'हस्तक्षेपले स्वास्थ्य क्षेत्र कमजोर'

काठमाडौं : सरकारी सेवामा रहेर अवकाश हुँदा प्रायः मानिस निराश बन्छन् । सक्रिय हुने समय सकिएको भानमा बाँकी जीवन आरामले बिताउने सोच बनाउँछन् । तर, ३८ वर्ष सरकारी सेवामा जीवन बिताएका, 'हेल्थ हसिस्टेन्ट' हुँदै स्वास्थ्य सचिवसम्मको जिम्मेवारी सम्हाल्नुभएका र अधिकांश समय हिमाली जिल्ला छिचोलेका डा. सेनेन्द्रराज उप्रेती अवकाशका बेला झनै जोशिलो हुनुभएको छ ।

बिदाइ हुँदै गर्दा स्वास्थ्य क्षेत्र सुधारका लागि झन् चुनौती थपिएको भन्दै त्यसमा डट्न उहाँले कर्मचारीलाई आग्रहसमेत गर्नुभयो । स्वास्थ्य मन्त्रालयले सोमबार आयोजना गरेको उहाँको बिदाइ कार्यक्रमका सहभागी विज्ञदेखि कर्मचारीसम्म निराश देखिन्थे । तर, उप्रेती भने झनै निर्धक्क हुँदै भाषण गर्न थाल्नुभयो, 'एउटा ढोका बन्द भयो भन्दैमा म निराश छैन । अर्को ढोका जता खुल्छ, त्यतै जानेछु अनि आफ्नो सीप र ज्ञान बाँड्नेछु । झोक्राएर बस्ने छैन ।'

नेपालमै पढेर यहीँ सेवा गर्ने आफू पहिलो डाक्टर भएको उप्रेतीले बताइरहँदा सहपाठी र कर्मचारीले उहाँलाई त्यत्तिमै सीमित राख्न चाहेनन् र भने, 'समुदाय, स्वास्थ्यकर्मी र चिकित्सकको रोल मोडल, स्वास्थ्यको ज्ञाता, कुशल प्रशासक, मिलनसार कर्मचारी र अनुशासित व्यक्ति हुनुहुन्छ डा. उप्रेती । उहाँबाट हामी सबै प्रभावित छौं । उहाँको अभाव स्वास्थ्य क्षेत्रमा खड्किरहनेछ ।'

कुशल प्रशासक

चिकित्सकले प्रशासनको काम गर्न सक्दैनन् भन्ने धारणा छ । तर, डा. उप्रेतीले प्रशासनमा सबैभन्दा राम्रो भूमिका खेलेको उहाँका सहपाठी बताउँछन् । उहाँले जिल्ला अस्पतालको प्रमुखदेखि स्वास्थ्य सेवा विभागको महानिर्देशक हुँदा अनियमितता रोक्ने कामलाई जोड दिनुभयो । दबाबमा काम गर्न मन नपराउने डा. उप्रेतीको सिनियरसँग खटपट भइरहन्थ्यो । समन्वय गर्नसक्ने क्षमता भएको र मिलनसार व्यक्तिका रूपमा चिनिने डा. उप्रेतीले सचिव भएपछि गगन थापाको कार्यकाल सफल बनाउन पनि भूमिका निर्वाह गर्नुभएको छ । 'राम्रो भएर हो वा नराम्रो भएर म टिक्नै नसक्ने धेरै समय एकै ठाउँमा,' ठट्टासँगै उहाँले पीडा पोख्नुभयो, 'ठाकठुक पर्नासाथ सरुवा भइहाल्थ्यो ।'

'एउटा ढोका बन्द भयो भन्दैमा म निराश छैन । अर्को ढोका जता खुल्छ, त्यतै जानेछु अनि आफ्नो सीप र ज्ञान बाँड्नेछु । झोक्राएर बस्ने छैन ।'

डा. उप्रेती हेल्थ असिस्टेन्ट, मेडिकल अधिकृत, प्रमुख अस्पताल प्रशासक, जिल्ला स्वास्थ्य प्रमुख, महाशाखा प्रमुख, महानिर्देशक, प्रमुख विशेषज्ञ हुँदै सचिव बन्नुभएको हो । उहाँले १८ वर्ष हिमाली जिल्लामा काम गर्नुभएको छ । ३८ वर्षमा उहाँको ३४ ठाउँमा सरुवा भयो ।

अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध सुधार

डा. उप्रेती सचिव हुँदा एचआईभी, क्षयरोग र औलोरोग नियन्त्रणमा आउने अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग लगभग बन्द हुने अवस्थामा पुगेको थियो । आर्थिक हिनामिना भएको, उल्टै रकम फिर्ता गर्नुपर्ने, अर्को चरणको सहयोग लिने बेलामा सचिव भएको र समस्या समाधान गर्न लागिपरेको उहाँले बताउनुभयो । आफ्नो पहलमा भएको सम्झौता (ज्वाइन्ट फाइनान्सियल एग्रिमेन्ट) अनुसार काम गर्न मन्त्रालयका अधिकारीहरूलाई उहाँले आग्रह गर्नुभयो ।

हस्तक्षेपले कमजोर

केही समययता स्वास्थ्य सुधारका संकेत देखिए पनि राजनीतिक हस्तक्षेपले झनै चुनौती थपेको उहाँको भनाइ छ । 'स्वास्थ्य क्षेत्रमा अझै धेरै कुरीति छन् । त्यसलाई भत्काउनैपर्छ । राजनीति हस्तक्षपले स्वास्थ्य क्षेत्र पनि कमजोर बनेको छ', उहाँले भन्नुभयो । सबैभन्दा धेरै कर्मचारी परिचालनमा हस्तक्षेप हुने गरेको उहाँले बताउनुभयो ।

डा. उप्रेतीले जहाँ गए पनि आफूलाई स्वास्थ्य क्षेत्र सुधारको चिन्ता हुने बताउनुभयो । 'कहिले महामारी फैलिन्थ्यो । कहिले प्राकृतिक प्रकोपले जनधनमा क्षति पुर्‍याउँथ्यो । त्यहाँ कसरी राम्रो काम गर्ने भन्ने चिन्ता हुन्थ्यो । बिदाइ हुँदा पनि मलाई त्यो चिन्ता छ', उहाँले भन्नुभयो ।

डा. उप्रेतीले कर्मचारीतन्त्रमा आफ्नो जिम्मेवारी बिर्सिएर अरूले गरेको काममा मात्रै टीकाटिप्पणी गर्ने चलन हाबी भएको सुनाउनुभयो । त्यस्तो अवस्थामा कतिपय कर्तव्यपालकले समेत सजाय पाएको, कसैको जागिर गएको र उनीहरूको प्रतिष्ठामा आँच आएको उहाँको अनुभव छ ।

स्वागत र बिदाइमै मन्त्री भएनन्

डा. उप्रेती सचिव भएर मन्त्रालय छिर्दा र बिदाइ हुँदा स्वास्थ्यमन्त्री भएनन् । त्यसमा आफूलाई दुःख लागेको उहाँको गुनासो छ । 'आउने बेला पनि मन्त्री हुनुहुन्नथ्यो, जाने बेला पनि । कति अभागी रहेछु,' उहाँले भन्नुभयो, 'मन्त्रीले खाँदा-लाउँदा यो छाती अलि चाख्लो हुन्थ्यो कि भन्ने थियो ।'