विचलनका माझ भूपी

'कलामा मनुष्य आफ्नो अत्युत्तम अवस्थामा देखा पर्दछ ।'
'कलामा उत्तम जीवन छ, उत्तम जीवनमा कला छ ।'

लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा, कला र जीवन (निबन्ध)नेपाली गद्य कविताका प्रवर्तक गोपालप्रसाद रिमाल मानिन्छन् । रिमालले गद्य कविताको प्रवर्तनमात्र गरेनन् गद्य कविताको मुक्त लयात्मकताभित्र कविताको मिठास भर्ने काम पनि गरे । रिमालसँगै धेरै कविहरूले गद्य कविताको प्रवाहलाई अघि बढाए । यस क्रममा नेपाली गद्य कवितालाई सर्वाधिक लोकप्रिय बनाउने कवि भूपी शेरचन हुन्, यो भनाइमा अत्युक्ति नहोला । यसको अर्को अर्थ के पनि हो भने कवि भूपी नेपाली गद्य कविताका सर्वाधिक लोकप्रिय कवि हुन् । कैयौं नवप्रतिभाहरूका लागि उनी प्रेरणाका स्रोत बनेका छन् ।

भूपी शेरचनले एउटा नाट्यकृतिसहित अरू चारवटा कविता संग्रह रचना गरे -'नयाँ झ्याउरे' (२०१० साल, छात्र जीवनको केटौले अवस्थामा लेखिएका गीति कविताको सँगालो), 'निर्झर' (२०१५, कलात्मक परिष्कारतर्फ उन्मुख कविताहरू), 'घुम्ने मेचमाथि अन्धो मान्छे' (२०२५, ४३ कविताको सँगालो) र 'भूपी शेरचनाका कविता' (२०५७) । सुरुसुरुका रचनामा भूपीको क्रान्ति चेतना खरो तर कलाले नमाझिएको खस्रो अवस्थामा देखापर्छ ।

'ऊ चम्क्यो हाम्रो साम्यवादी सूर्य मुसुक्क हाँसेर
पुँजीवादी रात बित्यो अब भन्छ भाले झैं बासेर'

कलिलो युवावस्थामै कम्युनिस्ट पार्टीको जिल्ला सचिव बनेका अवस्थाको लेखनमा सिद्धान्त जीवनका अनुभवहरूमा र कोमल अनुभूतिमा स्थापित नहुनु र आदर्श पनि केही सीमित पारिभाषिक शब्दहरूले घेरिनु अस्वाभाविक होइन, भूपीलाई त्यस्तै भएको छ । तर २०१६ सालदेखि झन्डै डेढ दशकको अवधिमा भूपीको स्रष्टा उत्कर्षको उच्च बिन्दुमा पुगेको छ । उनको तेस्रो संग्रह 'घुम्ने मेचमाथि अन्धो मान्छे' प्रकाशित हुनु वास्तवमा नेपाली कविताको रमाइलो महोत्सव थियो । त्यसबेलाको युवा समुदायमा उनका कविता सर्वाधिक चर्चामा रहे ।

उनका कविता युवाहरूका बोलीका अंग बने-यो हल्लैहल्लाको देश हो, तितरा बट्टाई र भक्कुका सन्तानहरू, मैनबत्तीको शिखा, अभिशक्त घर, घुम्ने मेचमाथि अन्धो मान्छे, गलत लाग्छ मलाई मेरो देशको इतिहासजस्ता शीर्षकहरू उखान र मुहाबरा (टुक्का) का रूपमा प्रचलित रहे भने यो गीति कविता त २०४६ र २०६२ सालको आन्दोलनसम्म नै क्रान्तिको मन्त्र जस्तो भएर गुञ्जियोः

'हुँदैन बिहान मिर्मिरमा तारा झरेर नगए
बन्दैन मुलुक दुईचार सपूत मरेर नगए ।'

लेख्न त भूपीले हामीले देख्दै सुन्दै आएका कुरा नै लेखेका छन् तर तिनै कुरा अन्यत्र सुन्दा हामी वास्ता गर्दैनथ्यौं भने भूपीका शब्दमा पढ्दा र सुन्दाबल्ल पो राम्ररी बुझियो जस्तो लाग्छ र नयाँ सुनेको आभास हुन्छ । वाक्क भइसकेका कुरामा हामी छक्क पर्छौं । कुन मसला हाल्छन् यी कवितामा भूपीले ? हामी मनमनै प्रश्न गर्छौं ।

भूपीका कवितामा हाम्रा आकांक्षाहरू खेल्छन्, हाम्रा कल्पनाले पखेटा पाउँछन्, हाम्रा पीडा बोकेर उनी उच्छ्वास पोख्छन् । उनी रोमान्टिक छन् । उनका कवितामा नीलगिरि र धौलागिरीसँग मुखामुख गर्छन्, तराईंका झुलिरहेका स्वस्थ बालीहरूसँग झुलिरहन्छन्, काउँडाँडालाई हेर्दा मिमसाहेबको जवान वक्षस्थलको साम्य पाउँछन् ।

भूपीमा यथार्थचेत झन् तीव्र छ -'हामी' कविता हामी नेपालीको हीनचेतना र त्यसको परिणामस्वरूप चौतर्फी बेथितिको काव्यिक फेहरिस्त हो -हामी निर्बलिया पानीका थोपा, लिलिपुटका लघुमानव, रंगरोग छुटेका टुटेका फुटेका पुरानो क्यारमबोर्डका गोटी, हामी बुद्धु वीर, हामी गुरुभक्तिमा मक्ख परेका एकलव्य, हामी पाइतला इत्यादि । आधा शताब्दी नाघिसक्दा पनि यो कविताले नेपाली मनलाई छोइरहेछ ।

भूपी असन्तुष्ट छन् आफ्नो वर्तमानसित र उनकै शब्द बोकेका हामी असन्तुष्ट छौं हाम्रो वर्तमानसित । उनी भाषण गर्दैनन्, तर्क गर्दैनन्, व्यंग्य गर्छन् तिखो धारिलो तर बिर्सन नसकिने भाषामा । अझ यसो भनौं, युगीन विकृति, बेथिति र विसंगतिको उत्खनन र उद्घाटन उनले गरेका छन्, पीडा र व्यथाको चित्रण उनले गरेका छन् । हामी जब त्यस्ता परिस्थितिको नजिक वा माझमा पुग्छौं र केही बोल्ने उत्कण्ठा जाग्छ तब हामी अनायास भूपीका हरपहरू सम्झिन्छौं, अनि आफ्नो मनको हलुंगो भएको अनुभव गर्छौं ।

राष्ट्रिय चेतनासँगै अन्तर्राष्ट्रिय भाइचाराको भाव भूपीका कवितामा एकाकार भएर आएको छ । हो-चि मिन्हलाई सम्बोधन गर्दै उनी भन्छन् -

'तिम्रा प्रत्येक बौद्ध विहारको विध्वंसम
मैले आफ्नो स्वयम्भूको ज्ञानचक्षुमा
आँसु उर्लिएको देखेको छु ।'
कविले यस्तो तादात्म्य कसरी प्राप्त गर्छ ?

उत्तर दिँदै भूपी भन्छन् -
'कवि हुनु/व्यक्तिबाट सदाका लागि/समष्टिमा समर्पित हुनु हो/...बलिया र निर्धाहरूको लडाइँमा/बलियाहरूलाई ललकारेर/निर्धाहरूलाई ढोग्नु हो/बन्दुकधारी, अत्याचारी, आक्रमणकारीहरूलाई/कलमले छेक्नु हो, कलमले रोक्नु हो ।'

भूपीका कविता कन्चट तताएर, पसिना काढेर जबर्जस्ती अथ्र्याएर बुझिदिनु पर्दैन, आफैं बुझिन्छ, सुकेका दाउरामा आगो लाग्नासाथ झ्वार्र बलेजस्तै उनका कवितामा भावार्थ भइहाल्छ । सरल भएर पनि उन्नत सौन्दर्य हुनु, विचारोत्तेजक भएर पनि संवेद्य हुन सक्नु भूपीको कवित्वको विशेषता हो । मध्यम वर्ग र निम्न (मध्यम) वर्गका जनताका मर्म, पीडा र कुण्ठालाई तिनकै भाषामा सिंगारेर प्रस्तुत गरिएका भूपीका धेरैजसो कविता पढ्दा पाठकले आफ्नै मनमस्तिष्कका दोभानबाट भाषा र भाव प्रस्फुटित भएको अनुभव गर्दछ । उनका कविता पढ्दा दर्शन बुझिन्छ तर दर्शनशास्त्र होइन ।

कवि भूपी प्रगतिशील चेतना लिएर उठेका प्रतिभा हुन् । कम्युनिस्ट र कविता दुइटा 'क' जसबाट अवशानोन्मुख भूपीले आफू पीडित भएको ठान्न पुगे, वास्तवमा भूपीको जीवनको सारतत्त्व हो । प्रगतिशील लेखन वा माक्र्सवादी सौन्दर्य चेतनालाई केही उग्रवामविचारकहरूले सोचेजस्तो आन्दोलन, विद्रोह र वर्गशत्रुप्रतिको घृणाका सीमित शब्दावलीमा नखुम्च्याउने हो भने यसैगरी दक्षिणपन्थी संकीर्णतावादी विचारकहरूले सोचेजस्तो कलाविहीन शुष्क र सपाट प्रहारका सीमित विषयवस्तु र भावोत्तेजनामा नखुम्च्याउने हो भने यो जीवनको समग्र मूल्यको अभिलेख बन्दछ ।

यस अर्थमा २०१६ सालदेखि २०३० सालको वरपरका भूपी सशक्त प्रगतिशील मूल्यका स्रष्टाका रूपमा छन् । कम्युनिस्ट पार्टीको स्कुलिङबाट आत्मसात् गरेका जीवनमूल्यलाई नै उनले कवितामा सजाएका छन् (नारा र पर्चाको साहित्य सिर्जना सिकारु अवस्थासम्म मात्रै रह्यो) । त्यो नै भूपीको जीवनको अत्युत्तम अवस्था हो, उनको उत्तम जीवनले सिर्जेको उत्तम कला त्यही हो, उनको जीवनको शोधित, साधित र परिमार्जित अवस्था त्यही हो । त्यसबेला उनको स्रष्टा आफैंले भने जस्तै 'समष्टिमा समर्पित' थियो ।

अवश्य, त्यसबेला पनि उनको व्यष्टि वा व्यक्ति चेतना पनि बोलेकै थियो तर त्यो समष्टिसँग एकाकार थियो, जहाँ एकाकार थिएन त्यहाँ कवित्व दुर्बल बनेको छ । उनका आदर्शहरू शास्त्र र शास्त्रीय रुढिका रूपमा होइन, जीवनमूल्य, जीवनबोध र उच्च कलाका रूपमा प्रकट भएका थिए । जीवनबोध र कलात्मक साधारणीकरणका कारणले उनी कुनै सीमित पक्षधरताका कवि नभएर व्यापक जनसमुदायका कविका रूपमा लोकप्रिय रहे ।

२०३० पछिको डेढ दशक भूपीको जीवनको अवशानको समय रह्यो । वैयक्तिकतामै पनि सशक्त रहेनन्, आफूलाई लोकप्रियताको शिखरमा आरूढ गराउने आदर्शदेखि उनी विमुख हुँदै गए ।

वास्तवमा राजनीतिक दल विशेषका नाराहरू खास प्रसंगमा खास व्यक्तिहरूलाई महत्त्वपूर्ण र आकर्षक लाग्ने हुन् तर तात्कालीन नाराभन्दा माथिको जुन मानवीय आदर्श हुन्छ त्यसलाई कलात्मक साधारीकरण गरेर साझा अनुभूतिमा ढाल्न सक्ने कलाकार लोकप्रिय हुन्छन् । तिनको प्रख्यातिले आफ्ना सामाजिक समकालिक नाराका सीमा नाघेको हुन्छ । भूपी शेरचनको कलात्मक प्रतिष्ठाको मर्म यही नै हो ।

२०३० पछिको डेढ दशक भूपीको जीवनको अवशानको समय रह्यो । वैयक्तिकतामै पनि सशक्त रहेनन्, आफूलाई लोकप्रियताको शिखरमा आरुढ गराउने आदर्शदेखि उनी विमुख हुँदै गए । समष्टिमा समर्पित हुने, 'एउटा प्राणाीभित्र थुप्रैथुपै्र प्राणी हुने' तथा 'सच्चा जागरुक र इमानी ज्ञानी हुने' शिव संकल्पबाट उनी पलायन हुँदै गए । रक्सी उनको सहयात्री छँदै थियो, त्यसपछि त मालिक भएर शिरमाथि चढ्यो । प्रज्ञा प्रतिष्ठानलाई उनी घोडा हिन्हिनाउने तबेला ठान्थे तर प्रज्ञाको कुर्सी पाउन निहुरमुन्टी भएर सत्ताको बेलगाम स्तुति गर्न लागे ।

कवितामा समष्टिको आवेगबाट अलग्गिएका निजी गन्थहरू बढ्न लागे । रचना गर्दा 'पुनः लेख्छन्, पुनः केर्छन्, लामो सास फेर्छन्' भनी अथक साधना गरेर जनमनभित्र श्रद्धा र गौरवमा मिसिन चाहने भूपीको परिष्कारशील साधना नराम्ररी खस्क्यो । २०२० को दशकको त्यति जनप्रिय भूपी उपेक्षा र तिरस्कारका पात्र भए । जनताले आफ्नो भूपीलाई गुमाइसकेको अनुभव गरे । २०४६ साल जेठको पहिलो दिन उनको देहावसान हुँदा उनलाई माया गर्ने साहित्यिक क्षेत्रका स्रष्टा-पाठक मलामी उनले पाउन सकेनन् । एउटा नायकको दुःखान्त अवशान भयो ।

कविताभन्दा पद अनि जनताभन्दा सामन्ती सत्ताको मोह उत्कट भएपछि भूपी साहित्य वृत्तबाट असान्दर्भिक हुन पुगे । तर आफ्नो जीवनको अत्युत्तम अवस्थामा भूपीले जेजस्तो योगदान गरे त्यो नै त्यति उत्कृष्ट छ कि त्यसले उनलाई प्रशंसनीय बनाइरहेको छ । आफ्ना केही पूर्ववर्ती सिकारु अवस्थाका कमजोरीहरू र उत्तरवर्ती पथ विचलनसहित एक उच्च कलाकार भूपी केही नकारात्मक शिक्षासहित जनताको प्रियतम कविका रूपमा उज्यालो काव्यछवि लिएर उभिएका छन् । उनी पठनीय छन्, मननीय छन् र आफ्नो उत्कृष्ट कलाकारितामा अनुकरणीय पनि छन् ।