कछुवाकै गति
‘जो व्यक्ति खेलको पारखी छैन, त्यो युद्धमा कुशल लडाकु बन्न सक्दैन यो उक्ति प्राचीन रोमन साम्राज्यमा प्रचलित थियो । रोमन साम्राज्य त परको कुरा । शीतयुद्धमा तत्कालीन सोभियत संघ र अमेरिकाबीच खेलकुदमा भएका प्रतिस्पर्धाले पनि राज्यका लागि खेलको महत्वव कति जरुरी छ भन्ने झल्काउँछ ।
सन् १९३२ मा अमेरिकाले लस एन्जलसमा ओलम्पिक खेलकुदको आयोजना भव्य रूपमा सम्पन्न गर्यो । यसको अपार सफलता र भव्यतालाई देखेपछि अत्तालिएका जर्मनका एडोल्फ हिटलरले बर्लिन ओलम्पिक आयोजनाका लागि पैसाको खोलो नै बगाए । हिटलरले सन् १९३६ को बर्लिन ओलम्पिकभन्दा दुई वर्षअघि मात्र जर्मन चान्सलरको पद सम्हालेका थिए । त्यतिबेला हिटलरलाई आफ्नो नाजी विचार संसारभर फैलाउने उत्कृष्ट अवसर ओलम्पिक लागेको थियो । ओलम्पिकको सफलतापछि उनले ७० लाख अमेरिकी डलर खर्चेर चलचित्र निर्देशक लेनी रिइफेनस्टाललाई ओलम्पिकबारे चलचित्र नै निर्माण गर्न लगाए, जसले विश्व बजारमा तहल्का पिट्यो ।
सन् १९८९ को अन्त्यमा बर्लिन पर्खाल भत्किनुअघि पूर्वी र पश्चिम जर्मनीबीच राजनीतिक, आर्थिक, सामाजिक र सांस्कृतिक रूपमा ठूलो टकराव थियो । तर, खेल क्षेत्रमा यसको कुनै प्रभाव देखिएन । पूर्वीजर्मनीले त्यतिबेला खेलकुदमा डोपिङको नौलो प्रयोग सुरु गरेर संसारलाई आश्चर्यचकिक बनायो । फलस्वरूप सन् १९७२ को म्युनिख ओलम्पिकको पदक तालिकामा पूर्वीजर्मनीले पश्चिम जर्मनीलाई उछिन्यो । त्यसपछि पूर्वीजर्मनीको सफलताको पनि चर्चा विश्वभर चुलियो ।
अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा खेलकुदका यस्ता तमाम उदाहरण छन्, जसले त्यस देश र त्यहाँको सभ्यतालाई जीवन्त तुल्याएका छन् । विश्व राजनीति र देशको प्रतिष्ठासँग प्रत्यक्ष जोखिएको खेलकुदको नेपालमा अझसम्म संस्थागत विकास हुन सकेको छैन ।
नेपालको खेलकुद इतिहास लामो छैन । दोस्रो विश्वयुद्धताका नेपालमा थुप्रै लडाकु जन्मिए । तर, उनीहरूको परिचय वीर योद्धा र गोर्खालीमा मात्र सीमित बन्यो । मल्ल वंशका संस्थापक अरिमल्ल पहिलो मल्ल राजा हुन्, जसले कुस्ती प्रतियोगितामा सबै प्रतिद्वन्द्वीलाई पछारेर राजगद्दी हात पारेको किंवदन्ती छ । लिगलिग दौडको उपाधिबाट स्थापित भएको शाहवंश र गोर्खा राज्यको इतिहास पनि खेलकुदसँग जोडिएको रमाइलो प्रसंग छ ।
सन् १९५० मा जंगबहादुर राणाको बेलायत भ्रमणमा उनका भाइ धीरशमशेर पनि सँगै गएका थिए । त्यहाँ धीरशमशरले कुस्ती खेलेर बेलायती पहलमानलाई पछारे र नेपालको सान उँचो बनाए । नेपाली खेलाडीले विदेशी भूमिमा गएर खेलेको त्यो नै पहिलो खेल थियो ।
यद्यपि राणाकालसम्म नेपाली खेलकुद राणाहरूको दरबारमा मात्र सीमित रह्यो । राणामध्ये खेलकुदप्रति बढी उत्साहित व्यक्ति थिए, नरशमशेर । उनले दरबारमा सीमित फुटबल, क्रिकेट र हक्कीलाई टुँडीखेलसम्म ल्याएर खेलाउने काम गरे । विक्रम संवत् २००७ सालको क्रान्ति र प्रजातन्त्रको उदयसँगै नेपाली खेलकुदले पनि केही आशाको श्वास फेरेको मानिन्छ । २००७ सालको राजनीतिक परिवर्तनसँगै खेलकुद सर्वसाधारणको पहँचमा आएको हो ।
२००८ सालमा खेलकुदको विकास गरिनुपर्ने मान्यतास्वरूप जावलाखेलस्थित नरशमशेरको घरमा बृहत् भेला आयोजना गरिएको थियो । भेलामा राजा त्रिभुवन, प्रधानमन्त्री मोहनशमशेर र गृहमन्त्री विश्वेश्वरप्रसाद कोइराला (बीपी)समेत उपस्थित थिए । २०१५ सालमा स्वास्थ्य मन्त्रालयअन्तर्गत नेपाली खेलकुदको संरचना निर्माण गरिएको थियो, जसमा खेलकुद सदस्य सचिवको जिम्मेवारी होराप्रसाद जोसीलाई दिइयो । त्यसअघिसम्म राष्ट्रिय खेलकुद परिषद् (राखेप)को आफ्नो कुनै नीति र नियम थिएन । त्यो बेला फुटबल, क्रिकेट, हक्की, ब्याडमिन्टन, टेबल टेनिसजस्ता खेल संघको स्वविवेकमा खेलिँदै आइएको थियो । खेलकुदका सामग्री भने सिंहदरबारस्थित विलियार्ड घरमा राखिन्थ्यो ।
पछि राजा महेन्द्रका साला सुशीलशमशेरले वागदरबारस्थित आफ्नो घरलाई खेलकुदको अखडा बनाए । राखेपको स्थापना हुँदासम्म सुशीलशमशेरको घर नै राखेपको कार्यालय थियो । राजा महेन्द्रले त्रिपुरेश्वरस्थित हालको रंगशाला परिसर नेपाल आर्मीबाट खेलकुदलाई दिलाए । नेपालमा औपचारिक खेलकुद प्रतियोगिताको आयोजना पनि राजा महेन्द्रको गद्दी आरोहणको अवसरमा भएको थियो । सोही बेला फुटबल खेलिएको त्रिपुरेश्वरको मैदानमा दशरथ रंगशाला निर्माण कार्यसमेत सुरु गरिएको थियो ।
नेपाली खेलकुदले अन्तर्राष्ट्रिय स्पर्धामा औपचारिक फड्को मारेको भने सन् १९६४ को टोकियो ओलम्पिकबाट हो । नेपालले पहिलोपटक ओलम्पिक खेलकुदमा भाग लिएर फर्किएपछि त्यहाँ देखेको खेल कलालाई उजागर गर्न काठमाडौंमा ‘युवा महोत्सव'को नाममा धेरै खेल समावेश गरी खेलकुद प्रतियोगिता आयोजना गरिएको थियो । त्यसपछि राजा वीरेन्द्रको पालामा नेपाली खेलकुदले अझै ठूलो फड्को मार्ने काम गर्यो । राजा वीरेन्द्रको विकासलाई विकेन्द्रीकरण गरिनुपर्ने अवधारणाअनुरूप खेलकुदको संरचनामा पनि विकास भयो । देशका पाँच विकासक्षेत्र र विभिन्न जिल्लामा खेलकुदका भौतिक पूर्वाधार निर्माण भए ।
संसारले देश, सभ्यातासँवग जोडेर हेर्ने गरेको खेलकुद क्षेत्रको विकास नेपालमा भने अझै संस्थागत रुपमा हुन सकेको छैन ।
राजा वीरेन्द्रकै अग्रसरतामा राष्ट्रिय खेलकुद परिषद् (राखेप) को सदस्य सचिवमा शरदचन्द शाह नियुक्त भए । शरदचन्दको १० बर्से कार्यकालमा नेपालको खेलकुदमा कायापलट नै भयो । २०३४ सालमा राखेपको सदस्य सचिव भएका शरदचन्द २०४५ सम्म राखेपमा रहे । शरदचन्द शाह नेपाली खेलकुदले जीवन्तसम्म सम्झिने नाम हो । मुलुकमा जेजति खेलकुदका भौतिक संरचना बनेका छन्, अधिकांश शरदचन्दकै पालामा निर्माण भएका हुन् । राजनीतिक रूपमा शरदचन्दको छविलाई विवादमा पारिए पनि खेलकुदमा उनको कार्यकाल स्वर्णिम युग रहेको नेपाली खेलकुद मनोविश्लेषक रमेश खनाल बताउँछन् । नेपाली खेलकुदमा शरदचन्दको जस्तो विचार भएको मानिस पाउन मुस्किल रहेको खनालको बुझाइ छ ।
‘अहिले नेपालका खेलाडीले शरदचन्दकै पालामा बनेका संरचना र सुविधा प्रयोग गरिरहेका छन् । खेलकुदको विकास गर्ने र यसबाट राज्यले पाउने इज्जतबारे शरदचन्द्रमा स्पष्ट भिजन थियो । उनीपछिका सदस्य सचिव भाषणमा मात्र सीमित छन् । शरदचन्दको पालादेखि राखेपको सदस्य सचिवलाई असीमित पावर दिइयो । त्यो पावर अझै पनि यथावत् छ । तर, खेलकुद के हो भन्ने विषय अरू सदस्य सचिवलाई थाहा भएन', खनाल भन्छन् । शरदचन्द सदस्य सचिव हुनासाथ २०३५ सालमा उनले पाँचवटै विकासक्षेत्रमा राष्ट्रिय खेलकुद प्रतियोगिता आयोजनाको प्रस्ताव राजा वीरेन्द्रकहाँ लगे ।
विभिन्न क्षेत्रमा राष्ट्रिय प्रतियोगिता आयोजना गर्दा स्थानीय खेलाडीको स्तरवृद्धि, उदयीमान खेलाडी उत्पादन र भौतिक संरचनासमेत निर्माण हुने दूरदृष्टि उनमा थियो । अझ प्रत्येक दुई वर्षमा स्थान परिवर्तन गर्दा थप प्रभावकारी हुने तर्क शरदचन्दको थियो । उनकै योजनास्वरूप २०३८ सालमा काठमाडौंमा पहिलो राष्ट्रिय खेलकुद प्रतियोगिता आयोजना सम्पन्न भयो । २०४० मा पोखरा र २०४२ सालमा वीरगन्जमा तीन संस्करणसम्म नियमित सञ्चालन गरियो । तर, चौथो संस्करण २०५५ मा आएर मात्र सुरु भयो । दुई वर्षमा गरिनुपर्ने उक्त प्रतियोगिताले गतवर्ष सात संस्करण मात्र पूरा गर्नु आफैमा विडम्बना थियो ।
खनालका अनुसार शरदचन्दको पालापछि खेलकुदमा सानातिना काम त भएका छन् । ललितपुरको सातदोबाटोमा खेलग्राम र दशरथ रंगशालामा ट्र्याक निर्माणलगायत केही काम भए । तर, सम्झन र गर्व गर्ने खालको कुनै पनि विकास भएको छैन । ३२ वर्ष राखेपको उच्च तहमा रहेर अवकाश पाएका खनालले खेलको विकास भौतिक संरचनासँगै खेलाडी, प्रतियोगिता, प्रशिक्षक, प्रतिस्पर्धा, खेलप्रविधि र साइन्समा आधारित हुने बताए । उनको नजरमा पछिल्लो समय राजनीतिक बेइमानी र राजनीतिज्ञमा स्पष्ट भिजनको कमीले गर्दा खेलक्षेत्र तहसनहस भएको हो ।
शरदचन्दले बृहत् खेलकुद आयोजना गर्दा नयाँ परिपाटीसमेत बसालेको खनालले स्मरण गरे । शरदचन्दको पालाबाट अन्तर्राष्ट्रिय खेलकुदको ओलम्पिकमा जस्तै राष्ट्रिय प्रतियोगिता आयोजनाका लागि एउटा क्षेत्रले अर्को क्षेत्रलाई झन्डा हस्तान्तरण गर्ने मोडल र परिपाटीको समेत सुरुवात भयो । राष्ट्रिय खेलकुदको उद्घाटन र समापनमा ओलम्पिकमा जस्तै खेलाडीलाई मार्चपास गराउने कामको सुरुवात पनि शरदचन्दले गरे । उनको पालमा १४ वटै अञ्चलमा खेलकुद रंगशाला बने र खेलक्षेत्र व्यस्त भयो । अन्तर्राष्ट्रिय प्रतियोगितामा भाग नलिएसम्म खेलाडीको स्तर नबढ्ने कुरामा पनि शरदचन्द स्पष्ट थिए ।
एकैपटक अन्तर्राष्ट्रिय स्पर्धामा खेलाडीलाई उतार्दा माथिल्लोस्तरका खेलाडीसँग नेपाली खेलाडीले प्रदर्शन गर्न नसक्ने बुझाइ उनमा थियो । त्यसैले दक्षिण एसियाली राष्ट्र (साग)लाई खेलकुदको माध्यमबाट एउटै सूत्रमा बाँध्नका लागि शरदचन्दले सार्क राष्ट्रमा दक्षिण एसियाली खेलकुद (साग गेम) गर्ने प्रस्ताव राखे । उनको प्रस्तावबाट सबै देश प्रभावित भए । फलस्वरूप साग गेमको पहिलो आयोजना नेपालमै सन् १९८४ मा भयो । दुई–दुई वर्षमा हुने तय भएको सागले हाल १२औं संस्करण पूरा गरिसकेको छ । सन् २०१९ मा नेपालमा आयोजना गरिने भनिएको सागको १३औं संस्करणका लागि अहिले आवश्यक भौतिक संरचना निर्माण नहुँदा आयोजना नै अन्योलमा परेको छ ।
शरदचन्दकै पालामा नेपालमा मार्सल आर्ट्स गेम भित्रियो । उनले कराँते, बक्सिङ, तेक्वान्दो, भारोत्तोलनजस्ता खेललाई प्राथमिकतामा राखे । नेपालले सन् १९८६ को सोल एसियाडमा बक्सिङबाट नसोचेको सफलता हात पार्यो । सोलमा नेपाली बक्सिङ टोलीको पाँच कास्य जितेको थियो । त्यसपछि सन् १९८८ मा सोलमै आयोजना भएको ओलम्पिक गेम्समा विधान लामाले तेक्वान्दोमा कास्यपदक जिते । त्यतिबेला तेक्वान्दोलाई प्रदर्शनी खेलमा राखिएका कारण उनको पदक गन्ती गरिएन । तर पनि त्यो नेपालका लागि ठूलो सफलता थियो ।
खेलाडीको सहभागितासँगै शरदचन्दले अन्तर्राष्ट्रिय खेल क्षेत्रमा नेपाली पदाधिकारीको उपस्थितिलाई पनि बलियो बनाएका थिए । उनले नेपालको सञ्जाल अन्तर्राष्ट्रिय ओलम्पिक कमिटी (आईओसी), एसियन गेम्स फेडेरेसन तथा ओलम्पिक काउन्सिल अफ एसिया (ओसिए)सम्म विस्तार गरे । सन् १९७७ देखि १९८८ सम्म चार वर्ष एसियन गेम्स फेडेरेसनका सदस्य बनेका शरदचन्द १९७७ मा ओसिएको उपाध्यक्षसमेत थिए ।
२०४६ सालको आन्दोलनपछि नेपालमा फेरि बहुदलीय प्रजातान्त्रिक व्यवस्था स्थापना भयो । २०६२÷६३ सालको जनआन्दोलनपछि गणतन्त्र नै आयो । शरदचन्द्रसहित राखेपमा हालसम्म १९ जना सदस्य सचिव भए । खेलकुदलाई थप व्यवस्थित गर्न २०५२ सालपछि छुट्टै युवा तथा खेलकुद मन्त्रालयको समेत गठन भयो । नेपाली खेलकुदमा पटकपटक मन्त्री र सदस्य सचिव फेरिए । तर, सम्झनलायक काम केही हुन सकेन । खेलकुद राजनीतिक कार्यकर्ताको भर्ती केन्द्र र विवादको मूल थलोमा परिणत भएको छ । २०७२ सालको भूकम्पका कारण लथालिंग बनेको नेपालको एउटामात्र अन्तर्राष्ट्रियस्तरको दशरथ रंगशालाको निर्माण कार्य अझै सुरु भएको छैन ।
नेपाल ओलम्पिक कमिटीमा समेत १० वर्ष अध्यक्ष रहेका शरदचन्द पञ्चायती व्यवस्थाको अन्त्यसँगै खेलकुदबाट टाढिए । २०६३ सालको राजनीतिक परिवर्तन र राजतन्त्रको अन्त्यपछि शरदचन्द अझै गुमनाम रहे ।
पाँच वर्षअघि सिंगापुरमा उपचारको क्रममा निधन भएका शरदचन्दको चर्चा भने नेपाली खेलकुदमा चुलिरहेको छ । शरदचन्दको दृष्टि र भिजनमा निर्मित संरचना अहिले जीर्ण बनेका छन् । खेलकुदमन्त्री र राखेपका पछिल्ला सदस्य सचिवहरू शरदचन्द्रकालीन जीर्ण संरचनामा उभिएर ठूला भाषण ठोक्नमा व्यस्त छन् । र, नेपाली खेलकुद त्यसैमा रमेको छ ।
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
