सुरुङमार्गको अपरिहार्य

कठिन भौगोलिक अवस्थाले नेपालमा भौतिक पूर्वाधार निर्माण, संरक्षण र मर्मतसम्भार चुनौतीको विषय बनेको छ । संरचनाको निर्माण नै कम भएको छ, निर्माण भएका संरचनाहरूले पनि आशानुरूप काम गर्न सकेका छैनन् । सडक, सिँचाइ, खानेपानी, विद्युत्लगायत सम्पूर्ण भौतिक निर्माणका क्षेत्रहरू लथालिंग अवस्थामा देखिन्छन् । हाल रहेका भौतिक निर्माणका संरचनाहरूले बढ्दो भार थेग्न सक्ने अवस्था छैन । सडक, बिजुली र पानी अहिलेको मूल आवश्यकता भएको छ । तसर्थ भौतिक संरचनामा थप लगानी गर्नु सरकारको बाध्यता हो ।

सरकारले भौतिक संरचना निर्माणको लागि योजना र बजेट नभएको भने होइन । राष्ट्रिय गौरवका आयोजनाहरू, प्रथम प्राथमिकताका आयोजनाहरू तथा विभिन्न कार्यक्रमको कमी छैन, तर यस्ता उच्च प्राथमिकतामा परेका कार्यक्रमहरूमध्ये कतिपयमा ज्यादै न्यून प्रगति हुने गरेको छ । दोषजति विगतलाई दिएर चालू वर्ष सुधार गर्ने प्रतिबद्धता जनाइन्छ, तर जतिसुकै प्रतिबद्धता जनाइए पनि उपलब्धि भने निराशालग्दो हुने गरेको छ । विगत जस्तोसुकै रहे पनि अबका दिनमा द्रूत गतिमा अघि बढ्नुको विकल्प छैन । अन्य सबैभन्दा पहिले नेपालले गुणस्तरीय सडक सञ्जालको विकास गर्नु आवश्यक छ ।

नेपालमा सबै निकायले निर्माण गरेको सडक संरचना एक लाख किलोमिटर पुगिसकेको छ । यीमध्ये न्यून प्रविधि प्रयोग गरेर बनाइएका ग्रामीण सडकको अवस्था दयनीय छ, सडक विभागद्वारा निर्माण भएका सडकको अवस्था पनि फरक देखिँदैन । देशको राजधानीबाट सय किलोमिटरभन्दा पनि कम दूरीमा रहेको तराईमा पुग्न जुनसुकै राजमार्ग भएर गए पनि आधा दिन लाग्ने अवस्था छ ।

कुनै अवरोध नरहेको पृथ्वी राजमार्ग भएर पोखराको दुई सय किलोमिटर बाटो छिचोल्न पनि दिनभर लाग्ने अवस्था छ । सरकारको हालको योजना भनेको यी बाटाहरू अझ चौडा गर्ने र अब आउने दिनहरूमा पनि स्तर सुधारको नाममा हाल जस्तै अवरोध लामो समयसम्म कायम राखिराख्ने देखिन्छ । यस्तो कार्यक्रममा मात्र निरन्तरता दिनुभन्दा नेपालले नयाँ सोचका साथ द्रूतमार्गहरूको निर्माण सुरु गर्न अब ढिलाइ गर्नु हुन्न । यसको लागि सुरुङमार्गको निर्माण अपरिहार्य छ ।

नेपालमा सुरुङ निर्माणको लामो इतिहास छ । पहाडमा सिँचाइ कुलो निर्माण गर्दा सुरुङ निर्माण भएको पाइन्छ । पश्चिम नेपालको बागलुङ भेगतिर सुरुङ निर्माणको नै व्यवसाय गर्ने र यस कार्यमा निपुण ‘आग्री’ भनिने जातिको पेसा नै पहाडमा सुरुङ निर्माण गर्नु थियो । यिनीहरूद्वारा नै तनहुँ जिल्लाको साँगे पत्यानी सिँचाइ योजनामा निर्माण गरिएको सुरुङ हालसम्म पनि सञ्चालनमा छ । पाल्पाको छेर्लुङ र अर्तुङ्गा भूभागमा चट्टान काटेर पानी पुर्‍याउन राणाकालमै बनाइएको जेठी, कान्छी भनिने कुलो निर्माणमा पनि आग्रीहरूको परि श्रम र सीप परेको छ । यस्ता दक्ष कालिगढहरू हाम्रै देशमा रहँदारहँदै पनि हामीले तिनको सीप र क्षमताको प्रयोग गर्न छोडेका छौं, आफ्नाको उपेक्षा गरेर अरूका आस गरेर बसेका छौं । कामको अभावमा यो जातिको शिल्प लोप हुने अवस्थामा पुगेको छ ।

नेपालमा सुरुङमार्गको बहस हुन थालेको लामो समय भइसकेको छ । स्रोत साधनयुक्त भए पनि सडक निर्माण गर्ने निकायहरू हालसम्म पनि सुरुङ मार्ग बनाउन अग्रसर भएको देखिँदैनन् । नेपालमा सुरुङमार्ग निर्माण गर्ने दक्षता नभएको तर्फ औंल्याउँदै यी निकायहरू विदेशी सहयोग पर्खेर बसेका छन् । हालैमात्र त्रिभुवन राजमार्गको नागढुंगामा जापान सरकारको सहयोगमा सुरुङ निर्माण हुने सम्झौता भएको छ ।

नेपालमा सुरुङहरू निर्माण नभएका भने होइनन् । हरेक ठूला जलविद्युत् आयोजनाहरूमा सुरुङहरू बनेका छन् र यी सबै सुरुङहरूका आयतन ठूला गाडी छिर्न सक्ने गरी निर्माण गरिएका हुन्छन् । नेपालले स्थानीय प्रविधि प्रयोग गरी सयौं किलोमिटर यस्ता सुरुङ बनाइसकेको छ । उपभोक्ता स्वयंले र सिँचाइ योजनाहरूले पनि विगतमा स्थानीय सीप र प्रविधि प्रयोग गरी पहाडी नहरहरूमा सुरुङ निर्माण गरेका छन् ।

हाल नेपालमा नै पहिलोपटक ‘टनेल बोरिङ मेसिन’ प्रयोग गरेर भेरीको पानी बबई नदीमा ल्याउने गरी निर्माण कार्य सुरु भइसकेको छ । यस आयोजनाको सम्पूर्ण अध्ययन, डिजाइन, निर्माण, लगानी नेपालको नै रहेकाले पनि यसको महत्वव अझ बढेको छ । यसको निर्माणपश्चात् सुरुङ निर्माणमा नेपालीको आत्मविश्वास अझ बढ्ने छ । प्रसस्त स्रोत र साधन रहँदारहँदै पनि सुरुङ निर्माण कार्यमा सडक विभाग भने पछि परेकै हो ।

नेपालमा सुरुङमार्ग निर्माण सुरु गर्न ढिलाइ भइसकेको छ । यसको लागि प्रविधि र सीप उपलब्ध छ । झन्डै दुई सय अर्ब खर्च नभई फ्रिज भइरहेको हालको अवस्थामा आर्थिक स्रोतको अभाव पनि देखिँदैन । सुरुङमार्ग निर्माणमा आत्मविश्वासको भने कमी देखिएको छ । पूर्वाञ्चलमा चियो भन्ज्याङदेखि सूदूर पश्चिमाञ्चलको झुलाघाटसम्म पुग्ने गरी बन्दै गरेको मध्यपहाडी राजमार्ग एक हजार सात सय किलोमिटरभन्दा बढी लम्बाइको छ ।

पूर्व-पश्चिम राजमार्गभन्दा झन्डै सात सय किलोमिटर बढी । यो राजमार्ग यसरी लामो हुनुमा यसमा कहींकतै सुरुङ नहुनुले पनि हो । बाटो पुग्दैमा विकास भइहाल्ने पनि होइन । जबसम्म छोटो, सहज र सुरक्षित सडक बन्दैन, तबसम्म त्यसको प्रयोग र प्रभाव क्षेत्रको उल्लेखनीय विकास हुँदैन । तसर्थ कालान्तरमा यस राजमार्गमा बाटो छोटो हुने गरी रेखांकन र सुरुङहरूको निर्माण हुनुपर्छ ।

खानेपानीको लागि बन्दै गरेको विश्वको दोस्रो लामो मेलम्ची-काठमाडौं सुरुङ समाप्तिको चरणमा पुगेको छ । यसको निर्माणले नेपालको आत्मविश्वासमा वृद्धि हुनेछ र यस्ता बृहत् आयोजनाहरू निर्माण गर्न प्रेरणा दिनेछन् ।

चरा उड्दा जम्मा पैंतीस किलोमिटरमा राजधानीबाट पुगिने हेटौंडा हालको राजमार्ग हुँदै जाँदा दुई सय बीस किलोमिटर पर्छ । चन्द्रागिरिमा करिब तीन किलोमिटर र कुलेखानी जलाशयको दक्षिण महाभारतमा करिब चार किलोमिटर सुरुङ निर्माण गरी सडक निर्माण भएमा यो दूरी करिब पैंतालीस किलोमिटर मात्र हुनेछ । कडा चट्टानमा बनाइने यी दुवै सुरुङ निर्माण गर्न अपेक्षाकृत सजिलो र कम लागतमा हुने अवस्था छ । यसको लागि पनि दाता खोजी बस्नुभन्दा नेपाल सरकारकै लगानीमा अविलम्ब कार्य सुरु गराउनुपर्छ । यसका लागि स्रोतसाधन र प्रविधि नेपालमै रहेको छ । नेपाली प्राविधिज्ञहरू विदेशमा समेत ठूलाठूला सुरुङ निर्माण कार्यमा संलग्न रहेको वर्तमान अवस्थामा यस्तो दक्षताको उपयोग गर्न पनि नेपाल पछि पर्नु हुँदैन । यसमा पनि टनेल बोरिङ मेसिनको प्रयोग उपयुक्त हुनेछ ।

नेपाल प्राकृतिक प्रकोपको उच्च जोखिम रहेको मुलुक हो । जति नियन्त्रण र रोकथामको प्रयास भए पनि यहाँ बाढी, पहिरो जाने क्रम रहिरहनेछ । सुरुङ मार्ग निर्माण भएमा यस्ता जोखिममा कमी आउनेछ, दुर्घटनाको सम्भावना पनि निकै कम हुनेछ । तसर्थ सुरुङ मार्ग प्रकृतिसँग जुधेर होइन, बुझेर बनाइने पर्यावरणमैत्री संरचना हुनेछ । स्रोत र साधनको अभाव रहँदारहँदै राजा महेन्द्रबाट २०१८ सालमा सुरु गरेको पूर्वपश्चिम राजमार्ग निर्माण सम्पन्न भइसकेको निकै पछि सुरु गरिएको मध्य पहाडी राजमार्गको निर्माण सुरु गर्न ढिलाइ भएको हो ।

यो राजमार्ग निर्माणाधीन रहेको अवस्थामा यसको दूरी घटाउन सुरुङ निर्माणको अध्ययन सुरु गर्न ढिलाइ गरिनु हुँदैन । तराईमा हुलाकी राजमार्ग र पूर्व-पश्चिम राजमार्ग गरी दुइटा राजमार्ग र मध्य पहाडी राजमार्ग बनेको अवस्थामा अब पूर्ण रूपमा उपेक्षामा परेको उच्च पहाडी राजमार्गको निर्माण पनि उच्च प्राथमिकताका साथ सुरु गरिनुपर्छ । यसका लागि साधन, स्रोत, प्रविधिको पर्याप्तता देशभित्रै छ । यस्ता निर्माण कार्यमा सुरुङ निर्माणको अझ आवश्यकता छ ।

डोजरको प्रयोगको जतिसुकै टीकाटिप्पणी गरिए पनि यसले नेपालको पहाडी भेगमा सडक क्रान्ति नै ल्याएको छ । अब आउने दिनहरूमा हेभी इक्युपमेन्टको प्रयोगबाट नेपालमा अझ छिटो सडक निर्माण हुनेछ । यसैगरी भेरी-बबई डाइभर्सनपछि पनि नेपालमा टनेल बोरिङ मेसिनहरू आउनेछन् र नेपालको सडकहरूमा सुरुङ थपिँदै जानेछन् । खानेपानीको लागि बन्दै गरेको विश्वको दोस्रो लामो मेलम्ची-काठमाडौं सुरुङ समाप्तिको चरणमा पुगेको छ ।

यसको निर्माणले नेपालको आत्मविश्वासमा वृद्धि हुनेछ र यस्ता बृहत् आयोजनाहरू निर्माण गर्न प्रेरणा दिनेछन् । यसबाट दक्ष प्राविधिक जनशक्ति तयार हुनुका साथै सुरुङ मार्गहरूको निर्माणमा पनि यसले प्रेरणा दिने नै छ । यसको लागि हामीले विदशी सहयोगको मात्र आशा गरेर बस्नुभन्दा आफ्नै स्रोत र साधनको अधिकतम प्रयोग गर्नुपर्छ र यसमा ढिलाइ गर्नु हुँदैन ।