मेरो डेराबासका दु:ख
२०२५ सालबाट सुरु भएको मेरो डेरा यात्रा २०३६ सालमा पुग्दा दसौं नम्बरमा पुगेको थियो । लगभग एक वर्ष एउटा डेरामा बसिएछ भन्ने संकेत यसले देखायो । डेरा बसाइका सन्दर्भमा मेरा खास इच्छा थिए— धारा, शौचालयको सुविधा, सफा र शान्त परिवेश, घरभेटीको उचित व्यवहार र सस्तो भाडा । काठमाडौंको परिवेश र साँघुरा गल्लीका डेरामा मेरा इच्छाअनुसारका सुविधा पाउन दुर्लभै थियो त्यो बेला । किनभने धेरैजसो घरमा शौचालय थिएनन् ।
गल्लीगल्लीका छेउ नै चर्पीमय थिए । पुराना घरका भर्याङमुनि छिँडीमा धानको भुसको थुुुुप्रो हुन्थ्यो । पिसाब लाग्दा त्यही थुुुुप्रोमा तुुुुक्र्याउने र भुसले छोपछाप गर्ने हो । रातबिरात दिसा लाग्दा गल्लीका छेउकुना र आँटिला मानिसले बाग्मती या विष्णुुुुमतीका बगरतिर दगुर्ने हो । मसाने कुकुर र स्यालको आतंकबाट बच्ने साथी नलिई रात–साँझ बगरमा जाने आँट कसैसँग हुँदैनथ्यो । पखाला लाग्यो भने अर्को चौपट । बाटैमा टिर्रा लाग्न के बेर ? त्यस्तो बेला जगेडा पाइन्ट साथमा लिनु अनिवार्य हुन्थ्यो ।
पानीको कुरै नगरौं । कुनैकुनै घरमा धारा थिए । बिहान/बेलुका पानी आउँथ्यो । डेरा बस्नेले खान, पकाउन एक/दुई बाल्टिन पानी धारामा थाप्न पाउँथ्यो । नुहाउन र लुगा धुन धारामा मनाही हुन्थ्यो । त्यसका लागि कहिले सुन्धारा या प्याफल या ढुुुुंगेधारो कहाँ छ, खोज्दै हिँड्नुपथ्र्यो ।भो, यस्ता सानातिना समस्या उठायो भने संस्मरण लामो हुन्छ । डेराकै कुरा गर्दै तीन नम्बरसम्म पुगौं पहिले । एकैपटक १० नम्बरको कुरा गर्दा सन्दर्भ छुट्ने हुनाले नं. १ देखि नं. ३ सम्म डेराको झल्कोमात्र देखाउँछु ।
मेरो १ नम्बर डेरा चिकँमुगलको तमाखु पसलेको घरमा थियो । एउटा कोठाको दुई थरी भाडा भने घरभेटीले । बत्ती नबाल्ने भए मासिक रु. पाँच । बत्ती बाल्ने भए रु. आठ । शौचालयका लागि विष्णुुुुमती र धाराको पानी दिनमा चार बाल्टिनीसम्म पाइने । बत्ती बाल्ने सर्तमा रु. आठ भाडा तिरेर पहिलो डेरामा बसेँ म । एक महिनापछि घरभेटीले सर्त भङ्ग गर्दै भन्यो, ‘राती १० बजेपछि बत्ती बाल्न नपाइने ।’
म एसएलसी परीक्षा दिन डेरामा बसेको ठिटो । बत्ती बाल्न नपाए मेरो पढाइमा बाधा पुग्ने देखेर अरू दुई रात १२ बजेसम्म बत्ती बालेरै पढ्न थालेँ म । तेस्रो दिन राती १० बजे घरभेटीले बिजुलीको मेन स्विच नै बन्द गरिदियो । भोलिपल्ट बिहानैदेखि डेरा खोज्ने कसरतमा लागेँ । चिकँमुगलकै नारायणस्थान पछाडि मानन्धर टोलमा एउटा कोठा फेला पर्यो । खानेपानी छिमेकीको घरबाट ल्याउनुपर्ने, शौचालय उही विष्णुुुुमती, मासिक भाडा रु. आठ । अरू कुरा सोचिएन । नजिकैको परीक्षा हुनाले त्यही दिन म डेरा सरेँ । रिक्सामा सामान हाल्न लाग्दा तमाखु पसलेले गोलभेडा जत्रा आँखा पारेर मलाई घुर्यो ।
...
डेरा नं. २ को आतंक बेग्लै छ । घरभेटीकी बूढीआमा सधैं बुुुुइँगलमा बसेर रक्सी बनाउने । उनका तीन छोरा । माहिलो गाडीको काम गरेर बाहिरै बस्ने । कान्छो त्यही घरमा बस्ने, बिहे भएको जेठो छोरो चालिस पैंतालीसको, झिल्के । ऊ १० बजे खाना खाएर सेता नैनसुतका कमिज सुरुवाल, टिलिक्क टल्किने काला जुत्ता, कालै चस्मा लगाएर घरबाट निस्कने । उसको कपाल पनि कालै, त्यसमाथि तेल दलेर सर्लक्क तलासेको अनुहार पनि चटक्क मिलेको । बाटामा हिँड्ने ठिटीहरू मर्कीमर्की हेर्थे उसलाई । ऊ कहाँ जान्थ्यो ? के काम गथ्र्यो ? मलाई थाहा भएन । रहँदाबस्दा के थाहा भयो भने ऊ बेलुका ४ बजे घरमा फर्किन्थ्यो । निउँ झिकीझिकी स्वास्नीलाई पिट्थ्यो । आठ वर्षभित्रका दुई छोरी र एउटा छोरो थियो ती दम्पतीको ।
बाटामा हिँड्ने ठिटीहरू मर्कीमर्की हेर्थे उसलाई । ऊ बेलुका ४ बजे घर फर्किन्थ्यो । निउँ झिकीझिकी स्वास्नीलाई पिट्थ्यो । पिटापिट आधा घन्टासम्म चल्थ्यो । दुवै लोग्नेस्वास्नी मुख छोडेर एकले अर्कोलाई सत्तोसराप गर्थे ।
बाबुुुुआमाको हात हालाहाल भएपछि ती भुरा दगुर्दै कहिले मेरो कोठामा र कहिले बुुुुइँगलकी हजुरआमासँग लुक्न पुग्थे । त्यो पिटापिट आधा घन्टासम्म चल्थ्यो । दुवै लोग्नेस्वास्नी मुख छोडेर एकले अर्कोलाई सत्तोसराप गर्थे । तिनको झगडा सुन्न नसकेर होला, आफ्ना झ्याल बन्द गर्थे छिमेकीले । पाँच बज्दानबज्दै तिनको लडाइँ सकिन्थ्यो । स्वास्नी दलानमा निस्केर रुन्थी । लोग्ने फेरि घरबाहिर निस्केको देखिन्थ्यो । कति बजे घरमा आउँथ्यो । म चालै पाउन्नथेँ ।
तिनका झगडातिर ध्यान दिनुको सट्टा आफ्नै पढाइको चापमा थिएँ म । मेरो एसएलसीको परीक्षा कसैगरी सकिन्थ्यो तर ती लोग्नेस्वास्नीको झगडा भने सकिएन । अब यस्ता धोका नपरून् भनेर ३ नं. डेरा खोज्न थालिसकेको थिएँ म । कोठा फेला पर्यो-कविराजको घर, एक तलामाथि, ठूलो कोठा, कलात्मक दुईवटा आँखीझ्यालमात्र भएको, अलि अँध्यारो भए पनि बत्ती बाल्न रोक नभएको छिँडीमा धारो, चर्पी भएको, मासिक भाडा भने १२ रुपियाँ ट्याक्कै ।
मेरो हैसियतले योभन्दा सुविधासम्पन्न डेराको विकल्प सोच्ने कुरै आएन । भाडा महँगै भए पनि सुविधा छ नि भन्ने सोचेर डेरा नं. तीनमा सरिहालेँ । मामाका छोरा श्रीराम र म त्यो डेरामा बस्ने भयौं । भोलिपल्ट बिहान आरामसँग उठेर छिँडीमा झर्न लाग्दा श्रीरामले भने, ‘भान्दाइ ! छिँडी अँध्यारो छ । मैनबत्ती र सलाई लिएर जानू है ! तल खतरा छ ।’ त्यति महँगो भाडा तिरेर बसेको, यस्तो सुविधासम्पन्न घरमा यो खतरा कस्तो हो ? मनमा कुरा खेलाउँदै हातमा मैन र सलाई लिएर भर्याङ झरेँ । अँध्यारोमा झिर्र सलाई कोरेँ । केटीको आवाज आयो, ‘ए को हँ ? बत्ती नबाल्नोस् । आमा भित्र हुनुहुन्छ । त्यसपछि मेरो पालो !’
अब पर्यो बित्यास । यो पालो कुर्न थालेँ भने मलाई च्यापेको पिसाबले अवश्यै पालो मिच्नेछ भन्ने लागेर म विष्णुुुुमतीको बगरतिर दगुरेँ । तीनवटै कर्म त्यतै–त्यतै सकेँ मैले (दिसा, पिसाब र मुख धुने) त्यो तटर बगरभरि मानिसले बिहान दिसा गर्थे । दिनभरि छाडा छोडिएका सुँगुरले भोजनमा प्रयोग गर्दा बगरमा विष्टा रहँदैनथ्यो । ती सुंगुर पानीमा पस्दैनथे, नदीमा कतै पनि ढल मिसाइएको थिएन । नदीमा सफा पानी नै बगेको देखिन्थ्यो । मुख धुने पानीको स्रोत भने अर्कै थियो ।
नदी किनारमा जताजतै बालुवा नै थियो । यसो सफा बालुवा भएको ठाउँ हेरेर हातैले बालुवा अधिनेर एक बित्ताको खोपिल्टो पारिन्थ्यो । एकैछिनमा भुलुलु पानी आएर खोपिल्टो भरिन्थ्यो । त्यहाँ जाने सबै मानिसले त्यही उपाय गरेर पानी निकाल्थे । हातमुख धुन्थे ।घरैबाट ल्याएको अँगार चपाएर औंलाले दाँत माझ्थेँ । ब्रस र मञ्जनको अलिअलि चलन आइसकेको थियो । त्यसैले कोही कोही ब्रसले नै दाँत माझिरहेका हुन्थे । हातमुख धोएपछि धेरै मानिस त्यही पानीमा सन्ध्या तर्पण गरिरहेका देखिन्थे ।
आफंैले देखी, भोगी, बोहोरी आएको त्यो अवस्था अहिले आफैंलाई हो झै लाग्दैन । विष्णुुुुमतीको किनार कति संकोचमुक्त थियो भने त्यहाँ नारीपुरुष नै जान्थे । आजको जस्तो पेन्ट, कुर्ताको चलन थिएन । सबै आइमाईले धोती (सारी–चोलो) नै लगाउँथे । दिसापिसाब गर्न बगरमा टुुुुक्रुुुुक्क बस्यो । सारीको सप्कोले टाउको ढाक्यो । मुख देखिन्नथ्यो । पछाडिबाट कसले कसलाई चिन्ने ? लोग्नेमान्छेको तरिका भिन्न हुन्थ्यो । टुुुुक्रुुुुक्क बस्दा दुवै हात पिडौंला र तिघ्राले च्यापेर हत्केलाले गुप्तांग ढाक्न सजिलो बनाउँथे । घोसेमुन्टो लाउँथे, पछाडि खुला भएर कसलाई के फरक पर्यो ? ती दृश्य साक्षात्कार भएपछि म सोच्थेँ— मानिसको सच्चा लाज अगाडिमात्र हुने रहेछ, पछाडि होइन ।
एउटा चर्को समस्या थियो अर्को । सायद बगरका छाडा सुँगुरलाई ताजा खाद्यको लोभ बढी हुन्थ्यो । मानिस टुुुुक्रुुुुक्क बसेको देख्नासाथ सुँगुरका बथान गुरुरु गदुरेर वरिपरि घाँक्घाँक् र घिँक्घिँक् गर्दै झुुुुम्मिन पुग्थे । जोधा खाले सुँगुर त पछाडिपट्टि थुुुुतुुुुनो जोत्नै आउँथे । तिनका डरले अलि परतिर पन्छिनुपथ्र्यो । त्यो मल हसुर्न तिनले हारालुछ नै गर्थे । यति धेरै रोमाञ्चकारी शौचक्षेत्र छाडेर कविराजको चर्पीमा को पालो कुराइ गरिरहोस् ।
रहँदाबस्दा थाहा भयो, कविराजको चालित चर्पी रहेछ । अचम्म लाग्ला, चालित चर्पी कस्तो हुन्छ ? हो त्यो टिनको चर्पी थियो । टिनकै हाराहारी पारेर दुईतिर इँटाको चाँङ लगाइएको । तिनै इँटमाथि बसेर टिनमा दिसा गर्नुपर्ने । त्यहाँ बस्दा यति चर्को गन्ध प्रवाह हुन्थ्यो, मानौं पिनासले टालिएका नासिकारन्ध्र समेत खुल्थे । इँटामाथि टेक्दा चाङ हल्लिन्थ्यो । सन्तुुुुलन बिग्रेर कदाचित् लडियो भने कुन हालत हुने हो ?
मानिसकै हाराहारीका तीनवटा काठको त्रिकुटी बनाएर वरिपरि पातलो भांग्रो बेरेर ढाकिएको थियो । त्यो भांग्रो पनि ठाउँठाउँमा भ्वाङ परेकाले दिसा आसनमा बस्नुअघि हातको लोटा एउटा हातले अँठ्याएर मैन निभाउनुपथ्र्यो । त्यो मैन बालिरहँदा बाहिर पालो कुर्ने पात्रले भित्रको मञ्चन छर्लंगै देख्थ्यो । अर्को खतरा पनि त्यहाँ थियो । बिनाबत्ती चर्पीस्थल प्रवेश गर्नै सकिन्नथ्यो । असावधानी भएर हातको बत्ती झुुुुत्रो बोरामा जोतियो भने महाभारतको लाक्षागृहझैं भष्म हुन के बेर ? यति सावधानी र सुरक्षा अपनाएर आसन ग्रहण गरेपछि बाह्य हस्तक्षेपबाट खङ्खङ् खोक्दा सुरसाका मुखमा हनुमान पसेझैं अनिकालग्रस्त लामखुट्टे पस्ने नै भए ।
यति धेरै झन्झट सहेर त्यो चर्पी प्रयोग गर्नुभन्दा हजार गुना सहज चर्पी त्यही नदीको बगर बन्यो मेरो ।दिउँसै बत्ती बालेर बस्नुपर्ने अँध्यारो कोठा र चर्पी आतंकले गर्दा त्यो डेरा पनि स्थायी हुने छाँट देखिएन । २०२६ सालको कुरो, म त्रिचन्द्र कलेजमा पढ्दै थिएँ । आईएको हाफ एयर्ली परीक्षा नजिकै थियो । म काठमाडौंको सुदूर काँठ, दहचोकमा घर भएको मानिस थिएँ । त्यो बेला आजको जस्तो बाटोघाटो र यातायात सुविधा थिएन । नैकाप, स्युुुुचाटारसम्मका यस्ता डेरावाल शुक्रबारको काम सकेर आआफ्ना घर जान्थे । शनिबार घरका कामकाज गर्थे । आइतबार बिहान सात दिनको सामल र खर्च लिएर फेरि डेरामै आउँथे । यसरी सात दिनको लागि पोका बोकेर डेरामा आउने मानिसलाई पोके काँठे भनिन्थ्यो । म पनि यही पोके काँठे हुँ ।त्यो बेला काँठेको वर्गीकरण थियो पाँच नामले– लौरी काँठे, डोके काँठे, पोके काँठे, गु काँठे र सुन काँठे । ती कुन कुन क्षेत्र थियो ? यो कुरा नभनूँ, कसैलाई मर्का पर्नसक्छ । म मेरै स्मृतिका कुरा गर्छु यहाँ ।
म डेरा नं. ३ को चर्पीको प्रसंगमा थिएँ । यस्ता चालित चर्पी घरमा राखेका व्यक्ति र चर्पी उठाउने व्यक्तिबीच सम्झौता हुने रहेछ । घरधनीले मासिक रु. दश दिएपछि उठाउने मानिसले भरिएको टिन उठाई खाली टिन राखेर जाने रहेछ । त्यो गुहु उसले तरकारी खेती गर्ने किसानलाई बेच्ने रहेछ । उसलाई दोहोरो फाइदा भयो । किसानले त्यो गुहु डाडुुुुले झिक्दै काउलीका फेद–फेदमा हालेपछि काउली मौलाउने रहेछ । हुन पनि काउली भयानकै हुन्थ्यो काठमाडौंमा । एक मोहोरमा पाइने त्यस्तो घ्वाँक्के एउटा काउली किनेपछि ६ दिनसम्म आलु मिसाउँदै तरकारी पकाउँथेँ म । सात दिनको निम्ति आमोईले पाँच रुपियाँ दिनुहुन्थ्यो मलाई । त्यो पैसाले तरकारी, नुन तेल, मरमसला, साबुुुुन, स्टोभ बाल्ने मट्टितेल सबै पुर्याएर शुक्रबार बेलुका ट्रक चढेर थानकोट पुग्न लाग्ने भाडा एक सुका बचाउनुपथ्र्यो ।
परीक्षाको समय हुनाले साथी श्रीराम र म त्यो हप्ताको शुक्रबार घर गएनौं । शनिबार बिहान श्रीरामले भने, ‘आ भान्दाइ ! कति खाने आलु–काउलीमात्र । मसँग पैसा छ । चार रुपियाँको दुई पाउ खसीको मासु म किनेर ल्याउँछु है ? ’ मैले सहमति दिएँ । उनले मासु ल्याए । मैले मासुभात पकाएँ । १० बजेको समय थियो । एकछिन खाना सेलाओस् भनेर हामी अलमल गर्दै थियौं । तल छिँडीमा भाक्भाक् र भुक्भुक गरेको आवाज आयो । मानिस झगडा गरेजस्तो पनि सुनियो । माथिल्लो तलाबाट ‘ए के भएको हँ ? ’ भन्दै कविराज तलतिर झरे । खन्द्राम्म मानिस पछारिएको जस्तो आवाज आयो ।
हत्तपत्त ढोका खोलेर श्रीराम र म भर्याङको छेउमा पुगेका मात्रै थियौं, डुुुुङडुुुुङ गनाउँदै कविराज ‘सत्यानास गरिहाले नि राँडाका छोराले’ भन्दै भर्याङमाथि पुगे । हामीले झुुुुलुक्क देख्यौं उनको धोतीभरि गुहु नै गुहु लतपतिएको थियो । घरभरि उग्र गन्ध फैलियो । अब खाएन के मासुभात ! हामीले हत्तपत्त लुगा लगायौं । ढोकामा ताल्चा मारेर तल झर्दा देख्यौं– गुहुको टिन ढलेको र त्यसैको रैमट्ट छिँडीभरि छ्यालब्याल थियो । त्यो रौरव फड्केर हामी बाहिरतिर सुइँकुच्चा ठोक्यौं ।
न्युुुुरोडको भूगोलपार्कमा आएर धेरै बेर बस्यौं हामी । हामी दुवैका पेटमा भोक र मुखमा दिगमिग मडारिइरह्यो । २ बजेतिर ‘यति भोजनालय’मा पसेर आधाआधा प्लेट भात मागेर वाक्कवाक्क गर्दै निल्यौं । डेरामा त जानै थियो । साँझसाँझ डेराभित्र पस्यौं । घर सफा गरेर चोख्याइएछ । फिनेल छरेर गन्ध मार्ने काम भएछ । हाम्रो दिमागमा भने बिहानकै आतंक यथावत् फैलिएको थियो । श्रीरामले बिहानको मासुभात लगेर बाहिरतिर फाले । त्यो रात हामी भोकै सुत्यौं ।
बिहान केको झगडा हो ? भनेर घरभेटीका छोराले हामीलाई सुनाए, ‘बिहान सम्झौता गरिएको मानिस होइन, अर्कै गुहु चोर भित्र पसेर टिन उठाउन लागेछ । ठ्याक्क त्यै बेला गुहु उठाउने सक्कली मानिस पनि भित्र पसेछ । ती दुईबीच हातपात हुँदा टिन ढलेछ । बाबा तल आउनुभएपछि दुबै कुलेलम ठोकेछन् । बाबा त्यसैमा चिप्लिएर पछारिनुभएछ । दिनभरि घरमा त बिजोगै भयो नि !’
डेरा पर्व यत्तिकैमा समाप्त भएन मेरो । म भरखर डेरा नं. ३ सम्म आएँ । १२ वर्षको अवधिमा मैले १० वटा डेरा फेरेँ । यसपछिका डेरा बसाइमा झन् साह्रै मार्मिक घटना घटे । साह्रै दिक्क लागेर २०३६ सालदेखि डेराको मोह नै छाडिदिएँ मैले ।
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
