नानीबाबुसँग अंगुरबाबा जोशीका मनका कुरा

म गर्भमै हुँदा शरीरमा अक्सिजनको मात्रा कम हुने ‘थालिसिमिया माइनल’ ले गाँजेछ । अगाडि दिदी जन्मिएकी र फेरि पनि छोरी नै जन्मिएकाले परिवारमा म खासै चिज भइनछु । मेरो बुवा र काकाका गरेर हामी नौ जना केटाकेटी डिल्लीबजारको घरमा हुर्कियौं ।

ठूलो भाइ कुमुदप्रसाद पन्त, सानो भाइ कृष्णप्रसाद पन्त, दिदी र म एकै उमेरका थियौं । म अरूभन्दा सुस्त थिएँ । दिदी र भाइहरू खेलिरहन्थे । मेरो भने केबल सहभागिता मात्रै हुन्थ्यो । म बारबार मूच्र्छासमेत पर्थें । मलाई पछिसम्म सबैले लाटी र गोज्याङ््ग्री भन्थे । अढाइ वर्षमा मात्रै मेरो बोली फुटेछ ।

हाम्रो पालामा दरबार हाइस्कुल मात्र थियो । त्यहाँ केटाहरू मात्र पढ्थे । पिताजीले हामीलाई घरैमा पढ्ने व्यवस्था मिलाउनु भएको थियो । गुरुहरू आएर हामी चार जनालाई लहरै राखेर पढाउनुहुन्थ्यो । भाइहरू अंग्रेजी पढ्थे, हामी हिन्दी पढ्थ्यौं । दिदी र म लुकीलुकी अंंग्रेजी किताब पनि पढ्न थाल्यौं ।

एकदिन भाइहरूले गुरुलाई पाठ बुझाउन सकेनन् । त्यही पाठ हामीले फरर सुनाउँदा गुरुजी चकित हुनुभयो । संयोगले आमा पनि त्यहाँ आइपुग्नुभएको रहेछ । आमा र गुरुले बुवालाई अनुरोध गरेपछि हाम्रो पनि अंग्रेजी पढाइ सुरु भयो ।

भाइको व्रतबन्ध सात वर्षको उमेरमा भयो । उसलाई गुरुले गायत्री मन्त्र सुनाएको र दिनहुँ जपेको देखेपछि मलाई पनि मन्त्र जान्न कौतुहल भयो । भाइलाई फकाउँदा अरूलाई नभन्नु भनेको छ भनेर सुनाउन मान्दै मानेन । झन् गुरु पुरोहितले भन्ने कुरै भएन । शिवरात्रिको समयमा मेरै पैसाले गायत्री मन्त्र भएको सरस्वतीको फोटो किने । मन्त्र खरर भन्न सिकेँ । यो सुनेर बडीमुमाले ज्यादै गाली गर्नुभयो ।

मेरो विवाह ११ वर्षको उमेरमा हुँदा श्रीमान् १२ वर्षको हुनुहुन्थ्यो । श्रीमान् आठ महिनाको हुँदा मेरी सासू १५ वर्षकै उमेरमा विधवा हुनु भएछ । बुवा र मेरी सासूबीच मेरो पढाइलाई निरन्तरता दिने सल्लाह भएछ । मेरो श्रीमान् र मैले १९४८ मा म्याट्रिक पास गर्‍यौं ।

मान्छे बन्नका लागि शरीर मात्र भएर पुग्दैन । मनुष्यता पनि चाहिने रहेछ ।

हामी एकै पटक एसएलसी गर्ने पहिलो दम्पती हौं । हामी दुवैको विज्ञान पढ्ने चाहना थियो । श्रीमान् त्रिचन्द्र कलेजमा भर्ना हुनुभयो । छात्रा भएकै कारणले मेरो भर्ना रोकियो । विज्ञान पढ्ने मेरो रहर त्यहीँ चकनाचुर भयो ।

मलाई गायत्री मन्त्रभन्दा गाली खाएको र साइन्स पढ्न नपाएको कुराले ठूलो घाउ लागेको थियो । अध्ययन गर्दै जाँदा वैदिककालमा महिला र पुरुषका बीच विभेद नरहेको र त्यो पछि मात्रै सुरु भएको थाहा पाएँ ।

पछि हामी दुवै जना बनारस गएर पढ्यौं । एमए सकेर आएपछि पद्मकन्या कलेजमा नियुक्त भएँ । त्यसपछि बीएल गरेँ । म यहाँ एमए बीएल गर्ने पहिलो महिला हुन पुगेँ । पछि बेलायतबाट बिलिट र डिफिल पनि गरेँ । यसरी मेरा चार खाले योग्यता भए ।

हाम्रो बुवा जमिनदार हुनुहुन्थ्यो । रूपन्देहीमा उहाँको धेरै जमिन थियो । हामी तामदानमा चढेर जाडो छल्न मधेस जान्थ्यौं । कुलेखानी, भीमफेदीमा बास बस्दै रक्सोलबाट रेल चढेर भैरहवा पुग्थ्यौं । त्यहाँ हात्ती र घोडा लिएर लिएर हामीलाई लिन आउँथे ।

बाल्यावस्था भनेको जीवनकै महŒवपूूर्ण अवस्था हो । यो जीवनको जग हाल्ने समय पनि हो । यो समयमा असल काममा लाग्न सके जीवनभर उपयोगी हुन्छ । तैतेरियोपनिषद्को शिक्षावल्लीमा उल्लेखित ‘सत्यम् वद’ भन्ने उक्तिलाई सधैं मूूल मन्त्र बनाउनुपर्छ । मैले पनि आजसम्म झुटो बोलेकी छैन । योग र ध्यानको पनि चौतर्फी प्रभावकारिता हुन्छ । पाँच वर्षकै उमेरदेखि गर्न मिल्ने योग र ध्यान भाइबहिनीले पनि सिक्न जरुरी छ ।

मान्छे बन्नका लागि शरीर मात्र भएर पुग्दैन । मनुष्यता पनि चाहिने रहेछ । मानवीय गुणधर्ममा उल्लेखित धैर्य, क्षमा, आत्मसंयम, नचोर्ने बानी, पवित्रता, इन्द्रिय वशमा पार्ने गुण, विवेक, आध्यात्मिकता, सत्यनिष्ठा र नरिसाउने गुण सधैं आवश्यक हुन्छ ।

भाइबहिनीले सधैं सकारात्मक चिन्तन गर्नुपर्छ । यसले सकारात्मक भावना जगाउँछ, सकारात्मक अनुभूति हुन्छ अनि सुखानुभूति हुन्छ । दुःख र सुखको दाता कोही हुँदैन । नकारात्मक विचार गर्ने मान्छे आफ्नै शत्रु हो भन्ने बुझ्न जरुरी छ । त्यस्तै संसारमा माता, पिता र गुरुभन्दा ठूूलो कोही हुन सक्दैन ।

हामीले आफूूलाई आत्मपरीक्षण पनि गर्दै गर्नुपर्छ । आफूू कत्तिको ठीक या बेठीक छु भन्ने ख्याल गर्नुपर्छ । ईश्वर र गुरुमा विश्वास गर्ने बानी बसाल्नुपर्छ । यसले शत्मार्गमा हिँड्न प्रेरणा प्रदान गर्छ । हामीले आफूूलाई अरूसँग दाँज्नु हुँदैन । मान्छे कोही पनि विशेष हुँदैन र उस्तै पनि हुँदैन । हामीले आफ्नै मेहनतले सफलता प्राप्त गर्न सक्छौं । हामीमा लघुताभाष भयो भने प्रगती गर्न सकिँदैन । केही गर्न सक्छु भन्ने संकल्प जरुरी छ ।

भाइबहिनीले पढाइमा सधैं अब्बल हुन कोसिस गर्नुपर्छ । सदाचार, शत्विचार, शत्व्यवहार, नैतिकबल, चारित्रिक शुद्धता र आध्यात्मिक चेतनाले सुसज्जित बन्नुपर्छ । अरूप्रति सहयोगी भावना राख्नुपर्छ । यसले सुखानुभूति मिल्छ । जीवनमा उकाली, ओराली आइरहन्छन् । तर हरेश खानु हुँदैन । बाँचुन्जेल दीनदुःखी र राष्ट्रको सेवा गर्न चुक्नु हुँदैन ।

मैले जीवनमा नबिराउनु, नडराउनु भन्ने कुरालाई मूल मन्त्र ठानेकी छु । मानिसले जीवनमा अनेकौं संघर्षको सामना गर्नुपर्ने रहेछ । आत्मबल र नैतिकबलले यस्ता कुरालाई पाखा लाउनुपर्ने रहेछ ।

मैलै जीवनमा सामाजिक सेवाका माध्यमबाट भरपुर आनन्द लिएँ । १८ वर्ष पद्मकन्या कलेजमा प्रिन्सिपल हुँदा धेरै काम गर्ने र सिक्ने अवसर पाएँ । महिला संगठनको सभापतिको साथै संविधान मस्यौदा आयोगमा पनि काम गर्ने अवसर पाएँ । विभिन्न क्षेत्रका १२ सय प्रौढलाई पढाउने काम पनि गरेँ । महिला संघको केन्द्रीय अध्यक्ष भएपछि राष्ट्रिय पञ्चायत सदस्यमा उठ्न भने मानिनँ । मलाई पद, पैसा, पावर र प्रतिष्ठाले कहिल्यै आकर्षित गरेन ।

म मेरो ८७ वर्षे जीवनलाई ज्यादै सफल ठान्छु । मैले पश्चाताप गर्नुपर्ने कुनै काम गरेकी छैन । जानेर कसैलाई दुःख दिएकी र असर पुर्‍याएकी पनि छैन । भगवतदृष्टि, गुरुकृपा, योग, ध्यान, बाल्यकालको संस्कार, मेरो आत्मविश्वास, मेरा स्वर्गीय श्रीमान् प्रा.डा. बलराम जोशीको ५० वर्ष सात महिनाको सक्रिय सहयोग, बाबुआमा र सासूको सहयोगले आजसम्म म अंगुरबाबा भएर बाँचेकी छु ।

(वरिष्ठ समाजसेवी जोशीसँग समीरबाबु कट्टेलले गरेको कुराकानीमा आधारित)