पहिलोपटक रंगमञ्चमा

आल्वेर क्यामुको 'न्यायप्रेमी' (द जस्ट)सँग मेरो पहिलो परिचय कलाकारको रूपमा भयो । यसै नाटकले मलाई पनि कलाकार बनायो । 'न्यायप्रेमी'मा खेल्नुअघि मैले क्यामुको यो नाटक पढेको थिइनँ । न कहिल्यै रंगमञ्चमा अभियन नै गरेको थिएँ ।

अभिनयको अनुभव नभएको हुनाले सुनील पाखेरेलको न्यायप्रेमीमा खेल्ने प्रथम प्रस्तावले निकै अन्योलमा पार्‍यो । सुरुमा अस्वीकार पनि गरेँ तर उनले घरमै स्क्रिप्ट पठाइदिए । जति पढ्दै गएँ उति नै नाटकको कथावस्तुले तान्न थाल्यो । लाग्यो बीसौं शताब्दीको प्रारम्भमा रुसमा भएको, क्रान्तिकारी विरोधका वास्तविक घटनामा आधारित यो नाटक एक्काइसौं शताब्दीको नेपालमा पनि उत्तिकै सान्दर्भिक छ । क्रान्तिको नैतिक सीमा र मर्यादाबारे उठाएका प्रश्न द्वन्द्वकालबाट भर्खरै बाहिर निस्केको नेपालमा पनि उत्तिकै महत्त्वपूर्ण छन् ।

कथावस्तुले तानिएर गुरुकुल पुगेँ । सुनील पोखरेल (स्तेपान), निशा पोखेरल (दोरा) । दिलभूषण पाठक (बोर्‍या), वसन्त भट्ट (स्कुरातभ), सरिता गिरी (राजकुमारी), प्रवीण खतिवडा (आलेक्सेइ) तथा विष्णुभक्त फुयाँल (फोका) जस्ता कलाकार सम नाटकघरको अगाडि बसेर गफिँदै रहेछन् । म पनि तिनकै समूहमा सामेल भएर संवादको अभ्यास गर्न थालेँ । दुई दिनसम्म वरिपरि बसेर रिडिङको अभ्यास गर्‍यौं । यसैबीच सुनीलले क्यामुको नाटकको वास्तविक चरित्रहरूबारे जानकारी र फोटो उपलब्ध गराए । मैले खेल्नुपर्ने चरित्र कालिआएभ वास्तविक जीवनमा कस्ता थिए होलान् ? जारको बग्गीमा बम फ्याँक्नुअघि उनको मानिसकता कस्तो थियो होला ? मैले सुनीललाई निर्देशन पछ्याएर कालिआएभको फोटो हेर्दै, उनी बारेको टिप्पणी पढ्दै त्यस चरित्रलाई बुझ्ने प्रयास गरें ।

तीन दिनजति संवाद पढ्ने अभ्यास गरेपछि सम नाटकघरको मञ्चमै रिहर्सल चल्न थाल्यो । ब्लकिङको अभ्यास सुरु भयो । अनुप बरालले मञ्च निर्माणको काम सुरु गरे । जतिजति प्रथम प्रदर्शनको दिन नजिक आउन थाल्यो मेरो मनमा भने ढ्यांग्रो बज्न थाल्यो । कतै नाटकमा खेल्दाखेल्दै संवाद बिर्सिएँ भने ?

मेरै कारणले गर्दा नाटक रोकिनुपर्ने स्थिति त आउने होइन ? एक दुई चोटि आफैंलाई मनमनै झपारेँ पनि- किन बिनासित्ती यस नयाँ घनचक्करमा जेलिन पुगेँ ? बरु चुप लागेर पढ्ने/पढाउने र लेख्ने काममै लागिरहेको भए पनि त हुन्थ्यो ? आफ्नो अभिनय क्षमताबारे मनमा विभिन्न किसिमका द्विविधा उब्जन्थे । मुभमेन्टमा पनि समस्या भइरहेको थियो । गुरुकुलकै अर्का कलाकार सौगात मल्लले त्यस समस्यालाई समाधान गर्न सक्दो प्रयास गरे । अलिक सजिलो हुँदै गएजस्तो लागे पनि उक्त समस्याले मलाई पछिसम्म पिरोलिरह्यो ।

मणि, कमलमणि, भोला, सुरेश, रामहरि, सरिता, अरुणालगायत गुरुकुलका सबै कलाकारलाई भनेको थिएँ- तपाईंहरू सबै प्रोफेसनल कलाकार हुनुहुन्छ । अभिनयबारे तपाईंहरू सबैले मभन्दा बढी बुझ्नुभएको छ । त्यसैले मेरा त्रुटिहरू औंल्याएर सुझाव दिँदै गर्नुहोला । उहाँहरू सबैले त्यसै गर्नुभयो । जे-जस्तो अभिनय गर्न सिकें त्यसको निम्ति गुरुकुलका ती सबै कलाकारप्रति सदैव ऋणी रहनेछु ।

प्रथम प्रदर्शनको दिन आइपुग्यो । सुनील, म, दिलभूषण र प्रवीण ओभरकोट लगाएर रसियन क्रान्तिकारीहरूका चरित्रमा परिवर्तित भयौं । निशा, सुनील र दिलभूषण भर्‍याङ उक्लेर मञ्चमा छिर्ने तयारीमा लागे । मैले केही पछिमात्र मञ्चमा छिर्नुपर्ने भएकाले तल ग्रिन रुममै उद्विग्न भएर बसिरहेँ । सोचेँ- सबै दर्शक यतिन्जेलसम्म आआफ्ना सिटमा बसिसकेका होलान् । कति मेरै साथीभाइ र आफन्तहरू पनि आएका होलान् । यदि मेरै कारणले नाटक बिग्रिएमा ती सबैले के सोच्लान् ? मनलाई जबर्जस्ती तानेर मनमनै दोहोर्‍याएँ । यत्तिकैमा माथि संगीत बज्न थाल्यो । नाटक सुरु भएछ, भनेर थाहा पाएँ । बिस्तारै भर्‍याङ चढेर पर्दापछाडिको भागमा मञ्चमा छिर्नुपर्ने 'क्यु' पर्खेर बसेँ ।

मञ्चमा छिर्नेबित्तिकै सबैभन्दा पहिले आँखैआँखा मात्र देखेँ । सैकडौं दर्शकले मलाई सबैतिरबाट क्वारक्वारती हेरिरहेका थिए । हडबडीमा एउटा संवाद बिर्सिएँ पनि, तर सुनीलले तुरुन्तै समालिदिए । त्यसपछि भने आत्मविश्वास बढ्दै गयो, ठीके खेलेजस्तो लाग्यो ।

नाटक सकिएपछि धेरै मित्रले राम्रो खेल्यौ भनेर बधाई दिए । कतिले म तथा दिलभूषणजस्ता अर्कै क्षेत्रबाट आएका व्यक्तिले पनि नाटक खेलेकोबाट उत्साहित भएको र मौका मिले आफू पनि खेल्ने इच्छासमेत व्यक्त गरे । त्यो दिन घर फर्कंदा मन उल्लासित थियो । सोचेँ, नाटक खेल्नु रमाइलो काम रहेछ ।

एक दिन, दुई दिन हुँदै नाटकको प्रर्दशनी अघि बढ्दै गयो । जति बढी खेलियो त्यति नै आत्मविश्वास बढ्दै गयो । झन्डै एक महिना चलेको नाटकका दौरान धेरै अविस्मरणीय घटना घटे । तीमध्ये दुईवटा घटना अझै सम्झिरहेको छु ।

पहिलो घटना हाँसउठ्दो थियो । कालिआएभ (यानिक)को रोलमा अभिनय गरिसकेपछि, घर फर्केर खाना खाई सुतेको थिएँ, फोनका घन्टीले ब्यूँझायो । घडी हेरेँ, रातको साढे ११ बजेको रहेछ । उताबाट एकजना मित्र रक्सीले मातेको स्वरमा बोल्दै थिए । भने, 'सञ्जीवजी आज मैले 'न्यायप्रेमी' हेरेँ । दोस्रो सिनमा तपाईंले अधिराजकुमारको बग्गीमा बम फ्याँक्नुभएन । यो तपाईंले राम्रो काम गर्नुभयो तर तेस्रो सिनमा तपाईंले बम किन फ्याँक्नुभयो ? तपाईंले त्यसो गर्न हुँदैन थियो ।'

मित्र निकै मातेकाजस्ता थिए । अब के जवाफ दिऊँ यिनलाई ? 'यो नाटक मैले लेखेको होइन क्यामुले लेखेको हो ।' मैले भनेँ, 'र त्यसलाई फ्रेन्चबाट कल्पना घिमिरेले अनुवाद गर्नुभएको हो । हामी कलाकारले त स्क्रिप्टमा जस्तो छ, त्यस्तै खेल्नुपर्‍यो नि । अरू उपाय नै के छ ? '

'त्यो त मलाई थाहा छैन ।' मित्र झन्झन् ठूलो स्वरमा जाग्न थाले, 'मलाई एउटा कुरामात्र थाहा छ । त्यो हो- तपाईंले बम नहान्नुपर्ने । अनि एउटा अर्को कुरा पनि सुनाऊँ ? ' 'भन्नुस् न', मैले सुस्तरी भनेँ । 'हेर्नुस्, मुखले जे भने पनि निशाको पनि भित्री इच्छा थिएन, तपाईंले बम फ्याँकोस् भन्ने । हो, दिलभूषणको इच्छा हुनसक्छ ।'
मात्तिएका मित्र रंगमञ्चको कल्पनाको संसार र जीवनको वास्तविक संसारबीचको दूरी छुट्याउन असमर्थ थिए । मध्यरातको सँघारमा जीवन र रंगमञ्च, कल्पना र तथ्यका संसारहरू एकअर्कासँग मिसिइरहेका थिए ।

उनी अझै तर्क गर्न खोज्दै थिए, मैले फोन राखिदिएँ । दुर्भाग्यवश नाटकसँग जोडिएका सबै घटना उत्तिकै हाँसउठ्दा थिएनन् । केही निकै दुःखलाग्दा पनि थिए । एक दिन नाटक सुरु हुने बेलामै एकाएक खबर आयो- त्रिपुरेश्वर लगायतका सहरका अन्य ठाउँमा बम पड्किए रे । केही केटाकेटी पनि घाइते भएका छन् रे । पहिले शंका माओवादीहरूतिर लक्षित भयो । पछि गएर मधेस आन्दोलनसँग सम्बद्ध एउटा सशस्त्र समूहले घटनाको जिम्मेवारी लियो । मलाई लाग्यो- वास्तवमै रुसको क्रान्तिको कथा जीवनको संसारझैं रहेछ ।

रुसको क्रान्तिकारी समूहझैं माओवादी तथा मधेसी दुवै समूह सामाजिक न्यायको निम्ति लड्दै थिए । जातीय तथा वर्गीय उत्पीडनविरुद्ध संघर्ष गर्दै बम हान्दै थिए, गोली चलाउँदै थिए तर ती बम गोलीबाट निर्दोष व्यक्ति पनि त मर्दा रहेछन् । केटाकेटीको पनि त ज्यान जाँदो रहेछ । के त्यसो भए सामाजिक न्यायको निम्ति लड्ने ती न्यायकर्ताहरू अन्यायकर्ता भएनन् र ?

न्यायप्रेमीको अर्को प्रदर्शन २०६५ माघ १८ देखि फागुन ३ गतेसम्म गुरुकुलमा भयो । पहिलो चोटिको प्रदर्शनमा झन्डै तीसपल्ट अभिनय गरिसकेको हुनाले संवाद कण्ठ गर्न खासै मेहनत गर्नु परेन । त्यसैले संवादको 'डेलिभरी' र 'मुभमेन्ट'मा कार्य गर्ने मौका पाएँ । हरेक संवादलाई तीन, चार किसिमले डेलिभर गर्न सकिँदो रहेछ । एउटामात्र शब्दमा जोड हालेर उच्चारण गर्नेबित्तिकै संवादको प्रभाव फरक किसिमको हुन सक्दो रहेछ भन्ने पनि बुझेँ । 

रातको साढे ११ बजे एकजना मित्रले रक्सीले मातेको स्वरमा फोनमा भने, 'सञ्जीवजी दोस्रो सिनमा तपाईंले अधिराजकुमारको बग्गीमा बम फ्याँक्नुभएन । तर, तेस्रो सिनमा तपाईंले बम किन फ्याँक्नुभयो ? '

अभिनय गर्न अलि सजिलो हुँदै गएजस्तो महसुस भयो । यसपल्ट पनि लाग्यो- क्यामुको नाटक वास्तवमै कालजयी छ । क्रान्तिको सीमा र मर्यादाबारे उठेका पुराना प्रश्नहरू एक सय वर्षपछाडि पनि जस्ताका तस्तै छन् ।

'न्यायप्रेमी' खेल्ने तेस्रो अवसर झन्डै एक वर्षपछि आयो । आरोहण-गुरुकुलले २०६६ असोज २५ देखि कात्तिक २० गतेसम्म विराटनगरमा आठवटा नाटक प्रस्तुत गरेको थियो । म नाटक महोत्सवको अन्तिम कोसेली 'न्यायप्रेमी'मा तेस्रोपल्ट भाग लिन विराटनगर पुगेँ । एकपल्ट पुनः सुनील, निशा, दिलभूषण तथा विष्णुभक्त फुयाँल लगायतका अन्य कलाकारसँग भेट भयो । संवादको अभ्यास गर्न थाल्यौं । लाग्यो, नाटक अहिले नै सुरु भइसकेको छ । मञ्चमा कलाकारको रूपमा पस्नुअघि नै म नाटकको संसारमा छिरिसकेको छु ।

महोत्सवकै दौरान गुरुकुलको विराटनगर केन्द्रमा आयोजित एउटा अन्तरक्रिया कार्यक्रममा मलाई सोधियो- तपाईंले नाटकमा खेल्ने निर्णय गर्नुका के-कस्ता कारण छन् ? यस्तै प्रश्न मलाई यसअघि काठमाडौंमा भएका प्रदर्शनका दौरान पनि सोधिएका थिए । त्यस बेला मैले जवाफ दिएको थिएँ- दुईवटा कारण छन्: पहिलो, मलाई 'न्यायप्रेमी' नाटकको कथावस्तुले आकर्षित गरेको थियो । दोस्रो, अभिनयमार्फत नेपालको नाट्य क्षेत्रमा निकै सानो भए पनि कुनै योगदान पुर्‍याउन सक्छु कि भन्ने सोच पनि थियो ।

विराटनगरमा एकपल्ट त्यही प्रश्न सोधिएपछि म घोरिन बाध्य भएँ । आफैंलाई प्रश्न गरेँ- म किन एकपल्ट पुनः 'न्यायप्रेमी'मा खेल्दैछु ? के कथावस्तुको आकर्षण र नाट्य क्षेत्रमा योगदानको इच्छाबाहेक अरू कुनै कारण पनि थियो ?

अन्तरमनबाट जवाफ आयो- यसपल्ट विराटनगर आउनुको मुख्य कारण के थियो भने मलाई नाटक खेल्न रमाइलो लाग्दो रहेछ । थाहै नपाईकन म रंगमञ्चका रंगहरूमा रंगिइसकेको रहेछु । प्रश्नकर्तालाई उत्तर दिएँ- नाटक खेल्नुको आनन्दले गर्दा नै म विराटनगर तानिएको हुँ । अरू कारण पनि छन् तर जतिजति अभियन गर्दैछु ती अन्य कारण गौण हुँदै जाँदैछन् । अभिनय गर्दाको आनन्द आफैंमा मुख्य कारण बन्दै जाँदैछ ।

मञ्चमा छिर्नेबित्तिकै सबैभन्दा पहिले आँखैआँखा मात्र देखेँ । सैकडौं दर्शकले मलाई सबैतिरबाट क्वारक्वारती हेरिरहेका थिए । हडबडीमा एउटा संवाद बिर्सिएँ पनि, तर सुनीलले तुरुन्तै समालिदिए ।

सुनीलजीलाई धन्यवाद नदिई रहन सक्दिनँ । स्कुले जीवनमा समेत मलाई निर्देशकहरूले 'यसले नाटक खेल्नसक्छ' भनेर कहिल्यै विश्वास गरेनन् । सुनीलले म भित्रको कलाकारलाई बाहिर ल्याउने काममात्र नगरेर आफैंभित्रको कलाकारसँग जम्काभेटसमेत गराए । 'न्यायप्रेमी' खेल्दाको पहिलो अनुभवका दौरान म उनलाई बारम्बार भनिरहन्थेँ-सुनीलजी मैले खेलेको मिलेको छ र ? तपाईंले मलाई सुझाव दिइरहनुपर्‍यो । उनी सधैं चिन्तित देखिन्थे । भन्थे, 'चिन्ता नगर्नोस्, जसरी खेल्दै हुनुहुन्छ त्यसरी नै खेलिरहनुहोस् । सुनीलले मेरो अभिनय सच्याउने निकै कम प्रयासमात्र गरे तर उनी मलाई लगातार हौसला दिइरहन्थे । त्यस हौसलाले गर्दा नै मैले 'न्यायप्रेमी'का चालीसभन्दा बढी प्रदर्शनमा अभिनय गरिरहन सकेँ ।

'न्यायप्रेमी' खेल्नुअघि मैले सेक्सपियर, ब्रेख्त, इब्सन, सा, इउनेसुन लगायतका अन्य प्रसिद्ध नाटककारका कृति पढेको थिएँ । तीमध्ये केही नाटकको मञ्चन हेर्ने मौका पाएको भए पनि मेरानिम्ति नाटकको मूल कृति मुख्य थियो र त्यसो मञ्चन पक्ष कम महत्त्वपूर्ण । क्यामुको नाटक खेल्दाको अनुभवले मलाई नाटकको मञ्चन पक्षलाई भित्रबाट बुझ्न मद्दत गर्‍यो । प्रकाश र ध्वनिको प्रयोगले कसरी दर्शकमा विशेष प्रकारका प्रभाव सिर्जना गर्न सक्छन्, सेटको संरचना तथा प्रकाशको प्रयोगबीच के सम्बन्ध हुन्छन् जस्ता कुराहरू मैले आफ्नै रूपमा खेल्न थालेपछि मात्र बुझेँ ।

कस्ट्युमको चयन तथा संवाद र मुभमेन्टमध्येको अन्तरसम्बन्ध पनि थोरबहुत बुझ्ने मौका पाएँ । समग्रमा भन्दा 'न्यायप्रेमी' खेल्दाको अनुभूतिले मलाई रंगमञ्चको कला र विज्ञान दुवैलाई बुझ्न सघाएको छ । त्यसका रंगहरूलाई नजिकबाट बुझ्ने मौका दिएको छ ।