मदन सरको ‘जुँगा’ र विवाहको फजुल खर्च !

जर्मन सामाजिक प्रजातन्त्रवादीहरूको संस्था फ्रेडरिक इबर्ट स्टिफ्टुङ, एफईएसले आयोजना गर्ने समसामयिक विषय प्रस्तुति र त्यसबारे हुने मासिक छलफलले मन नै उद्वेलित बनाइदियो । गएको साता ललितपुरमा आयोजना गरिएको छलफलको विषय थियो, नेपाली अर्थतन्त्रका चुनौती र सम्भावना ! प्रस्तुत र टिप्पणीकर्ता पनि नेपाली नै रहेकाले मुलुकको अर्थतन्त्रको अवस्थाबारे खुलेरै छलफल र तर्कवितर्क भए । यथार्थ तथ्य-तथ्यांकहरू बाहिर आए, जो साह्रै कहालीलाग्दा पो रहेछन् !

विषय प्रस्तोता थिए, नेपाली अर्थतन्त्रका गुरुजी प्रा.डा. मदन दाहाल । गुरुजी किनभने उनी अर्थशास्त्रका प्राध्यापक हुन् । उनले चालीस वर्ष त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा अर्थशास्त्र पढाए । विभागका प्रमुखसमेत बने । मुर्धन्य अर्थशास्त्री मानिन्छन् उनी ।

संसारका विभिन्न विश्वविद्यालयमा पढाइसकेका दाहाल मेघा बैंक नेपालका अध्यक्ष रहेर नेतृत्व गरिसकेका व्यक्ति पनि हुन् । उनले भने, नेपाल विश्वका २५ विपन्न मुलुकमध्ये सत्रौं नम्बरमा पर्छ । यो मेरो तथ्यांक होइन, वल्र्ड एटलास भन्ने संस्थाको हो । गतवर्ष विश्व मुद्राकोष, आईएमएफले भन्यो, यसैगरी नेपाल अगाडि बढिरह्यो भने पाँच वर्षमा दक्षिण एसियामा अफगानिस्तानलाई पनि उछिनेर यो भेगकै विपन्न मुलुक बन्नेछ ।

प्राध्यापक दाहालले देशको खोक्रो अर्थतन्त्रबारे प्रस्तुति गरेकै दिन साँझ मलाई भने न्यून÷मध्यम परिवारको विवाहको निम्तो मान्न जानु थियो । गइयो । घडेरी बेचेर गरिएको सामाजिक व्यवहारमा भएको तामझाम र गरिब देशका नागरिकको बोक्रे फूर्ति देख्दा आफू कहाँ छु भन्ने लागिरह्यो । बिहेभोजका पाहुनाहरूको लबाइखवाइदेखि पियायीसम्मले मदन सरले भन्नुभएको देशमा होइन, कुनै समृद्ध मुलुकका धनवान्का छोराछोरीको बिहेमा उपस्थित भए झैं लागिरह्यो !

अनि आफू ? आफू त त्यो हुलमा स्वस्थानी व्रतकथाका दक्ष प्रजापतिले आयोजना गरेको यज्ञमा हियाइएका सतीदेवीका पति शिवजी जस्तो बनेर निम्तालाई उपयोग गरिरहे झैं लागिरह्यो । मदन सरको विश्लेषणलाई त्यसरी नै पर्गेलिइरहियो, जसरी मदन सरका फुलेका जुँगालाई त्यसमाथि लगाइएको कालोले युवक मदन दाहालको झझल्को गराए पनि उहाँ सत्तरी नाघेको मदन दाहाल नै हुनुहुन्छ ।

विवाहका पाहुनाहरू एकसेएक थिए । ऊ भन्दा ऊ राम्री, अर्कीभन्दा झन् अर्की सुनचाँदी हिरा जुहारत र बहुमूल्य गरगहना र कपडा लगाएर चिरिच्याट्ट । कम्मरमा हरियो पोते बाँधिएको मोटो तिलहरी छड्के पारी लगाउँदै भर्खरै ब्युटीपार्लरबाट उदाए झैं लाग्ने मोटामोटा महिला ।

पुरुषहरू पनि हातमा सुनका ब्रासलेटदेखि घाँटीमा सिक्री । महँगा सुट मात्र हिराजडित टाई पिनमै सजिएका थिए । त्यसमाथि महँगा अत्तर छर्किएकाले मग्मगाइरहेका थिए । राजनीतिक दलका नेतादेखि कर्मचारी, सेना प्रहरीका सकल दर्जासम्म र किसानदेखि उद्यमीसम्म नातागोता, इष्टमित्रहरू निम्तालुका रूपमा देखिए । सबै प्रसन्नचित्त, खाइलाग्दा र भोजमा सशक्त र सक्रिय रहिरहे ।

हाइ, हल्लो, गुड, दर्शन, नमस्तेदेखि हग गर्दै चोसो पारेर च्वाँक्क मुइको आवाजले राष्ट्रिय, क्षेत्रीय र अन्तर्राष्ट्रिय माहोलको झझल्को गराइरहेको थियो । त्यहीं क्याटरिङ÷होटेलका वेटरहरू ह्विस्की, वाइन, बियरलगायत कोल्ड ड्रिंक्स सर्भ गरिरहेका थिए । थरीथरीका स्न्याक्सहरूको ट्रेमात्र होइन, सिंगो बँदेल आगोमा सेकिइरहेको थियो । तात्तातो मम, भुटेका कुखुरादेखि पहाडिया खसीका आन्द्रा-भुँडी, मुटु-कलेजोदेखि समुद्री माछाका आइटम घुमिरहेका थिए ।

जाडोमा पाहुनाहरूले सेकिन नपरोस् भनेर चौर÷हलमै नांग्लोजस्तो पातोले पाहुनाको टाउका माथितिरदेखि तातो फ्याँक्ने आयातीत ग्याँस हिटरले कुखुरा पाल्नेहरूले चल्लालाई तताउन राखेका ब्रुडरलाई सम्झना गराइरहेका थिए । त्यो ग्याँस बु्रडरमुनि पाहुनाहरू कुखुराका चल्लाजसरी बाक्लिएर चिसो बियर र आइस हालेको रक्सी तानिरहेका थिए ।

हाँसो, नाचगान र रामरमाइलोका आइटम बेग्लै थिए । चर्को कर्कसा स्वरमा बजिरहेका विदेशी संगीतले नझुम्ने र ओठमा त्यही गीत र बाजाको तालमा नहल्लिने कोही देखिएनन् । कहिले विदेशी कहिले लोकगीतले वातावरण मदहोस गराउने रहिरह्यो ढिलैसम्म । बेखुस, नहाँस्ने ननाच्ने कोही रहेनन् ।

बेहुला-बेहुली मात्र होइन, दुलाहा-दुलहीका बाबुआमा, दाजुभाउजूहरू पनि सँगसँगै नाचे । अँगालो मारे । कराए, चिच्याइरहे र वातावरण अझै तताए । वरिपरिकाले ताली बजाए । अझै जोस्याउन खिखो स्वरमा खलासीले बस रोक्न र चलाउन बजाएजस्तै गरी सिठी पनि फुकिरहे । डिजेले बाजाको स्वरलाई झन् घन्काइरह्यो ।

यो सबलाई कसरी बुझ्ने ? एक समाज÷मानवशास्त्री प्राध्यापकले भने, माघ लागेपछि राजधानी उपत्यकाका क्याटरिङ र होटेल कतै खाली छैनन् किनभने घरबाट सामाजिक व्यवहार गर्ने चलनले ओल्लो घरको नरे पल्ला घर सरेजस्तै घरघरमा हुने बिहे व्रतबन्ध मात्र होइन, जन्मदिन र विवाहका एनिभरसरीले पनि क्याटरिङ÷होटेलको ठाउँ लिइसकेका छन् ।

सहरबजारमा त ठाउँको पनि अभाव होला, तर काँठमा पनि अब क्याटरिङमा नबोलाउनेका व्यवहारमा पाहुनाहरू जान हिच्किचाउन थालिसकेका छन् । त्यसैले इष्टमित्र र गाउँठाउँका छरछिमेकले सरसहयोग गरेर खड्कुँला, फोसी र बाटामा भोज उतार्ने दिन सकिए । क्याटरिङलाई दियो, उसैले सबै व्यवस्था गरिहाल्छ ।

पुरानो चलन सम्झँदै उनले थपे, अब बारीका डल्लामा टपरीमा हालेर जन्तेबाख्रोको झोल होइन, क्याटरिङमा बूढी बाख्रीका लाम्टाले हैकम जमाउन थालेका छन् । विदेशबाट आयात गरिएका सामग्रीहरूले स्थानीय सरसामानलाई कहाँसम्म भने खाद्यान्नसमेत विस्थापित नै गर्न लागिसकेको छ ।

त्यसैले सामाजिक व्यवहार सहज रूपमा सकेर जिम्मेवारी पूरा गर्ने संस्कार अब लाखौंलाखको बोझमा बदलिएका छन् । भोज मात्र धान्न नसकिने गरी बढेको होइन, पहाडमा पनि तिलकले मधेसीलाई हराउने गरी जरा गाडिसकेको छ र समाजमा परिवर्तनका वाहक भनाउँदाहरूले नै त्यसलाई लालमोहर लगाएर बढावा दिइरहेका छन् ।

अहिलेको समाजको कुन त्यस्तो पात्र छ, जसले मर्दा र पर्दाका व्यवहारलाई सहज रूपमा सकेको छ ? उनले प्रश्न गर्दै सोधे, भर्खरै राष्ट्रपति विद्या भण्डारीकी छोरीको विवाह पूर्वराष्ट्रपतिका नातिसँग सम्पन्न भयो होइन ? त्यसलाई नेपालका परिवर्तनकामी नेताहरूले कायम गरेको मानक मान्नुहुन्छ कि हुन्न ?

उनले रोस प्रकट गर्दै भने, दुःख पाएको बेला र सत्ता सुख पाएको समयलाई नै विश्वभर मानकको रूपमा हेरिने चलन छ । यस अर्थमा हाम्रा परिवर्तनकामी प्रगतिशील र प्रजातान्त्रिक नेता÷कार्यकर्ताले केलाई आदर्श बनाउने रहेछन् ?

तर जनताले नेताका भनाइ र गराइलाई हेरिरहेका हुन्छन् । नेता र सत्तासुखमा मात्तिनेहरू रैतीको स्मरणमा केही रहँदैन भन्ठान्छन् तर सर्वसाधारणले यस्ता कुरा मनको कुनामा सुरक्षित साथ साँचिरहेका हुन्छन् । त्यसैले राष्ट्रपतिकी छोरीको होस् कि नातिको, प्रधानमन्त्री, मन्त्री र प्रशासकका सन्तानका हरेक गतिविधिको हिसाब जनसाधारणको बहीखातामा रहिरहेको हुन्छ । त्यहीकारण हो हरेक नेता—प्रशासकका व्यवहारबारे वादविवाद र तर्कवितर्कहरू भइरहेका हुन् ।

एफईएसका नेपाल प्रमुख प्राध्यापक देवराज दाहाललाई सोधियो, के हुन्छ सामाजिक व्यवहारहरू धानिनसकिने गरी महँगा र देखासिकीमा समाजका अग्रजहरूले गर्न थाले भने । उनले भने, विवाहमा जुन ‘हाइकस्ट’ लगाउने प्रतिस्पर्धा भइरहेछ, त्यसले अन्ततः डिभोर्स बढाउँछ ।

फजुल खर्चले बालबच्चा पीडित बन्छन् । परिवारका सदस्यहरूलाई थप पीडा उत्पन्न हुन्छ र अन्ततः सामाजिक देखासिकीले तल्लो वर्गमा आक्रोश बढाउँछ र यसले समाजमा थप द्वन्द्व निम्त्याउँछ । त्यसैले ऋण लिएर होस् वा जग्गाजमिन बेचेर अथवा भ्रष्टाचार र व्यभिचारमार्फत कमाएको अकूत सम्पत्ति खर्च गरेर प्रतिष्ठित भएँ भन्ठान्ने कुसंस्कृति निर्मूल पार्नैपर्छ ।

समाजशास्त्रीदेखि राजनीतिशास्त्रका प्राध्यापकहरूको पनि यसबारे समान धारणा देखियो । उनीहरूले भने, राजनीतिज्ञदेखि प्रशासकहरूका विवाहमा दुलहा—दुलहीले लगाएको पोसाकदेखि प्रदर्शन गरिएको राजसी ठाँटलाई पूर्वराजा ज्ञानेन्द्र गएर मात्र राष्ट्र प्रमुखले आयोजना गरेको विवाह राजसी भएको होइन । यसअघि सुजातादेखि अरू नेताहरूले सामाजिक व्यवहारमा गरेका तडकभडक र खर्चले नै त्यसलाई प्रदर्शन गरिरहेको छ ।

नेपाल ९१.७ प्रतिशत सामान आयात गरेर जीवन धानिरहेको छ । बचत एकदमै न्यून र खर्च अत्यधिक छ । ४० लाख युवाहरू आफ्नो देश बनाउन होइन, अरूको देश बनाउन रगत-पसिना बगाइरहेका छन् । देशमा उठेको राजस्वले प्रशासनिक खर्च पनि धान्दैन । अनि विकास ?

यु ट्युबमा झकिझकाउ गरगहना, पोसाक, पार्टी र उपहार लेनदेनको फोटा प्रदर्शनीले कम्युनिस्ट कांग्रेसका नेताहरूको मनभित्रको दमित चाहना बाहिर आएको छ । राजा—राणाहरूको चर्चा त त्यसलाई छोप्न खोजिएका पारदर्शी पर्दा मात्र भएकाले नवराजा र नवराणाहरूको चर्चा चुलिएको हो ।

मदन सरले त्यो दिन भनेका थिए, नेपाल भयावह आर्थिक असन्तुलनमा रहेको छ । नेपालीजनको पनि हालत त्यसभन्दा विपरीत देखिएन । दाहालले नेपाल संसारकै यस्तो देश हो, जसले ८.३ प्रतिशत निर्यात गर्छ र आयात ? सबैले अचम्म मान्छन्, उनले भने, नेपाल ९१.७ प्रतिशत सामान आयात गरेर जीवन धानिरहेको छ । बचत एकदमै न्यून छ र खर्च अत्यधिक छ ।

भारतबाट औषधि किन्न, धर्म गर्न, बच्चा पढाउन, खाद्यान्न, तरकारी र लत्ताकपडा किन्न हाम्रो देशले डलर बेचेर भारु किनिरहेको छ । ४० लाख युवाहरू आफ्नो देश बनाउन होइन, अरूको देश बनाउन रगत-पसिना बगाइरहेका छन् । देशमा उठेको राजस्वले प्रशासनिक खर्च पनि धान्दैन । अनि विकास ? विकासको अवरोध नै हाम्रो फजुल खर्च र उत्पादनमूलक काममा लगानी र परि श्रम नगर्नु हो ।

विकासमा विनियोजित बजेट नै खर्च हुँदैन । सरकार ? सरकार भन्छ, हामी ७.२ प्रतिशतले चौधौं त्रिवर्षीय योजनामा विकास गर्छौं तर अहिलेको हाम्रो विकास दर ०.७७ प्रतिशत रहेको छ । एक प्रतिशत पनि वृद्धि गर्न नसक्नेले सात गुना बढी वृद्धि गर्छुभन्दा कसले पत्याउँछ, मदन सर औंला ठडिन्छन् ।
जब देशको हालत यस्तो छ, किन र कसरी मानिसहरू फजुल खर्ची बनिरहेका हुन् ?

समाजका अग्रज भन्नेहरू नै भडकिलो र खर्चिलो व्यवहारलाई प्र श्रय दिइरहेकाले समाजको मानक नै तडकभडक बन्छ । अरू त अरू अमेरिका होस् वा अष्ट्रलिया वा बेलायतमा बस्ने पढ्ने नेपाली केटाकेटीहरू विदेशमा करणी गरेर नेपालमा वरणी गर्ने निहुँमा तडकभडकयुक्त कुसंस्कार र कुरीति थोपरिरहेका छन् ।

सयौं व्यक्तिहरूलाई कुरो छिन्ने, स्वयम्बर र कन्यादान भनेर तीनचोटि जन्ती बोलाउनुपर्ने, तिनलाई सामान्य होइन, सुनका सिक्का, महिलाका आभूषण, सुटटाइ, सुनहिराका गहना-दक्षिणा दिने कुसंस्कृतिलाई बढावा दिइरहेछन् । त्यसमाथि जति पनि सामाजिक व्यवहार छन्, तिनमा खर्च थोपरेर बोझिलो बनाइरहेछन् । हुँदो खाँदो परिवारलाई कंगाल बनाउने चलन अहिले कति तीव्र पारिएको छ भने भर्खरै छोरीलाई अमेरिका बस्नेसँग विवाह गराएको एक परिवारले भन्यो, ज्वाइँ त फर्के तर छोरी यतै छ ।

एम्बेसीले भिसा दिएन के गर्ने ? यस्ता कुरीति र कुसंस्कारविरुद्ध जनचेतना जगाउन लाग्नुपर्ने नेता र प्रशासकहरू तिनकै मतियार बनेकाले कुरीति फैलिइरहेको छ । विदेश बस्नेसँग एकपटक गर्ने व्यवहार हो भनेर जायजेथा बेचेर विवाह गर्नुपर्ने चंगुलमा सर्वसाधारण परिरहेका छन् । यसले समाजमा कुरीति थपिरहेको छ र आममानिसमा तडकभडक गरेपछि समाजमा स्थापित होइन्छ भन्ने गलत मान्यताले जरा गाडिरहेको छ ।

यसबाट जोगिने कसरी ? ती समाजशास्त्रीले भने, यसको लागि समाजका व्यक्ति, वरबधू, परिवार, समाज, राज्य, नेता, मिडिया, बालबालिका, नागरिक समाज, एनआरएनसम्मले सशक्त भूमिका निर्वाह गर्नुपर्ने बताए । उनले भने, हरेक व्यक्तिले आफूमात्र होइन, सन्ततिको भविष्यको लागि जागरुक बनेर फजुल खर्च र कुरीतिविरुद्धको अभियानमा लाग्नुपर्छ ।

सचेत वरबधू दुवैले कुरीतिविरुद्ध एकअर्को परिवार, इष्टमित्रबीच जनवकालत थाल्नुपर्छ । हरेक परिवारमा तीन पुस्ता हुन्छन्, उनीहरूबीच हामी नक्कलबाजी र सौदाबाजी गरेर छोराछोरीको विवाह गर्दैनौं र आत्मगौरवका साथ इज्जत कायम गराउने व्यवहार गर्छौं भन्ने अभियान थाल्नुपर्छ । समाजले पनि को कसले कसरी सामाजिक व्यवहार गरिरहेको छ, त्यसलाई सीसी क्यामराले जसरी हेरिरहनु र तडकभडक गर्नेका व्यवहारमा सहभागी नभएर बहिस्कार गर्न थाल्नुपर्छ ।

राज्यले विवाह आदिमा स्थानीय निकायबाट स्वीकृति लिएर केकसरी र कति मानिसलाई बोलाउने हो त्यसको जानकारी गराएर मात्र बिहे व्रतबन्ध गर्ने नियम-कानुन बनाउनुपर्छ । खर्चको स्रोत पनि खुलाउनुपर्छ । पार्टीहरूले पनि एमालेका जनवर्गीय संगठनले माला—खादा नलगाउने र नबोल्ने व्यक्तिलाई मञ्चमा नराख्ने निर्णय गरेजस्तै अब खर्चिला र भडकिला अपारदर्शी भोजभतेरमा नेता र कार्यकर्ताले सामेल नहुने अभियान चलाउनुपर्छ । उपहार र खाम बोकेर नगई असमर्थता जनाउनुपर्छ ।

बालबालिकालाई भडकिलो र खर्चिलो कुरीतिविरुद्ध सचेत बनाउन पाठ्यसामग्री नै बनाएर यो महारोगविरुद्ध शिक्षित र दीक्षित बनाउन थाल्नुपर्छ । गीत-संगीत र सिने कलाकारहरूलाई राज्यले भर्खरै रिलिज भएको अमिर खानको दंगलजस्तो सिनेमा होस् वा उजेली र अन्य चेतनामूलक डकुमेन्ट्री, नाटक, गीत बनाउन प्रोत्साहित र पुरस्कृत गर्नुपर्छ ।

नागरिक समाज र एनजीओकर्मीहरूले हातमा स्कच÷बियर लिएर डलर कमाउने बुद्धिजीवी हुने मात्र होइन, समाजमा यस्ता सामाजिक विषयहरूबारे बहस पैरवी चलाउने र सभागोष्ठी सेमिनार गरेर आमजनतालाई सचेत बनाउन लाग्नुपर्छ । विदेशमा बस्ने नेपालीहरू जो आफूलाई एनआरएन भन्ने गर्छन्, उनीहरूमाथि विवाह व्रतबन्धलाई झकिझकाउ र खर्चिलो बनाउने आरोप लागेको छ, उनीहरूले विदेशमा सिकेका सामान्य किसिमले गरिने सामाजिक व्यवहारलाई नेपालमा गरेर देखाउन प्रोत्साहित र कुरीति फैलाउनेलाई भण्डाफोर गर्नुपर्छ ।

यी सबैका विधि व्यवहारलाई मिडियाले साँच्चिकै वाचडग भएर अनुकरणीय कामलाई प्रोत्साहन र भडकिला व्यवहारवालाहरूको सम्पत्तिको स्रोतलाई समेत खोजेर प्रकाशन-प्रसारणमार्फत खबरदारी गर्नुपर्छ ।