जितको अश्र बुद्धि र प्रज्ञा

 पूर्वीय दर्शन, नीति-रणनीति, कूटनीति र अर्थशास्त्रको कुरा गर्दा आचार्य विष्णुगुप्त अर्थात् चाणक्य वा कौटिल्यलाई स्मरण गर्नैपर्ने हुन्छ । यो नाम नसुन्ने व्यक्ति विरलै होलान् । चाणक्यले भनेका छन्, ‘शासक वर्ग र त्यहाँका जनता दुवै थरीको चरित्र स्तर उठ्यो भने राज्यको उन्नति र समृद्धिमा कुनै शंका रहँदैन । शासकहरू इन्द्रियजयी बन्नुपर्छ । जतिसुकै ठूला घटना तथा संकटले पनि तिनीहरूलाई विचलित पार्नु हुँदैन । राजनीतिज्ञको सबैभन्दा ठूलो आभूषण विनय नै हो । मनको क्षणिक आवेगमा आउनु हुँदैन, मर्यादा र नियमको पालना हुनुपर्छ । यही राजनीतिज्ञको पहिलो पाठ हो ।'

तत्कालीन गान्धारका राजा आम्भी केकेय, जनपदका राजा पोरुबाट पराजित र अपमानित भएपछि पश्चत्ताप र पीडाले आक्रान्त राजा आम्भी आचार्य विष्णुगुप्तलाई भेट्न जाँदा आचार्य विष्णुगुप्त (चाणक्य)ले ती राजासँग भनेका कुरा हुन् यी । विलासिता, स्वार्थीपना, आमोद-प्रमोद, मांस-मदिराको प्रधानता र दुव्र्यसनले व्यक्तिमात्र होइन, समाज र राष्ट्रलाई नै सखाप पार्छ भन्ने ठूलो शिक्षा र सार इतिहासको पाठमा छ ।

तत्कालीन गान्धारको हालत बिग्रनुमा र शत्रुले विजय पाउनुमा यिनै कारक तत्व थिए भन्ने प्रस्ट हुन्छ । इतिहासबाट पाठ नसिक्ने राष्ट्रले यस्तै हविगत भोग्नुपर्छ भन्ने तथ्य बिर्सन सकिँदैन । हामी पनि पछडि र अगाडि हेरौं हाम्रो दशा, हाम्रो जीवन-संस्कृति र गतिलाई ।

केही समयअघि फुर्सदको समयमा पंक्तिकार भारतको पूर्वी राज्यहरू आसाम र मेघालय (गोहाटी सिलोङ)को यात्रामा गएको थियो । त्यस बखत गोहाटीबाट सिलोङतर्फ जाँदा बाटोमा स्थानीय जिप ड्राइभरले बिहानको नास्ताका लागि गाडी रोके । हाइवेको किनारमा केही होटल र साना फलफूल दोकान थिए । होटलतर्फ लम्कँदा गाइड गर्दै यो पंक्तिकारलाई उनले भने, ‘पहिला यहाँ मादक पदार्थका पसलहरूमात्र थिए, बाटोमा जताततै रक्सी र बियर बेच्थे ।

अहिले मोदीको नीतिअनुरूप प्रान्तीय सरकारको कडाइका कारण हाइवेका यस्ता ठाउँमा रक्सी-बियर बेच्न पाइँदैन । खाना, नास्ता, चिया, कफी, हल्का पेय पदार्थ र फलफूलमात्र बेच्न पाइन्छ ।' उनले भन्दै गए, ‘अहिले कानुन कडा छ यहाँ । यी क्षेत्रहरूमा मादक पदार्थहरूको बिक्री बन्द गरिएकाले आजकल दुर्घटना पनि त्यति हुँदैन, झगडा पनि बन्द छ । पहिलाको भन्दा व्यवसाय अझ फस्टाएको छ । सुरुमा मानिसले विरोध गर्न खोजे तर सरकारको कडा रवैया र निगरानीका कारण उनीहरूको हार भयो ।

अहिले मोदीको नीतिअनुरूप प्रान्तीय सरकारको कडाइका कारण हाइवेमा रक्सी-बियर बेच्न पाइँदैन । खाना, नास्ता, चिया, कफी, हल्का पेय पदार्थ र फलफूलमात्र बेच्न पाइन्छ ।

महिलाहरू भने खुसी छन्, यो कदमबाट । पुरुषहरू सुरुमा अलिक बेखुसी भए पनि पछि उनीहरू पनि चुप भए । अहिले त खानपिन र जीवनशैलीमा परिवर्तन आएर मानिस अभ्यस्त हुन थालेका छन् ।'
ती चालक हामीजस्तै नेपाली बोल्थे । तिनको नातासम्बन्ध नेपालको भरतपुरतर्फ पनि रहेछन् ।

उनले यी अभिव्यक्ति दिइरहँदा मैले नेपालका हाइवे आसपासका होटल र पसलहरू सम्झिएँ । जता हेरे पनि रक्सी र बियरका बोतलहरू लाम लगाएर सजाएका । यसो नगर्दा व्यवसाय नै नचल्ने भइसकेको अवस्था । बरु पानी नभए काम चल्छ, जुठै मुख हिँडे हुन्छ मान्छेलाई रक्सी, बियर हुनैप‍र्ने । पान, खैनी, गुट्का, चुरोट र मांस, मदिरा हुनैपर्ने ।

यी सबै तामसी भोजन हुन् र यिनले रक्त तथा मनका पार्ने प्रभाव तमोगुणी प्रतिफलकै हुन्छन् । यसको प्रयोग यसरी बढ्दै जाँदा स्वास्थ्य प्रतिकूलतामात्र नभई सामाजिक व्यवहार, चरित्र, मर्यादामा पनि प्रतिकूलता आउँछ । तामसी कुराहरू बुद्धि, विवेक सदाचार र प्रज्ञाका लागि हानिकारक हुन् । यी वस्तुहरूको उपभोगलाई पूर्ण बन्देज लगाउन त नसकिएला, तर न्यूनतम स्तरको उपभोगमा झार्नुचाहिँ राष्ट्रको कर्तव्य हो । तर, अहिले सबैभन्दा बढी यिनै चीजको व्यापार फस्टाएको छ, नाफा यसैमा छ ।

किनकि मानिसको लत यी वस्तुमा ज्यामितीय हिसाबले बढिरहेको छ । धर्म-संस्कारका कुरा पनि मानिसले बिर्संदै छन् । छोराको व्रतबन्धमा यो चलन चलिसक्यो । यज्ञ-पुराणहरूमा सम्म यी चिजहरूले प्रवेश नपाउला भन्न सकिन्न ।

अहिले शाकाहारी भोजन गर्ने मानिसले यात्रा गर्दा बाटोमा मिल्दो खाना नपाउने अवस्था छ । उसले या आफ्नो बन्दोबस्त आफैं गर्नुपर्छ, या त निजी सवारी साधनमा यात्रा गरी ती ठाउँहरूमा पुग्नुपर्छ । यो सूचकमात्र हो, परिसूचक हो, राष्ट्रका नागरिकको मनमस्तिष्कको हालत बुझ्न मापदण्ड हो ।

भविष्यका सन्ततीको चरित्र, संस्कार निर्माणको अवस्थाको अनुमान पनि हो यो । हाम्रो जीवनयापनको संस्कार र गुणधर्मको मार्ग यसले बताउँछ । विदेशीले पनि पहिचान पाउँछन् यसबाट । यो विरोध होइन, मनमस्तिष्क निर्माणको लेखाजोखा हो । हामी कता जाँदैछौं, कस्तो संस्कारको निर्माणमा छौं, निर्माणमा छौं कि विग्रह-व्याधीमा छौं ? यी कुराहरूको लेखाजोखा गर्ने प्रयत्नमात्र गरेको हुँ ।

शारीरिक र मानसिक अनुशासन राष्ट्र निर्माणको आधारशीला हो । भौतिक संरचनामात्र पर्याप्त छैन, मानवीय पक्ष, संस्कार, चरित्र निर्माणले ठूलो महत्व राख्छ राष्ट्रको उन्नतिमा । शासकवर्ग र जनता दुवैको आदत, चरित्रले ठूलो महत्व राख्छ समाज र राष्ट्रको गतिमा । संस्कार यसैबाट निर्माण हुन्छ । समाजको चरित्र, संस्कार बिग्रँदै गएपछि राम्रा कुरा ग्रहण हुन छाड्छ । राम्रो गर्न खोज्दा असन्तुष्टि र प्रतिकार उत्पन्न हुन्छ । राम्रो पक्ष अल्पमतमा पर्दै जान्छ ।

चाणक्यले गान्धारका राजा आम्भीलाई सम्झाउँदै भनेका थिए, ‘एकपटक गान्धारका जनतालाई मर्यादामा ल्याउनुहोस् र आफू पनि इन्द्रीयलाई वशमा राख्ने समतावान् बन्नुहोस्, त्यसपछि राजनीतिले कस्तो प्रतिफल ल्याउँछ भनेर आफैं हेर्नुहोस् । त्यस बखत उन्नति हुन्छ र अवनति हुने त प्रश्नै हुँदैन ।' इतिहासका पानामा देखिन्छ समृद्ध र विराट् राज्यहरू तीनका शासकहरूको भोगविलास, मदिरा र कामसुखले कसरी खरानी भएका छन् ।

धर्मले सधैं अनुशासन खोज्छ । यहाँ धर्म भनेर कर्मकाण्डको विषय होइन । धर्म ऋत हो, शाश्वत नियम हो । वैदिक योग साधना पद्धतिमा होस् वा बुद्धले सिकाउनुभएको मार्गमा, यस नियम तथा शील सदाचारको ठूलो महत्व छ । योग-ध्यानको उन्नतिमा यी कुरा आधारभूत र अपरिहार्य कुरा हुन् । संसारको व्यवहारमा पनि व्यक्तिव्यक्तिको अनुशासनले समाजको मर्यादाले राष्ट्रलाई प्रभाव पार्ने गर्छ ।

जतिसुकै छिटो विकास गरेको देखिए पनि जनताको नैतिक पक्ष कमजोर छ, प्रकृतिलाई दोहन गर्ने उद्यम तथा प्रवृत्ति उत्ताउलो छ भने त्यो विकास दिगो हुँदैन । वायुमण्डलको प्रदूषणले आकाशमा सूर्य नै नदेखिने अवस्था पनि संसारका कतिपय विकसित देशका सहरमा देखिएका उदाहरणले मानव स्वास्थ्यको प्रतिकूलता ल्याउने त छँदैछ, प्रकृतिको ऋत बिग्रिएर के के उपद्र भविष्यमा हुँदै जाने हो, त्यो कल्पनाभन्दा बाहिरको कुरा हो ।

शरीरलाई हृष्ठपुष्ट बनाउनेभन्दा मनलाई स्वस्थ बनाउने काम कठिन छ । किनकि मन शरीरभन्दा सूक्ष्म छ र झनै परको विषय हो । मनको आयतन धेरै विस्तृत छ । यहाँ यो जन्मका मात्र नभएर अनन्त जन्मका स्मरणहरू भण्डारण भएका छन् । खाने कुराबाट स्थूल रूपमा शरीर बन्छ र सूक्ष्म रूपमा मन पनि बन्छ । स्थूल चीज तुरुन्त बन्छ, देखिन्छ तर सूक्ष्म वस्तु वा तत्व बन्न समय लाग्छ । ‘जस्तो खाना उस्तै मन' भनिएको विषय अनुभव सिद्ध छ ।

नशालु पदार्थ र मदिरा सेवनको मात्रा समाजमा यही रूपमा बढाउँदै जाने हो र नियमन गर्ने निकाय यसरी नै कमजोर हुने हो भने हामीले उत्पादन, उत्पादकत्व, सिर्जन र सिर्जनशीलताको क्षेत्रमा दीर्घकालीन रूपमा आर्जन गर्नेभन्दा गुमाउने मात्र छौं ।

एउटा सात्विक मानिसमा बढी सहनशीलता, धैर्य, प्रेम र करुणाको भावना हुन्छ, स्वार्थ र कामना कम हुन्छ । तामसी व्यक्तिमा त्यो गुण न्यून मात्रामा हुन्छ । तामसको प्रमुख स्रोत आहार हो । हामीले अहिले देखिएका विविध चुनौतीलाई सामना गर्न हामीमा सात्विक वृत्तिको प्रवद्र्धन गर्नुपर्छ । यसबाट बुद्धि र प्रज्ञामा सकारात्मक असर पर्छ । सानो राष्ट्र भएर हामीले जित्ने अस्त्र बुद्धि र प्रज्ञा नै हो ।

अरू कुरामा हामी पछाडि छौं तर बुद्धि र प्रज्ञा क्षेत्रमा अघि बढे हाम्रो जित हुन्छ सर्वत्र । किनकि त्यो बेला हाम्रो मन बलवान् हुन्छ र भनिएको छ, ‘मनलाई जिते जित' अर्थात् बलवान् मनले नै दुर्वल मनलाई जित्नसक्छ ।