सालको वैज्ञानिक व्यवस्थापन 

तीन चार दशकअगाडि प्रचलनमा रहेको ‘हरियो वन, नेपालको धन' आह्वान आजकल असान्दर्भिक जस्तै बन्दै गएको छ । नेपालबाट विदेश निर्यातसमेत हुने गरेको काष्ठजन्य पदार्थ हाल प्रतिवर्ष ४० अर्बभन्दा बढीको मलेसिया, भियतनाम, इन्डोनेसियालगायतका देशबाट आयात भइरहेको तथ्यांक छ । अर्कोतिर हाम्रो आफ्नै देशमा उत्पादन भइरहेको काष्ठजन्य वनसम्पदा डँढेलोमा जल्ने, धोद्रो हुने र सडेर गल्ने गरेको छ । अझै निर्यात गर्न सक्ने सामथ्र्य हुँदाहुँदै हाम्रै व्यवस्थापनको कमजोरीका कारणले विदेशी मुद्रा खर्चेर पैठारी गर्नुपर्ने स्थितिमा हामी रहेका छौँ ।

झ्यालढोकाको निर्माण, फर्निचर तथा अन्य घरायसी प्रयोजनका लागि अरू जातका काठभन्दा सालको काठ अत्यन्तै गुणस्तरको मानिन्छ । यो प्रजातिको रूख उष्ण तथा समशितोष्ण हावापानीमा समुद्री सतहदेखि १५ सय मिटरको उचाइसम्म अत्यन्तै प्रभावशाली हुन्छ । यसको बहुआयामिक विशेषताहरूलाई हेर्ने हो भने साल प्रकृतिको वरदान नै हो । सालको बारेमा कहावत नै छ, ‘सय वर्ष खडा, सय वर्ष लडा, सय वर्ष पडा । साल कति मजबुत छ भन्ने कुरा यसैले पुष्टि हुन्छ ।

सालको जंगल अत्यन्तै घना रूपले विकसित हुन सक्ने, थोरै आकाशछत्र ढाके पनि हुने र औसत उचाइ ३०-५० मिटर र व्यास ३-३.५ मिटरसम्म रहेको पाइन्छ । यसको वन स्वतः पुनरुत्पादित भइराख्ने हुन्छ । बीउ या जराबाट पलाउने मुना बाट । सालको बिरुवामा डँढेलो तथा रोगहरूसँग अत्यन्तै प्रतिरोध गर्न सक्ने क्षमताको हुन्छ । जरामाथिको भाग मरेर गएजस्तो देखिए पनि पुनः दुईतीन वर्षपछि नयाँ मुना पलाएर लक्षित उचाइ कायम गर्न सक्ने क्षमता राख्दछ । जसलाई डाई ब्याक सिस्टम भनिन्छ । तराईको चारकोसे जंगललाई अतिक्रमणबाट बचाउनमात्र सके पुनः सालको घना जंगल पुनस्र्थापित हुन सक्छ ।

यसको बिरुवा हुर्काउन जान्दा अत्यन्तै सजिलो, नजान्दा अत्यन्तै गाह्रो हुन्छ । बीउ पाकेर बोटबाट झरेको एक हप्तासम्म यसको उमारशक्ति जीवित रहन्छ । बीउलाई खुल्ला हावायुक्त अवस्थामा रहन दिनुपर्छ । जमिनमुनि खनेर रोपेको स्थितिमा बीउ उम्रने क्षमता शून्य प्रायः हुन्छ । जमिनमाथि त्यत्तिकै रहन दिएमा वा छरेमा र एक हप्ताभित्र उचित वर्षा भएमा ९० प्रतिशतभन्दा बढी उमार क्षमता हुन्छ । जमिनमा उम्रिएको बिरुवा उखालेर अर्को स्थानमा सार्दा यो सर्न सक्तैन । सालको बीउ जेठ पहिलो हप्तादेखि असार पहिलो हप्तासम्म परिपक्व हुन्छ । सालको बीउ ब्याडमिन्टन र्‍याकेट जस्तो प्वाँखदार हुने भएकोले हावाको झोंकाले सयौं मिटर टाढासम्म पुर्‍याउँछ । यसको फैलावट टाढाटाढासम्म हुन पुग्छ ।

 वातावरणीय तथा आम्दानीका हिसाबले अत्यन्तै बहुउपयोगी सालको वैज्ञानिक तरिकाले चाँडो व्यवस्थापन गर्नु जरुरी भइसकेको छ । वनमा लडेका, बुढो भई मरेका तथा उमेर पुगेका रूखलाई चाँडो आधुनिक उपकरणको प्रयोग गरी निकाल्नु पर्दछ ।

सालको बेर्नाको काण्ड जति जमिन माथि हुन्छ त्यसको जरा हाराहारी अनुपातमा जमिनमुनि जान्छ । जराको गहिरोपना र बिरुवाको बाक्लोपनको कारणले रूख सुरिलो भएर जाने र कम आकाशछत्र ढाक्ने गर्दछ । यसको बोक्रा एकदम बाक्लो र रसिलो हुने भएकोले डँढेकोले खान नसक्ने खालको हुन्छ । साल ढिलो बढ्छ र धेरै वर्षसम्म बाँच्न सक्छ भने यसको बायोमास उत्पादन पनि उच्च छ । अझ नेपालमा यसको उचाइ ४५ मिटर, मूल डाँठ उचाइ २५ मिटर र घेराको नाप ८ मिटरसम्म भेटिएको छ । काठमाडौंको हनुमानढोकास्थित काष्ठमण्डपको भवन एउटै सालको रूखबाट बनेको भन्ने कुरा सत्य रहेछ भन्न सकिन्छ ।

साल नदीको बाडले छोडेर गएको माटो वा बलौटे दोमट माटोमा राम्ररी सप्रन्छ । उष्ण हावापानी तथा वार्षिक औसत हजार मिमिदेखि दुई हजार मिमि वर्षा हुने क्षेत्रमा यसको वृद्धि राम्रो भएको पाइन्छ । साल एक बहुउपयोगी वनस्पतिमा पर्दछ । विशेषतः काठको निम्ति अत्यन्तै बहुमूल्य मानिन्छ । धमिरा नलाग्ने, अत्यन्तै कडा, नसड्ने, पानीले नखाने भएकाले घरका खाँवा, झ्याल, ढोका, दलिनका साथै फर्निचरहरूमा समेत प्रयोग गरिन्छ ।

विशेषता र फाइदा

सालको वन आफैं रिजेनेरेट हुने भएकोले बिरुवा रोप्ने, गोडमेल गर्ने, हेरचाह गर्ने झन्झट हुँदैन । राज्यको दिगो आयस्रोतको बाटो बन्न सक्छ । पात, बोक्रा र बीउ कुहिएर माटो क्रमशः मलिलो भई पानी थाम्न सक्ने क्षमता वृद्धि हुन्छ । खोलानाला, खोल्सी, नदीमा पानीको वहाव बढ्न गई तल्लो क्षेत्रको भूभाग मलिलो, रसिलो हुनाले उत्पादकत्वमा वृद्धि हुन जान्छ । वर्षा र सालको बीचमा अन्योन्यास्रित सम्बन्ध छ । वर्षात् बढी हुने क्षेत्रमा सालको वृद्धि चाँडो हुन्छ भने यसको घना वन क्षेत्र रहेको स्थानमा जलवाष्प चिस्याउने क्षमता बढी हुने भएकाले वर्षात् पनि ज्यादा हुन्छ । सालको पातमा पोषक तत्व बढी हुने भएकोले सूक्ष्म जीवाणु, चराचुरुंगीलगायत अन्य जीवहरूको गतिविधि बढ्न गई इकोसिस्टममा अनुकूल प्रभाव पर्दछ । साल वनले प्रतिवर्ष प्रतिहेक्टर १० टन कार्वन सञ्चिति गर्न मद्दत पुर्‍याउँछ । अरू वनले सञ्चित गर्ने मात्रा भन्दा ज्यादा हो ।

साल वन व्यवस्थापन

वातावरणीय तथा आम्दानीका हिसाबले अत्यन्तै बहुउपयोगी सालको वैज्ञानिक तरिकाले चाँडो व्यवस्थापन गर्नु जरुरी भइसकेको छ । वनमा लडेका, बुढो भई मरेका तथा उमेर पुगेका रूखलाई चाँडो आधुनिक उपकरणको प्रयोग गरी निकाल्नु पर्दछ । लगभग ६०-७० वर्षभन्दा बढी उमेरको भएपछि भित्री भागबाट प्वाल पस्न सुरु हुनुका साथै वृद्धि पनि खासै नहुने भएकोले तिनीहरूलाई अनिवार्य रूपमा निकाल्नु पर्दछ । लामो समयसम्म साल नकुहिने भएकोले नयाँ बिरुवाको विकासमा प्रतिकूल असर गर्नुका साथै आफैं लड्ने सालको रूखले अरू धेरै बिरुवालाई समेत असर पुर्‍याउन सक्छ । बाढी, पहिरो र भूक्षयका साथै तराईलाई मरुभूमीकरण हुनबाट जोगाउन चुरे क्षेत्रमा यसको विशेष संरक्षण योजना कार्यान्वयनमा ल्याउनु जरुरी भइसकेको छ । सोही उद्देश्यलाई लक्षित गर्दै आएको राष्ट्रपति चुरे संरक्षण परियोजनाले पनि आशातीत सफलता हासिल गर्न सकेको छैन ।

निजी क्षेत्रको सहभागिता

वनको संरक्षण र व्यवस्थापनमा जनताको प्रत्यक्ष सहभागिता तथा निजी क्षेत्रको संलग्नता हुनु जरुरी छ । अरू बिरुवाभन्दा ढिलो बढ्ने भए पनि उत्पादकत्वका हिसाबले साल अत्यन्तै फाइदाजनक मानिन्छ । एक बिरुवादेखि अर्को बिरुवाको दूरी कम भए पनि वृद्धि हुन सक्ने, जति बाक्लो भयो त्यति नै सुरिलो भएर जाने हुनाले थोरै जमिनमा धेरै बिरुवा अट्ने र बढ्न सक्ने हुन्छ । एक बिरुवादेखि अर्को बिरुवाको दूरी १० फिटमा रोप्ने हो भने प्रतिबिघा कम्तीमा एक हजार बिरुवासम्म अट्न सक्छ ।

करिब ५० वर्षमा वयस्क हुँदा आजको मूल्यमा कम्तीमा ५० हजार रुपैयाँको मूल्यमा बिक्री हुन सक्छ । प्रतिवर्ष प्रतिबिघा जमिनको उत्पादकत्व १० लाख रुपैयाँसम्म हुनसक्छ । तुलनात्मक रूपमा यो अरू खेतीभन्दा ज्यादै लाभदायक देखिन्छ । यस किसिमका बिरुवा लगाउन आम नागरिक तथा निजी क्षेत्रलाई समेत आकर्षित गर्नुपर्दछ र दिगो व्यावसायिक खेतीको रूपमा विकसित गर्नुपर्दछ ।

वैज्ञानिक वन व्यवस्थापन

सामाजिक, आर्थिक तथा वातावरणीय हिसाबले उपयुक्त तथा वनले उत्पादन गर्ने वस्तुको निरन्तरताको सुनिश्चिततासहितको वन व्यवस्थापन नै वैज्ञानिक वन व्यवस्थापन हो । नेपालको कुल क्षेत्रफलको करिब ४५ प्रतिशत भूभाग वन क्षेत्रले ओगटेको भए पनि राष्ट्रिय आयमा आशातीत योगदान दिन सकेको छैन । उचित व्यवस्थापन गर्न सके स्थानीय तथा राष्ट्रियस्तरमा काठ तथा दाउराको सहज आपूर्तिका साथै राजस्वमा अनुमानित एक खर्बबराबरको योगदान पुग्ने छ । यसले पाँच लाखदेखि १३ लाखसम्म रोजगारी सिर्जना हुन सक्ने देखिन्छ ।

राष्ट्रिय वन नीति, २०३३ ले वनसम्बन्धी धेरै विषयवस्तु समेटे पनि वैज्ञानिक वन व्यवस्थापनसम्बन्धी उपर्युक्त सोच दिन सकेन । वन व्यवस्थापन गुरुयोजना, २०४६ ले पनि केही प्राथमिकताहरू तोकी कार्यक्रम सञ्चालन गरे पनि वैज्ञानिक वन व्यवस्थापनलाई समेट्न सकेको देखिँदैन । वन ऐन, २०४९ तथा नियमावली, २०५१ ले जिल्ला वन कार्यालय तथा सामुदायिक वनहरूलाई नै तिनीहरूको उचित व्यवस्थापन गर्ने जिम्मेवारी दिएको देखिन्छ ।

वैज्ञानिक वन व्यवस्थापनले व्यवस्थापनमा दूरदृष्टि राख्ने, उद्देश्य प्राप्तिका निम्ति रणनीति बनाउने र नतिजा निर्धारण गर्नुका साथै वनको मौज्दात विश्लेषण, वार्षिक रूपमा उत्पादन हुने काठ दाउराको परिमाण निर्धारण तथा आर्थिक, सामाजिक तथ्यांक संकलन र विश्लेषण गर्न सकिन्छ । भू-उपग्रहको माध्यमबाट खिचिएका तस्बिरहरूको उपयोग गरी वन क्षेत्रको प्रजातिगत नक्सांकन गरी दिगो वन व्यवस्थापन गर्न सकिन्छ । वन संवद्र्धन प्रणालीद्वारा वनमा रहेका परिपक्व रूखहरूलाई हटाई नयाँ बिरुवाले प्रतिस्थापन गराउनु पर्दछ ।

बीचबीचमा बढी हाँगाहरू भएको वयस्क रूखलाई माउ रूखको रूपमा त्यत्तिकै छोडिदिएमा केही वर्ष पछि खालि भएको ठाउँमा पुनः घनाजंगलको सिर्जना हुन जान्छ । वन व्यवस्थापन गर्ने विधि अपनाउन सके राष्ट्रिय आयमा भरपर्दो टेवा हुन सक्ने देखिन्छ ।