किसुनजी, क्षमा गर्नुपर्ने हदसम्म क्षमा गर्नुहोला !

हामी एकदुई अपवादबाहेक कोइराला परिवारकै सदस्यहरूबाट कोठा भरिएको थियो । यो त्यही कोठा हो, जहाँ केशवप्रसाद कोइरालाको देहावसान भएको थियो । यस्तै अनेकन भावनात्मक लगावको कारणले नोना कोइरालाले यसलाई आफ्नो निजी कोठा बनाउनुभएको थियो ।

किसुनजीको व्यक्तित्वको चर्चा गरिरहनु पर्दैन । सफा, स्निग्ध र प्रफुल्ल किसुनजी घुँडा माथिसम्मको धोती र कमिज लगाएर त्यही भुइँमा बस्नुभएको थियो । कोइराला वर्चस्वको पारिवारिक माहोलमा किसुनजीको बज्रासनले उहाँलाई एउटै सतहमा बसेकाहरूमध्ये सबैभन्दा अग्लो बनाएको थियो ।

गिरिजाबाबु त्यहाँ हुनुहुन्थेन । बहुदलीय व्यवस्थाको पुनस्र्थापनापछि देशको शक्तिशाली प्रधानमन्त्रीको रूपमा किसुनजी पहिलोपटक विराटनगर कोइरालानिवास पुग्नुभएको थियो । नोना कोइरालालाई उहाँ सधैं नोनाजी भनी सम्बोधन गर्नुहुन्थ्यो । उसबेलासम्म गिरिजाबाबु प्रधानमन्त्रीको दाबेदार हुने कुरै थिएन । अन्तरिम सरकार थियो । संविधान नै आएको थिएन ।

निर्वाचन नै भएको थिएन । यसबेला किसुनजी सबै कांग्रेसजनका आँखाका तारा र अपेक्षाका सबैभन्दा अग्ला व्यक्ति हुनुहुन्थ्यो । उहाँको स्वागतमा नोना कोइरालाको खुट्टा भुइँमा थिएनन् । दुस्मनलाई पनि घरमा माया गर्ने कोइरालाहरूका सामु त्यसबेला सबैभन्दा प्रिय पात्र जो थिए ।

फेरि किसुनजी नोनाको लागि नेता मात्र थिएनन्, रामनगरकी छोरी नोनाको लागि किसुनजी पारिवारिक पुरोहितका वंशज थिए, जो प्रजातन्त्र स्थापनाको लडाइँमा कोइरालाहरूको इगो सफल भएको प्रतीकको रूपमा त्यस दिन त्यहाँ हुनुहुन्थ्यो ।

हामी मस्का भन्छौ नि, मस्का लगाउने ! किसुनजी नोनालाई मस्का लगाउँदै हुनुहुन्थ्यो । हामीतिर हेर्दै भन्नु भो, बुझ्नु भो, म जेलमा हुँदा सधैं नोनाजीको हातबाट बनेको खाना सम्झेर बस्थें । सात सालमा विराटनगर मजदुर हडतालका दौरान राणाहरूले एउटै डोरीमा बाँधेर कोइराला परिवारका महिलासमेत नौजनालाई विराटनगरबाट अड्डासार गरेर काठमाडौं पुर्‍याएको स्मरण गर्दै नोनालाई सोही परिवारका वीरांगना भन्दै हुनुहुन्थ्यो ।

नोनाले पस्कनुभएको रेड लेबल ह्विस्कीका केही पेगपछि किसुनजी अचानक गम्भीर हुनुभयो । विस्तारै उहाँका कुरा बढी दार्शनिक, आस्थामय र आध्यात्मिक हुँदै गयो । बद्री बस्नेत, अशोक कोइराला, हरि सापकोटा, रमेश घिमिरे, उमेश गिरी, वसन्त भट्टराई, नगेन्द्र ढुंगेल थियौं । यिनै जमाततर्फ हेर्दै किसुनजीले सोध्नु भो, ल भन्नुस् म कुन शक्तिको प्रेरणाले सोह्र वर्षसम्म जेल बस्न सकें हुँला ?

यो सबैको लागि समस्या खडा गर्ने जिज्ञासा थियो । संसारिकतामा नफसेको, आध्यात्मका उपासक, चरित्रका हठी स्वभावका रमाइलो र व्यवहारका कुशाग्र— यो र यसभन्दा धेरै अन्तरनिहित अदृश्य ज्ञानगुनका किसुनजी यत्रो वर्ष कुन प्रेरणाले जेल बस्नु भो, यो भन्ने सामथ्र्य त्यहाँ कसैमा थिएन ।

‘शक्तिमा मानिस देवत्व देख्छ । राजालाई त हामीले अवतार नै मान्यौं । राजा महेन्द्रले सत्ता हत्याएपछि भारतका तत्कालीन राजदूतले दूतावासको कार्यक्रममा राजाको आरती नै उतारे । हिन्दुहरूको सबैभन्दा लामो पूजाआजा त शक्ति पीठहरूमै हुन्छ । शक्तिका अगाडि सँगै जेलमा रहेका श्रीभद्र शर्मा, रुद्रप्रसाद गिरीहरू टिक्न सकेनन् । म स्वयं यही आस्थाको परिवेश र व्यवहारमा बाँचेको मानिस के अर्थमा अलग छु र ? '

किसुनजीमा जीवनका तत्वबोधहरूले ठाउँ ओगट्दै गएको थियो । हामी सब मौन रहेर, किसुनजीका कुरा गमिरहेको देखाएर मौन दार्शनिक भइसकेका थियौं । अर्थशास्त्रीको बारेमा भन्छन् नि, चारजना घाघडान अर्थशास्त्रीबीच बसेका पाँचौं अज्ञानी त्यतिन्जेल मात्र अर्थशास्त्री हुन्छ, जबसम्म त्यो अर्थशास्त्रका बारेमा बोल्दैनन् । किसुनजीका सामुन्ने हामी त्यस्तै भएका थियौं । म त निश्चय नै ।

किसुनजी, तपाईंप्रति मैले सानोतिनो अपराध गरेँ पनि, तपाईंले आफ्नै जीवनकालमा ती कुरालाई विस्मृतिमा थन्काए पनि सोच्दछु, ती दुर्दिनहरूबाट हामी नगुज्रिएको भए कति राम्रो हुन्थ्यो ।

तर ससाना कुरामा रिसाउने, असन्तुष्ट भइरहने, हरबखत आफूमै पुरुषार्थ देख्ने हाम्रा लागि भने यो गह्रुँगो सवाल थियो कि कुन प्रेरणाले किसुनजी यत्रो लामो समयसम्म अविचलित रूपमा अडिग भई जेलमा बस्न सक्नुभयो !

उहाँ भन्दै हुनुहुन्थ्यो, नोनाजी, राममणि आचार्य दीक्षितजस्ता उसबेलाका प्रशासकहरू आउँथे, सादा कागज छोडेर जान्थे ‘किसुनजी, मनमा जे आउँछ, चार लाइन लेखेर दिनोस् । जेलबाट रिहा हुनोस् र गर्नुस् राजनीति' भन्थे । धेरैले यसो गरेका पनि थिए ।

कतिपय पटक आफू गलेको र भोलि बिहानै छुट्ने बाटोमा बढ्ने प्रबल इच्छा बन्ने गरेको निश्चयी भएर राति सुत्ने गरेको सुनाउनुभयो । तर बिहान विषम् अवस्थामा प्रतिदिन बिताउने गरेका साथीभाइहरूको प्रतिबद्धताबाट आफूले ती कुरा बिर्सने गरेको उहाँले सुनाउनुभयो ।

‘धेरैले प्रारब्धलाई मानिसको बाह्य देखिने उपलब्धि ठानेका हुन्छन् । होइन, प्रारब्ध भनेको आन्तरिक दृढता हो । अध्ययनको आर्जनबाट मानिसको मनमा प्रारब्धको निर्माण हुन्छ । यही प्रारब्धले बाह्य परिणाम दिन्छ ।

प्रतिकूलतासँग लड्ने क्षमता दिन्छ । यही क्षमता मैले जेलमा आर्जन गरें र म यत्रो लामो समयसम्म टिक्न सके..!' किसुनजीले कमसेकम मलाई त यन्त्रवत् श्रोता बनाउनुभएको थियो त्यस राति । ह्विस्की फिका भएको थियो । जीवनमा अमिट रंग थपिएको थियो । मध्यरात्रिसम्म सम्झेर ती कुरा लेखिबसें ।

उहाँले नोना आमातिर उन्मुख हुँदै भन्नुभयो, नोनाजी, यही त्यो कुरा हो, जो तपाईंको कुल पुरोहितलाई देशको प्रधानमन्त्री बनायो । मैले राम्ररी ठ्म्याएको थिएँ, नोना आमाको अनुहार किसुनजीको प्रारब्धमा त्यस दिन गौरवान्वित देखिएको थियो ।

म आज सम्झन्छु, थोरै समयमा सबै कुरा कसरी फेरियो । नियतिले हामीलाई कहाँकहाँ पुर्‍यायो । कांग्रेस जो एउटा समभाव, सद्भाव तथा सहकार्यको कुल थियो, आपस्तमा, एकअर्काको लागि घोर प्रतिकूल भयो । हामीमध्ये धेरै जो जीवनभर किसुनजीप्रति अभिभूत रहेका थियौं, उहाँ चुनाव हार्नोस् चाह्यौं । धेरथोर लाग्यौं पनि । म पनि लागें ।

किसुनजी, तपाईंप्रति मैले सानोतिनो अपराध गरें पनि, तपाईंले आफ्नै जीवनकालमा ती कुरा विस्मृतिमा थन्काए पनि सोच्दछु, ती दुर्दिनहरूबाट हामी नगुज्रिएको भए कति राम्रो हुन्थ्यो । क्षमा गर्नुपर्ने हदसम्म क्षमा गर्नुहोला ! तपाईंको ९३ औं जन्मजयन्तीका मौकामा म ऋणीको भावपूर्ण श्रद्धासुमन अर्पित छ ।