दर्पण छाया २ः झुर सिक्वेल

भारतीय चलचित्र भन्नु र हिन्दी चलचित्र भन्नु उही कुरा होइन । हिन्दी भाषाका अतिरिक्त अनेक भाषामा त्यहाँ चलचित्र बन्छन् । सबैको योगबाट नै भारत संसारमा सबैभन्दा धेरै चलचित्र बन्ने राष्ट्र भएको हो र त्यहाँको चलचित्रको विकासका लागि अन्य भाषाका क्षेत्रीय चलचित्रहरूको योगदान कम छैन । भारतको पहिलो कथानक चलचित्र भनिएको दादासाहब फाल्केको ‘राजा हरिश्चन्द्र' मराठी भाषाको चलचित्र थियो ।

त्यसका अतिरिक्त बंगाली, तेलुगु, तमिल, कन्नड, मलयालम अनेक भाषाका चलचित्रले समग्रमा भारतीय चलचित्रको परिचय निर्माण गरेका छन् । संख्यामा थोरै र स्तरमा सामान्य भए पनि सोही पंक्तिमा भारतीय नेपाली चलचित्रहरूको पनि स्थान छ । यसमा प्रताप सुब्बा, शम्भु प्रधान तथा तुलसी घिमिरेहरूको योगदान छ ।

स्तरीयताका दृष्टिले प्रताप सुब्बाको ‘परालको आगो'लाई पनि उत्कृष्ट चलचित्र मानिन्छ तथापि नेपालभित्र तुलसी घिमिरेको जति चर्चा र लोकप्रियता अन्य भारतीय नेपाली निर्देशकहरूको छैन । ‘लाहुरे', ‘कुसुमे रुमाल', ‘चिनो', ‘बलिदान', ‘दर्पण छाया'जस्ता चलचित्रलाई नेपालमा धेरै रुचाइयो । व्यावसायिक दृष्टिले ती सफल रहे । नेपालको राजनीतिक संघर्षलाई विषय बनाइएको ‘बलिदान'ले भने राजनीतिक महत्वव पनि राख्छ ।
नेपाली भाषाको कला-साहित्यका क्षेत्रमा भारतीय नेपालीको योगदान धेरै छ । संगीतका क्षेत्रमा गोपाल योञ्जन, अम्बर गुरुङ, अरुणा लामाहरू विशेष स्मरणीय छन् । साहित्यका क्षेत्रमा पारिजात, इन्द्रबहादुर राई, लीलबहादुर क्षेत्री, अगमसिंह गिरी, हरिभक्त कटुवाल हुँदै मनोज बोगटी वा राजा पुनियानीसम्मको लामो पुस्ता छ । लैनसिंह बाङ्देलको योगदान साहित्य र कलाकारिता दुवैतिर छ । चलचित्रका क्षेत्रमा तुलसी घिमिरे पनि यस्तै अग्रणी पंक्तिमा आउँछन् ।

भारतीय नेपाली साहित्यकारका रचनाहरूमा ‘लोकेसन' प्रस्ट छ । कि त उनीहरू भारतीय नेपाली समाजलाई आफ्ना सिर्जनाहरूमा अभिव्यक्त गर्छन् कि त नेपालभित्रको नेपाली समाजलाई देखाउँछन् । यसरी देखाउँदा उक्त समाज र त्यहाँको परिवेश प्रस्ट चिनिन्छ । तर, तुलसी घिमिरेमा यो पाइँदैन । न दार्जिलिङ, न नेपाल नै पाइन्छ । कहीँको पनि सामाजिक जीवन र आर्थिक राजनीतिक परिस्थितिका चित्रहरू चलचित्रमा आउँदैनन् ।

एकादेशका परीकथाजस्ता घिमिरेका चलचित्रहरूमा संवादको भाषा नेपाली हुन्छ तर चरित्रका जीवनमा आइपर्ने समस्यामा नेपालीपन हुँदैन । पहिरन हेर्दा नेपालीजस्ता लाग्ने पात्रहरू हुन्छन्, चाडपर्व पनि नेपाली समाजसँग मिल्ने खालकै देखिन्छन् तर नेपाली समाजका अन्तर्विरोधहरू त्यहाँ हुँदैनन् । यसको अर्थ दार्जिलिङको वास्तविकता हुन्छ भन्ने होइन । दार्जिलिङकै समस्या र जनजीवन पनि चलचित्रमा आउँदैनन् ।

वास्तविकता नै होस् तर त्यसलाई नै प्रकट गर्ने घिमिरेको निर्देशकीय शैली अतिशयोक्तिपूर्ण छ । कसैले यसैलाई ‘फिल्मी' भनेका हुन् भने निर्देशक घिमिरेको शैली फिल्मी नै छ । घटनाहरू संयोगमा आधारित हुन्छन् । अतिरञ्जनापूर्ण अभिनय हुन्छ- नाट्यशास्त्रीय रसवादको प्रभावले लपक्कै भिजेको । स्वाभाविकता, जसलाई चलचित्रको आत्मा भनिन्छ; त्यो घिमिरेका चलचित्रमा खोज्दा पनि पाइँदैन । तर, जो दर्शक अतिशयोक्ति नै हेर्नका लागि चलचित्र भवनमा पुग्छन्, उनीहरूका लागि भने चलचित्रहरू मज्जाका छन् । यही रुमानी शैलीको ‘फिल्मी मज्जा'ले घिमिरेका चलचित्रलाई लोकप्रिय बनाएका हुन् ।

हामीले तुलसी घिमिरेजस्ता परिपक्व निर्देशकबाट अपेक्षा गरेको कुरा दर्पण छाया २ वा ३ होइन, बरु पुनर्निर्माण नै गर्ने हो भने ‘लाहुरे'को पुनर्निर्माणको अपेक्षा हो । लाहुरे चलचित्रमाथिको आत्मसमीक्षा हो । हिजो त्यसरी सोच्ने मञ्जरीहरू आज कसरी सोच्दैछन् ?

तुलसी घिमिरे विचार र बौद्धिकताका भन्दा पनि भावनाका निर्देशक हुन् । यिनका चलचित्रमा भावुकता र कोमलताको मात्रा धेरै हुन्छ । रुमानी शैलीको भावुकतापूर्ण मायाप्रेम यिनका चलचित्रहरूमा देख्न पाइन्छ । यिनका अधिकांश चलचित्रले दर्शकका आँखामा आँसु ल्याइदिन्छन् । अन्य भाषाका स्तरीय चलचित्रसम्म पहुँच नभएका सामान्य ग्रामीण समुदायका सोझासीधा जनसमुदाय र बूढाबूढीमा यिनका चलचित्रहरूको प्रभाव ज्यादा पर्छ ।
जसले चलचित्रलाई बौद्धिक सिर्जनात्मक कलाका रूपमा हेरेको हुँदैन उसका लागि घिमिरेका चलचित्रहरू नेपालका चलचित्र नै हुन् भन्ने पनि लाग्नसक्छ । धेरैले नेपाली चलचित्र नै मान्दै आएका छन् । किनभने त्यहाँ नेपालको मात्रै होइन, भारतको कुरा पनि कतै स्पष्ट देखिने गरी हुँदैन । मूल कुरा समाज हुँदैन ।

समाज नभएपछि न पेसा हुन्छ, न राजनीति, न त कुनै चरित्रको विशिष्ट सामाजिक धरातल । न उक्त समाजका शक्तिसंघर्षहरू नै हुन्छन् । यस्ता जग नभएका चरित्रहरूलाई निर्देशकले जता मन लाग्यो, उतै लैजान पाउँछन्, जे गराउन मन लाग्यो त्यही गराउन पाउँछन् । कलाका दृष्टिले यो काम गतिलो काम होइन, यसले कलात्मकता र विश्वसनीयतामा क्षति पुर्‍याउँछ । तर, मनोरञ्जनका लागि चलचित्र हेर्ने दर्शक भएका ठाउँमा व्यावसायिकतालाई यसले नोक्सान गर्दैन, गरेको छैन ।

व्यावसायिकता तुलसी घिमिरेका चलचित्रको महत्ववपूर्ण पाटो हो । तर, पनि कुनै न कुनै आदर्शबाट प्रेरित नभई केवल व्यवसायका लागि चलचित्र बनाउने काम यिनले गरेका छैनन् । यथार्थबाट कटेका यिनका चलचित्र र चरित्रहरूमा आदर्शवादको प्रभाव जतासुकै छ । ‘दर्पण छाया' १ र २ मा मानवीय प्रेमसम्बन्ध र संगीतप्रतिको लगावलाई आदर्शीकरण गरिएजस्तै ‘दक्षिणा'मा शिक्षकको व्यक्तित्वलाई आदर्शीकरण गरिएको छ । अन्य चलचित्रहरूमा पनि यो विशेषता प्रशस्तै पाइन्छन् । ‘लाहुरे' एउटा नमुना हुनसक्छ ।

‘लाहुरे' चलचित्रमा एउटा सिपाहीको परिवारको तीनपुस्ते कथा छ । मञ्जरी (तृप्ति)का ससुरा सिपाही थिए, पति सिपाही थिए र छोरालाई पनि ऊ सिपाही नै बनाउँछे । ससुरा सिपाही भएकाले उसकी सासू विधवा भएकी थिई । पति सिपाही भएकाले ऊ आफू विधवा भएकी छ । तर, फेरि पनि ऊ आफ्नो छोरालाई सिपाही नै भएको देख्न चाहन्छे । ससुराले भारतमाताको सुरक्षाका क्रममा गोली खाएको थियो, पतिले पनि सोही कामका लागि गोली खायो र छोरालाई ऊ बलपूर्वक त्यही काममा लगाइराखेकी छ । सिपाही पेसाप्रतिको आदर्श । नेपाली भनेको वीर जाति हो भन्ने स्थापित धारणाको गौरवगान ।

‘लाहुरे' चलचित्रको कथा एकप्रकारले निर्देशक तुलसी घिमिरे र भारतीय नेपाली समुदायकै पनि कथा हो, नेपाली समुदाय भारतका अल्पसंख्यक र उत्पीडित समुदाय हुन् । त्यहाँका नेपालीभाषीलाई आफ्नो सांस्कृतिक विरासतको मायामोह छ, लगाव छ । तर, उनीहरूको भविष्यचाहिँ नेपालको होइन भारतको राजनीतिसँग जोडिएको छ । देश उनीहरूको भारत हो । बाबु र हजुरबाबु दुवै गोली खाएर मर्नुपर्दा र घरमा महिलाहरू पुस्तैनी रूपमा विधवा बन्नुपर्दा पनि मञ्जरीले छोरालाई सेना नै बनाउन खोज्नुको कारण भारतभूमिप्रतिको भक्ति प्रदर्शन हो । ऊ आफ्नो देशका रूपमा भारतमाताप्रतिको बफादारी देखाउन चाहन्छे, जसले गर्दा भारतीय सत्ताले उनीहरूलाई दोस्रो दर्जाको नागरिक नठानोस्, पहुँच र सुविधाहरूबाट वञ्चित नगरोस् ।

आफू बलात्कृत हुन लाग्दा आत्मरक्षाका क्रममा बगानको हाकिम मारिँदा मञ्जरीले थातथलो छोडेर भाग्नु परेको छ । सेनाको परिवार भएर पनि राज्यले उसको रक्षा गर्ला भन्नेमा उसलाई विश्वास छैन । तब त्यस्तो राष्ट्रको रक्षाका लागि जीवन दाउमा राखेर सेनाको जागिर किन खाने ? मञ्जरीलाई देशको माया यतिसारो लाग्नुको कारण के ? के देश भनेको खालि भावना हो ? आफ्ना नागरिकप्रति, राज्यको कुनै दायित्व हुँदैन ? यसको जवाफमात्रै होइन, यस्तो प्रश्न पनि चलचित्रमा छैन ।

तुलसी घिमिरेमा यही अप्ठ्यारो छ, न मज्जाले नेपाली हुने आँट छ न त मज्जाले भारतीय हुने हिम्मत छ । उनी दुवै प्रकारको समाजसँग गाँसिने र भिन्न हुने काम एकसाथ गरिरहेका छन् । यसले उनलाई मजधारमा अल्झाएको छ र पर्वते नेपाली नोस्टाल्जियामा फसाएको छ । भावुकता र बफादारिता छ, संघर्षको चेतना छैन । जुन राज्यसत्ताले आफ्नो हितको रक्षा गर्न चाहँदैन वा सक्दैन, त्यस्तो राज्यसत्ताको रक्षाका लागि मञ्जरीले आफ्नो छोरालाई सेनामा जानै लागेको भए पनि रोक्नुपथ्र्यो । अर्की महिलालाई विधवा हुनबाट बचाउनुपथ्र्यो । तर, ऊ यसका विपरीत नजान खोजेको छोरालाई बलपूर्वक सेनामा पठाउँछे । निर्देशक त्यसैलाई गौरवको विषय बनाउँछन् र प्रशंसित गर्छन् । यो क्रम आजसम्म पनि उस्तै छ ।

बफादारिता, विश्वास, सहयोग, त्यागजस्ता कुराले निर्देशक घिमिरेलाई ज्यादा प्रभावित गर्छन् । हिन्दु सभ्यता र सनातनी धर्ममा उनको अटुट विश्वास देखिन्छ । गाउँले जीवनप्रति मोह र विश्वास दुवै छ । गाउँले पहिरन, पहाडी टोपी र दौरा सुरुवाल, फरिया र मजेत्रोमा आकर्षण छ । लोकगीत र नाचहरूप्रति लगाव छ । नेपालको पहाडी गाउँले जीवनमा उनी त्यो आदर्श देख्छन् । त्यहाँ मानवता अझै पनि बलियो छ भन्ने उनलाई लागेको छ । समाज जति नै भौतिकवादी भइसकेको किन नहोस्, जति नै नाफाखोरी र अमानवीय भइसकेको किन नहोस्, त्यसलाई निर्देशक बुझ्नै चाहँदैनन् ।

‘दर्पण छाया २' हेर्दा यस्तो लाग्छ, नेपाली वाद्ययन्त्रहरूको संरक्षण र प्रयोग नभएको युवाहरूले चाख नदिएर हो । युवाहरूले चाख किन दिएनन् भन्नेतिर चलचित्रले कुनै संकेत गर्दैन । आफ्नो परम्परा हराउन थाल्यो, मर्न थाल्यो भन्ने चिन्ता त देखिन्छ, यसलाई मर्न दिनु हुँदैन भन्ने सकारात्मक भावना पनि देखिन्छ । तर, के कारणले हराउन थालेको हो भन्नेमा कुनै खोजी चलचित्रले गर्दैन । पाश्चात्य संगीत र संस्कृति कसका कारणले भित्रिँदैछ भन्नेमा पनि चलचित्र मौन छ । सांस्कृतिक अतिक्रमणका आर्थिक-राजनीतिक आयामबारे चलचित्र बोल्नै चाहँदैन ।

परम्परागत र मौलिक नेपाली वाद्ययन्त्रहरूको संरक्षण र उपयोग गरिनुपर्छ त चलचित्रले भन्छ तर किन गरिनुपर्छ भन्ने कुराको जवाफ दिँदैन । तिनीहरू हराउँदा समाजलाई के घाटा हुन्छ भन्नेमा चलचित्र बोल्दैन । बरु यस्तो महत्ववलाई व्यावसायिक मुनाफामा लगेर जोड्छ । परम्परालाई ‘ग्यामराइज्ड' गरेर आर्थिक हितको मार्ग समात्ने सन्देश दिन्छ । संस्कृतिलाई हेर्ने पुँजीवादी व्यापारिक दृष्टिकोणको पक्षपोषण गर्छ । सांस्कृतिक मूल्यलाई बजार मूल्यमा मिलाउने काम गर्छ ।

हामीलाई चाहिएको कुरा कलाकारहरूको, स्रष्टाहरूको मूल्यको स्थापना हो भने त्यो वैचारिक, कलात्मक, सिर्जनशील मूल्यको स्थापना हुनुपथ्र्यो होला । त्यो मूल्य पो हामीले जोगाउनुपर्ने होला जसले मानिसलाई व्यापारिक रूढता र यान्त्रिकताबाट थोरै भने पनि मुक्ति देओस् । मानिसलाई सिर्जनशील जीवन बाँच्ने प्रेरित गरोस् । व्यवसायभन्दा माथि मानवीय हितका विषयमा सोच्न, बोल्न र व्यवहार गर्न प्रेरित गरोस्, मार्गदर्शन गरोस् । तर, दर्पण छाया २ चलचित्र यसको विपरीत छ । मुनाफाका ध्येयले संगीतकर्मलाई व्यवसाय बनाउन खोज्ने कम्पनीकै कारण सांगीतिक क्षेत्र विकृत हुन्छ भन्ने यथार्थलाई चलचित्रले उल्टो ढंगबाट पेस गरेको छ ।

एकादेशका परीकथा जस्ता घिमिरेका चलचित्रहरूमा संवादको भाषा नेपाली हुन्छ तर चरित्रका जीवनमा आइपर्ने समस्यामा नेपालीपन हुँदैन । पहिरन हेर्दा नेपालीजस्ता लाग्ने पात्रहरू हुन्छन्, चाडपर्व पनि नेपाली समाजसँग मिल्ने खालकै देखिन्छन् तर नेपाली समाजका अन्तर्विरोधहरू त्यहाँ हुँदैनन् ।

क्षेत्रीय चलचित्रहरूको महत्वव स्थानीय जनजीवन र तिनका सांस्कृतिक-आर्थिक सम्बन्धहरूलाई आकार दिनुमा छ । विशिष्ट सामाजिक अन्तर्विरोध र त्यसले पारेका प्रभावहरूलाई चित्रण गर्नुमा छ । अन्य भाषाका भारतीय चलचित्रहरूले धेरै हदसम्म यो काम गर्दै आएका पनि छन् । साहित्यमा यो काम भारतीय नेपालीले पनि गर्दै आएका छन् तर चलचित्रमा यो देखिएको छैन । कम्तीमा दर्पण छाया २ मा त यो पटक्कै छैन ।

एउटा भारतीय नेपाली चलचित्रका नाताले हामीले दर्पण छाया २ मा खोज्ने कुरा त्यहाँको जनजीवनको चित्रण हो । नेपाली समुदायमाथि भएको उत्पीडन वा विशिष्टताको अभिव्यक्ति हो । नेपालका आदिवासी जनजातिका चलचित्र होऊन् वा मधेसी समुदायका । तिनै अभिव्यक्ति हामी चाहिरहेका हुन्छौं । विदेशी भूमि र समुदायको चलचित्रमा हामी त्यहाँको सच्चाइ हेर्न चाहन्छौं । त्यही चीज चलचित्रमा छैन ।

सांगीतिक क्षेत्रलाई नै विषय बनाउने हो भने पनि त्यहाँका अन्तर्विरोधहरू खै ? पुरस्कारको राजनीतिले सांगीतिक क्षेत्रलाई प्रभावित गरेको नहोला ? बजारले सर्जकहरूसँग बिकाउ सिर्जनाको माग गरेको छैन होला ? बजारले सर्जकहरूलाई खास किसिमका त्रास र प्रलोभनहरू देखाएर अभिव्यक्तिको स्वतन्त्रताबाट वञ्चित गरेको छैन ? खास प्रकारका सिर्जनाहरूलाई प्रोत्साहन गर्ने र खास किसिमका सिर्जनाहरूलाई निरुत्साहित गर्ने काम गरेको छैन ? मिडियाले संगीतको प्रसारणमाथि न्याय गर्दै आएको छ ? पैसाको चलखेल र सेलिब्रिटीको किनबेच छैन ? रिमेकलाई चलचित्रले नराम्रो भन्छ तर किन ? आफूले उठाएका मुद्दालाई चलचित्रले प्रकाश पार्नु पर्दैन ? कि दार्जिलिङतिर यो छैन ? तर्कपूर्ण आलोचनाहरू चलचित्रमा हुँदै नहुनुको कारण के ? भारतीय नेपालीका लागि सब कुरा ठिकठाक छ ?

यसको जवाफ दर्पण छाया २ ले दिन सक्दैन । हामीले तुलसी घिमिरेजस्ता परिपक्व निर्देशकबाट अपेक्षा गरेको कुरा दर्पण छाया २ वा ३ होइन, बरु पुनर्निर्माण नै गर्ने हो भने लाहुरेको पुनर्निर्माणको अपेक्षा हो । लाहुरे चलचित्रमाथिको आत्मसमीक्षा हो । हिजो त्यसरी सोच्ने मञ्जरीहरू आज कसरी सोच्दैछन् ?