कागज वा कपडाको चारकुने टुक्रा । यसमा घुमाउरो पाराले एउटा र ठाडो एउटा सिन्का । यसको फ्रेम हाली बनाइएको र धागो गाँसेर हावामा उडाइने खेलौना । नेपाली बृहत् शब्दकोशमा चंगालाई यसरी अथ्र्याइएको छ । नेपालभाषा (नेवारी) मा ‘भुटुमाली’, हिन्दीमा ‘गुड्डी पतंग’ भनिने चंगाको अंग्रेजी नाम ‘काइट’ हो ।
चंगाको आविष्कार गौतम बुद्ध जन्मनुभन्दा करिब पाँच सय वर्षपहिले चीनको हान वंशमा भएको पाइन्छ । किंवदन्तीअनुसार चौथो शताब्दीमा एैंरदाइनका इरपुल नामक ग्रिक वैज्ञानिकले सर्वप्रथम चंगाको आविष्कार गरेका थिए । तर चौथो शताब्दीभन्दा अघि नै एसियाका निवासीहरूमा चंगा उडाउने खेल पर्याप्त लोकप्रिय भएको मानिएको छ ।
चीनलाई चंगाको आविष्कारक मानिन्छ । स्न ७१३ मा लेखिएको एक पुस्तकमा चीनका गोङ्ग सु–वानले काठ र बाँसको चरा आकारको चंगा बनाएर तीन दिनसम्म आकाशमा उडाएको उल्लेख छ ।
उक्त पुस्तकअनुसार गोङ्ग सु–वानको वास्तविक नाम ‘लु वान’ थियो । उनी डुण्नु आङ्गका बासिन्दा थिए । चु राज्य र सोङ राज्यबीच चलेको युद्धमा लुवानले जासुसी गर्नका लागि चंगाको निर्माण गरे । त्यही समयदेखि चंगाको जासुसी प्रयोग प्रारम्भ भएको मानिन्छ । यो क्रम चीनमा तांग वंश (६१८–९०७) सम्म कायम रह्यो ।
चंगा उडाउनुलाई केवल मनोरञ्जन लिने तरिका मात्र हो भनेर सोच्नु गलत हो । विश्वभरिमा धार्मिक, सामाजिक तथा वैज्ञानिक कारणहरूबाट चंगा उडाउने चलन कायमै छ । चंगा उडाउनुलाई शुभ–सगुनका रूपमा पनि लिइन्छ । युद्धको समय, माछा मार्नको लागि तथा अन्य रीतिरिवाज एवं प्रथाहरूमा यसको प्रयोग गरिन्थ्यो ।
हामीकहाँ चंगा उडाउनुलाई धार्मिक कार्य मानिन्छ । लोककथा र किंवदन्तीअनुसार वर्षायामभरि धेरै पानी परिसकेको हुन्छ । धान पाक्ने बेला भइसकेको हुनाले पानीका राजा इन्द्रलाई पानी चाहिँदैन भनेर चंगा उडाएर सन्देश पठाएको विश्वास गरिन्छ । चंगा उडाएमा पानी पर्दैन भन्ने नेपाली जनविश्वास पनि रहिआएको छ ।
सन् १७५२ मा बेन्जामिन फ््रयांकलीनले सबैभन्दा पहिले बादलमा पनि बिजुली हुन्छ भन्ने पत्ता लगाएका थिए । सन् १८७४ मा स्कटल्यान्डका दुई वैज्ञानिक थोमस मेलविन र अलेक्जेन्डर विल्सनले चंगामा तापमापक यन्त्र (थर्मोमिटर) बाँधेर वायुमण्डलको तापक्रम लिएका थिए । सन् १८९३ मा अमेरिकाका वैज्ञानिक लरेन्स हाग्रेभले बनाएका बाकस आकारको चंगाले १२ वर्षसम्म अमेरिकाको मौसम विभागको लागि वायुको तापमान र हावाको दबाब नाप्ने काम ग¥यो ।
बेलायतका ओलिभर तथा विलभर राइट नामका दुई भाइले सन् १९०३ मा हवाईजहाजलाई आकाशमा उडाउने अनुसन्धानका क्रममा चंगाको यथेष्ट प्रयोग गरेका थिए । अर्का वैज्ञानिक सर जर्ज केलेले सन् १९०४ मा चंगाकै आधारमा ग्लाइडरको आविष्कार गरे । सन् १९२५ मा जर्ज पोककले आफ्नी छोरीलाई लिएर उड्न सक्ने चंगा बनाएका थिए ।
संसारमै सबैभन्दा पहिलो बनेको रेल हिँड्ने झोलुंगे पुल पनि चंगाकै सहायताबाट बनेको हो भन्ने भनाइ छ । न्युयोर्कमा चंगा उडाउने एक व्यक्तिले अर्को चंगा उडाउने व्यक्तिसँग जोरी खोजेर चंगा उडाउँदै जाँदा उनको चंगा दुई सय ५० मिटर फराकिलो नाग्रा नदीपारि पुगे । त्यसपछि चंगालाई चुँडालेर धागोसँग त्यसभन्दा अलिक मोटो धागो बाँधियो र वारिपट्टि तानियो । यसरी नै एकपछि अर्को झन् बलियो डोरी तान्दातान्दै फलामे डोरीहरू तानियो र आखिरमा अमेरिका र क्यानाडाबीच संसारको सबैभन्दा पहिलो हिँड्ने झोलुंगे पुल बन्यो ।
विभिन्न देशहरूमा चंगाहरू विभिन्न शैली र प्रकारका भए पनि नेपाली चंगाहरू मौलिक भएको चंगा उडानमा विशेष रुचि राख्ने निर्मलमान तुलाधरको भनाइ छ । तुलाधरले नेपालका तर्फबाट अन्तर्राष्ट्रिय चंगा उडान प्रतियोगितामा भाग लिइसकेका छन् ।
भारतीय चंगाहरूसँग नेपाली चंगा केही हदसम्म मिले पनि हाम्रा चंगाहरूको बनोट प्रक्रिया अलि फरक छ । हामीकहाँ ‘डाइमन्ड सेप’का चंगाहरू नै बढी चलनचल्तीमा छन् । नेपाली चंगा उडान कला विश्वकै उत्कृष्ट चंगा उडान कलाभित्र पर्छ ।
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
