन्दा बढी विद्युत् खपत गर्ने देश नर्वे मानव विकास सूचकांकको तालिकामा पहिलो राष्ट्र रहेको छ भने अन्य बढी विद्युत् खपत गर्ने राष्ट्रहरू पनि सो सूचीको सिरानमा छन् । नेपाल ऊर्जा खपत र मानव विकास सूचकांक दुवैको तालिकामा पुछारतिर रहेको छ ।

तसर्थ नेपालले विद्युत् उत्पादनलाई प्राथमिकतामा राख्नुपर्नेमा दुईमत हुन सक्दैन । हालको जलविद्युत् विकासको गतिमा नेपालले अरू तीव्रता ल्याउन अपरिहार्य भइसकेको छ ।

नेपालमा प्रशस्त जलस्रोत रहे पनि यसको निकै कम प्रयोग हुन सकेको छ । कृषि क्षेत्र नेपालको सबभन्दा बढी पानी प्रयोग गर्ने क्षेत्र हो । यस क्षेत्रमा नेपालको कुल पानी प्रयोगको ९६ प्रतिशत पानी प्रयोग हुने गरेको छ, त्यसपछि गार्हस्थ उपयोग, उद्योग आदि पर्दछन् ।

नेपालमा कृषि उत्पादकत्व निकै कम रहेको परिप्रेक्षमा सिँचाइ सेवामा वृद्धि गरी उत्पादकत्व बढाउन सरकारले उच्च प्राथमिकता दिनुपर्ने हुन्छ । खानेपानीलगायत अन्य प्रयोगमा पनि जोड दिन आश्यक छ । नेपालमा मनोरञ्जनात्मक र साहसिक पर्यटन प्रवर्धनको लागि पनि जलस्रोत क्षेत्रले महत्वपूर्ण टेवा दिन सक्छ ।

पानीको पारम्परिक उपयोगबाहेक अन्य उपयोगहरूमा हाल आएर निकै वृद्धि हुन थालेको छ । यसमा बोतल गरिएको पिउने पानीले महत्वपूर्ण अंश ओगटेको छ । हाल आएर बोतल बन्द पानीको खपतमा हरेक वर्ष दोहोरो अंकमा वृद्धि हुन थालेको छ र हल्का पेय पदार्थको बिक्रीलाई उछिन्ने अवस्थामा पुगेको छ ।

ट्रान्सरेन्सी मार्केट रिसर्चको अध्ययनअनुसार बोतल बन्द पानीको सन् २०१३ को व्यापार एक सय ५७ अर्ब अमेरिकी डलर थियो भने सन् २०२० मा यो दुई सय ८० अर्ब पुग्ने र खपत ४६५ अरब लिटर पुग्ने अनुमान गरिएको छ । यसको वृद्धिदर विकसित देशमा भन्दा विकासशील देशमा अधिक रहेको छ ।

विश्वमा राम्रो र महँगो मिनरल पानी फ्रान्सको आल्पस पर्वतमालामा उत्पादन हुँदै आएको छ । यहाँको ‘एभिएन' ‘पेरिए' जस्ता ब्रान्डका पानी विश्वभरि नै प्रख्यात छन् । हाल आएर चीन संसारभरमा बोतल बन्द पानीको सबभन्दा ठूलो उत्पादक तथा प्रयोगकर्ता हुन पुगेको छ ।

तिब्बतको नियान्किङ डोङगुला पर्वतको पाँच हजार एक सय मिटर उचाइमा रहेको हिमनदीको मुहानबाट उत्पादित ‘तिब्बत ५१००' ब्रान्डको प्राकृतिक स्रोतको पानी अहिले विश्वको उच्चकोटीको पानीमध्ये एक मानिन्छ । कहलिएका ब्रान्डका पानीको प्रतिलिटर मूल्य एक डलरभन्दा बढी हुने गरेको छ ।

हामीले ‘पानी कि बिजुली ? ' भन्ने बहसमा होइन, ‘पानी र बिजुली दुवै' भन्ने सोचअनुसार अघि बढ्दा उपयुक्त हुन्छ । पानी र बिजुलीमध्ये कुनै एक रोज्नुपर्ने अवस्था आए हामीले पानीलाई नै रोज्नुपर्छ ।

नेपालका हिमालयमा यस्ता धेरै प्राकृतिक स्रोतहरू रहेका छन् । यसलाई पत्ता लगाई उपयोग गर्न सकेमा नेपालको लागि यो वरदान सावित हुन सक्छ । विश्वकै उच्चतम र पवित्र हिमशृंखलामा रहेको स्रोतको विशुद्ध पानी अन्य कुनै पनि ‘ब्रान्ड' भन्दा कमजोर हुने छैन ।

‘गंगाजल' भनेर घरघरमा धेरै पहिलेदेखि गंगाको पानी रहँदै आएको परम्परा भएको यस क्षेत्रमा पानी उद्योग विश्वमा नै प्रतिस्पर्धा गर्ने गरी स्थापना गर्न नसकिने कुनै कारण छैन । पानी उद्योग कम लगानीमा स्थापना गर्न सकिने हुनाले नेपालमा यो क्षेत्र जलविद्युत्भन्दा बढी सम्भावना भएको क्षेत्र हो । पानीको अभाव रहेको धनी अरव राष्ट्रहरूसँग सहकार्य हुन सकेमा यस क्षेत्रले नेपालमा छोटो समयमा फड्को मार्न सक्छ ।

नेपाल प्रशस्त सम्भावना रहेको देश हो र जलस्रोत क्षेत्रले यसमा प्रमुख स्थान लिएको छ । तसर्थ नेपालले जलस्रोतको विभिन्न उपयोगबाट लिन सकिने अधिकतम फाइदा लिने गरी आफ्ना नीति, कार्यक्रम र योजनाहरू बनाउनुपर्छ ।

पानी जीवनको लागि अपरिहार्य भएको र विश्वमा पानीको संकट बढ्दै गएको हालको अवस्थामा नेपालले जलस्रोतको सही र बहुउपयोगबाट देशको समृद्धिमा ठूलो टेवा मिल्ने कुरालाई ध्यानमा राखेर आफ्नो नीति तथा योजनाहरू कार्यान्वयन गर्न उपयुक्त हुन्छ ।

जलविद्युत्बाट राम्रो आर्थिक फाइदा लिन सकिन्छ, तर यसका विकल्पहरू पनि छन् । सिँचाइ, घरेलु र वातावरणीय प्रयोगजस्ता कार्यमा उपयोग हुने पानीको विकल्प छैन । तसर्थ तत्कालीन फाइदा मात्र हेरेर लगानी गर्नुभन्दा देशले दीर्घकालीन सोच राखेर कार्य गर्नुपर्ने हुन्छ । नेपालले बिजुलीमा मात्र केन्द्रित भएर र पानीको अन्य महत्वपूर्ण उपयोग बिर्सेर जलस्रोतसम्बन्धी सम्झौता गरेमा देशको लागि दीर्घकालीन रूपमा हितकारी हुने छैन ।

हामीले ‘पानी कि बिजुली ? ' भन्ने बहसमा होइन, ‘पानी र बिजुली दुवै' भन्ने सोचअनुसार अघि बढ्दा उपयुक्त हुन्छ । पानी र बिजुलीमध्ये कुनै एक रोज्नुपर्ने अवस्था आए हामीले पानीलाई नै रोज्नुपर्छ । ‘पानी भनेको जीवन हो' र संसारमा यसको अभाव बढेसँगै महत्व र मूल्य पनि बढ्दै जानेछ । जलस्रोतको सही उपयोग नेपालको समृद्धिको एक महत्वपूर्ण माध्यम हुनेमा विश्वस्त हुन सकिन्छ ।