जापानमा नेपाली डायस्पोरा

नेपाल–जापान दौत्य सम्बन्ध स्थापना भएको ६० वर्ष पूरा भएको छ । दौत्य सम्बन्ध स्थापनादेखि नै जापान सदैव नेपालको एक असल मित्रको रूपमा रहँदै नेपालको विकासमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ । धार्मिक र सांस्कृतिक पक्षमा नेपाल र जापानबीच धेरै समानता छ ।

क्षेत्रफलमा जापान नेपालभन्दा करिब तीन गुणा, जनसंख्यामा करिब पाँच गुणा र अर्थतन्त्रको आकारमा करिब तीन सय गुणा ठूलो छ । उन्नत प्रविधि, उच्चस्तरीय मानव संसाधन, कठिन परि श्रम, कामप्रतिको लगाव, सांस्कृतिक रूपले धनी र अनुशासित सामाजिक व्यवहारको लागि जापान विश्वमै प्रसिद्ध छ । जापानी उत्पादन गुणस्तरको पर्याय बनेका छन् भने आर्थिक हिसाबले समुन्नत रहेको, शिक्षा र रोजगारको अवसरको लागि पनि राम्रो कोटीमा गनिने भएकाले विदेशी आप्रवासीका लागि जापान आकर्षणको केन्द्र बन्ने गरेको छ ।

जापानको तथ्यांक विभागका अनुसार सन् २०१५ को अन्त्यसम्ममा जापानको अनुमानित जनसंख्या १२ करोड ७१ लाख रहेकोमा विदेशी आप्रवासीको संख्या २२ लाख (कुल जनसंख्याको करिब २ प्रतिशत) छ, जसमा नेपाली डायस्पोरा विदेशीहरूमध्ये छैटौं स्थानमा पर्न आउँछ । जनसंख्याको हिसाबले नेपालीभन्दा धेरै संख्यामा चिनियाँ, कोरियन, फिलिपिनी, ब्राजिलियन र भियतनामी छन् भने नेपालीपछि क्रमशः अमेरिकी, ताइवानी, पेरुभियन र थाईहरूको संख्या आउँछ ।

यसका साथै जापानमा नेपाली डायस्पोरा प्रतिवर्ष विस्तारित भइरहेको छ । सन् २००६ मा ७ हजार ८ सय ४४ को संख्यामा रहेका नेपालीको संख्या प्रत्येक वर्ष बढेर सन् २०१५ डिसेम्बरसम्ममा ५४ हजार ७ सय ७५ पुगेको छ, जसमा महिलाको संख्या एकतिहाइभन्दा बढी छ ।

जापान सरकारले विदेशीलाई साधारणतया ६ प्रकारका भिसा दिने गरेको छ, जसमा कूटनीतिक भिसा, अफिसियल भिसा, कार्य भिसा (प्राध्यापक, लगानीकर्ता, व्यवसायी, अनुसन्धानकर्ता, प्रशिक्षक, डाक्टर, इञ्जिनियर, विशेषज्ञ, कम्पनीभित्रको सरुवा र सीपयुक्त श्रमिक), साधारण भिसा (सांस्कृतिक कार्य, विद्यार्थी, तालिम र आश्रित परिवार), भ्रमण भिसा र विशेष भिसा (तोकिएका कार्य, जापानी नागरिकका परिवार, लामो बसोवास) पर्छन् ।

यसका अलवा स्थायी बसोवास कार्डसमेत जारी गर्ने गरेको पाइन्छ । सन् २०१५ मा जापानमा बस्ने कुल नेपालीमध्ये ६१ प्रतिशतले साधारण भिसा, २४ प्रतिशतले कार्य भिसा, ९ प्रतिशतले विशेष भिसा र ६ प्रतिशतले स्थायी बसोवास कार्ड लिएका छन् भने कूटनीतिक भिसा, अफिसियल भिसा र भ्रमण भिसामा रहेका नेपालीको संख्या ज्यादै न्यून छ । कुल नेपाली आप्रवासी जनसंख्याको करिब ८० प्रतिशत हिस्सा आश्रित परिवार, सीपयुक्त श्रमिक र विद्यार्थीको रहेको छ ।

जापानमा बहुसंख्यक नेपाली ज्ञान र अवसरको खोजीमा गएका छन् । खासगरी विभिन्न छात्रवृत्तिबाट आकर्षित भई नेपाली विद्यार्थी जापानलाई अध्ययनको लागि राम्रो गन्तव्य मान्छन् । यसैगरी नेपालको तुलनामा प्रतिघन्टा अवसर मूल्य उच्च (नेपालको भन्दा करिब १० गुणा) रहेको जापानमा बयस्क आश्रित सदस्य र विद्यार्थीले पनि साताको २८ घन्टासम्म कार्य अनुमति पाउँछन् । भ्रमण भिसामा आउनेलाई काम गर्न वर्जित छ ।

अध्ययन कार्यमा संलग्न हुनेहरू जापानी भाषा स्कुलमा अध्ययन गर्ने, विश्वविद्यालयमा अन्डरग्राजुएट तहमा अध्ययन गर्नेदेखि मास्टर र पीएचडी गर्नेहरूसमेत छन् । उच्च तहमा अध्ययन गर्ने नेपालीले राम्रो प्रगति गरेका छन् । विशेषगरी इन्जिनियरिङ अध्ययन गर्ने नेपाली विद्यार्थीले जापानमा नै योग्यताअनुसारको काम पाउने गरेका छन् । यसरी काम पाउनेले विशेषगरी अध्यापन, अनुसन्धान, कन्सल्टेन्सी सेवा तथा विभिन्न कम्पनीमा काम गर्ने गरेको देखिएको छ ।

यसका अलावा जापानी भाषा स्कुलमा अध्ययन गर्ने करिब दुई प्रतिशतले मात्र विश्वविद्यालयमा प्रवेश गर्न सकेका र अन्यले जापानको बसाइ लम्ब्याउन रोजगार तथा व्यवसाय गर्ने गरेका छन् । यसरी रोजगार गर्नेहरूले औद्योगिक प्रतिष्ठानमा काम गर्छन् भने व्यवसाय गर्नेहरू यदाकदाबाहेक रेस्टुराँ व्यवसाय गर्छन् ।

अध्ययनपछि नेपालमा भरपर्दो जागिर नभएकाहरू जापानमै काम गरेर बस्ने गरेका छन् । नेपालमा सरकारी जागिर भएर अध्ययनमा जानेहरूमध्ये प्रायः सबै नेपाल फर्कन्छन् । तथापि सरकारअन्तर्गत प्राविधिक क्षेत्रमा काम गरिरहेका (जस्तैः इन्जिनियर) हरू भने यदाकदा नेपाल नफर्किई जापानमै काम गरेर बसेका पनि छन् । किन नेपाल फर्कन उत्प्रेरणा भएन त भन्ने प्रश्नमा अधिकांश नेपालीको एउटै जवाफ सुन्न पाइन्छ— देशको अवस्था राम्रो छैन, योग्यताअनुसारको जागिर पाइँदैन, पाए पनि तलबभत्ताले खान पुग्दैन, जीवन धान्नमा कठिनाइ छ, शान्तिसुरक्षा छैन आदि ।

उच्च शिक्षा हासिल गरेका केही नेपालीले भने जापानको अध्ययनपछि अमेरिका, अस्ट्रेलिया, बेलायत, न्युजिल्यान्ड जस्ता अंग्रेजी भाषा बोलिने देशहरूमा ट्रान्स नेसनल माइग्रेसन गर्ने गरेका छन् । यस्ता देशमा अध्यापन, अनुसन्धान वा अन्य काम पाउनेहरू ती देशहरूलाई गन्तव्य बनाउने र तत्काल काम नपाउनेहरू जापानमा बसेर ती देशहरूमा अवसरको पर्खाइमा रहेका देखिन्छन् ।

विश्वकै सबैभन्दा महंगा सहर जापानमै रहेका हुनाले कमाएको पैसाको ठूलो हिस्सा खर्च भई जाने गरेको पाइन्छ । डेराभाडा, यातायात, खानपिन, युटिलिटी, सञ्चार आदिमा हुने खर्च सहर र मान्छेको खर्च गर्ने प्रवृत्तिअनुसार फरक हुन्छ । कोठा सेयर गरेर बस्नेहरूले बढी बचाउँछन् भने परिवारसहित बस्नेहरूको खर्च पनि बढी हुन्छ । जापानमा कमाइ गरेर बस्ने नेपालीले औसतमा कति बचाउँछन् र कति रकम रेमिट्यान्सको रूपमा नेपाल पठाउँछन् भन्ने जिज्ञासा उठ्ने गरेको छ ।

अर्थ मन्त्रालयको तथ्यांकअनुसार सन् २०१५÷१६ मा नेपालले कुल नेपाली रुपैयाँ करिब सात खर्ब रेमिट्यान्स प्राप्त गरेको छ, जुन कुल गार्हस्थ उत्पादनको ३२ प्रतिशत हो । बर्सेनि रेमिट्यान्सको मात्रा बढिरहेको छ र यसमा जापानबाट प्राप्त हुने रेमिट्यान्स पनि उल्लेख्य छ ।

केइको यामानाकाले सन् २००० मा गरेको एक अध्ययनले जापानी औद्योगिक प्रतिष्ठानमा पूर्ण समय काम गर्ने नेपाली पुरुषले औसतमा महिनाको दुई सय ४० घन्टा काम गर्ने र प्रतिघन्टा १ हजार १ सय ८ येन कमाउने र महिनामा औसत २ लाख ६५ तथा नेपाली महिलाले महिनाको उति नै घन्टा काम गर्दा प्रतिघन्टा ८ सय ३९ येनको दरले महिनामा औसत दुई लाख दुई हजार कमाउने देखाएको छ ।

माथिको अध्ययनलाई मापदण्डको रूपमा लिँदा मास्टर र पीएचडी गरी काममा लाग्ने नेपालीले कामको प्रकृतिअनुसार मासिक ४ लाखदेखि ७ लाख येनसम्म कमाउने गरेको पाइन्छ भने सीपयुक्त श्रमिकहरूले २ देखि ४ लाखसम्म कमाउँछन् । यसैगरी आश्रितहरूले ७० हजारदेखि १ लाख ५० हजारसम्म कमाउने गरेका छन् । जापानी भाषा अध्ययन गर्न आउने विद्यार्थीले भाषा स्कुलमा अध्ययन गर्ने समयअगाडि वा पछाडि काम गरेर अध्ययन शुल्क र खानेबस्ने खर्चको जोहो गर्ने गरेका छन् ।

विभिन्न एजेन्टहरूलाई मोटो रकम बुझाएर जापान आएको गुनासो गर्ने यस्ता विद्यार्थीहरूले आफ्नो अपेक्षाअनुरूपको कमाइ नभएको र स्कुल फी र खाने–बस्ने खर्च कटाएर ऋणसमेत तिर्नुपर्ने भएकाले धेरै मेहनत गर्दा पनि धान्न धौधौ हुने गरेको गुनासो गर्ने गरेको पाइन्छ । यसैगरी नेपालीले गर्ने व्यवसाय भनेको रेस्टुराँ व्यवसाय देखिएको छ । इन्डियन वा इन्डो नेपाली वा नेपाली रेस्टुराँ व्यवसाय गर्ने व्यवसायीहरूको संख्या दिनानुदिन बढिरहेको देखिएको छ ।

टोकियो, ओसाका जस्ता ठूला सहरहरूका हरेकजसो स्टेसनहरूमा नेपालीले रेस्टुराँ सञ्चालन गरेका छन् । यसरी रेस्टुराँ व्यवसाय गर्नेहरूले पनि मोटो रकम लिएर नेपालबाट कुक भिसामा मान्छे ल्याउने गरेको गुनासो अक्सर सुनिएको छ । जे होस्, नेपालीले कमाएर बचाएको पैसा रेमिट्यान्सका रूपमा नेपाल भित्त्याउने गरेका छन् ।

सन् २०१२ मा गैरआवासीय नेपालीले संगठित रूपमै नेपालमा लगानी गर्ने उद्देश्यले एनआरएन इन्भेस्टमेन्ट कम्पनी स्थापना गरी लगानी गर्न सुरु गरेका छन् । प्रारम्भमा ८२७ संस्थापक सेयर होल्डरहरू रहेको यस कम्पनीले पहिलो चरणमा लमजुङ जिल्लामा अवस्थित २७ मेघावाट क्षमताको दोर्दीखोला जलस्रोत आयोजनामा लगानी गरिसकेको छ । यो कम्पनीमा जापानमा बस्ने आप्रवासी नेपालीले करिब २० करोडबराबरको लगानी गर्ने प्रतिबद्धता जाहेर गरिसकेका छन् भने तीन चरणमा गरी करिब १५ करोड लगानी गरिसकेका छन् । यसरी जापानका आप्रवासी नेपालीले रेमिट्यान्सको माध्ययमबाट देश विकासमा लगानी गर्न थालिसकेको देखिएको छ ।

स्थापित प्रणाली भएको मुलुकको बसाइ सहज हुने भए पनि यहाँ समस्या पनि त्यत्तिकै छन् । नेपालीलाई सबैभन्दा ठूलो समस्या भनेको भाषाको हो । त्यहाँका स्थानीय वासिन्दाले अंग्रेजी नबुझ्ने र बुझ्नेले पनि बोल्न नखोज्ने भएकोले बोलचालको माध्यम भाषाको रूपमा जापानिज नै बोल्नुपर्छ ।

बोलचाल र दैनिक व्यवहारमा साधारण जापानी भाषाले पनि काम चलाउन सकिने भए पनि सरकारी निकाय, स्थानीय निकाय, विश्वविद्यालय तथा औद्योगिक प्रतिष्ठानहरूमा प्रयोग हुने लिखित भाषा जापानीमात्र हुने गरेबाट र कतिपय अवस्थामा उल्था गरिदिने व्यक्तिको अभावमा उच्च शिक्षा हासिल गरेर पनि निरक्षर समान हुनुपर्ने बाध्यता पटकपटक आइपर्ने गुनासो प्रायः सबैजसो नेपालीले गर्ने गरेको पाइन्छ ।

यसैगरी अल्पकालीन बसोवास गरी फर्कनेहरूका सन्ततिहरूको पढाइको भाषा नमिल्ने कारणबाट कठिनाइ भोग्नुपरेको देखिन्छ । यसका अलवा समाजमा घुलमिल हुन नसक्दा एकांकी जीवन, मेसिनजस्तो जोतिएर काम गर्नुपर्ने, मान्छेका भावनामा कसैले ध्यान नदिने, पैसाको अभाव रहँदा सापटी लिन गाह्रो हुने आदि समस्या पनि रहने गरेका छन् ।

यस्ता समस्यामा सल्लाह र सुझाव दिने तथा सहयोग गर्ने र मनको भावना साट्ने मान्छे नपाएको अवस्थामा केही नेपालीले निराशाको सिकार भई आत्महत्या जस्तो जघन्य अपराधको बाटो रोजेको पनि हालै यदाकदा हुने गरेका घटनाहरूले पुष्टि गरेका छन् ।

नेपाली डायस्पोराको उपयोग गर्दै धार्मिक र सांस्कृतिक हिसाबले नजिक रहेका नेपाल र जापानबीच ६० वर्षदेखि सौहार्दपूर्ण रहेको सम्बन्धलाई अझ प्रगाढ बनाएर नजिकको सम्बन्धमा रूपान्तरण गरी जापानबाट सिकेर नेपालले विकासमा फड्को मार्नु आवश्यक छ ।

नेपालीले जापानमा धेरै कुरा सिक्ने गरेका छन् । विद्यार्थीले विकसित देशको शिक्षा प्रणलीसँग साक्षात्कार गर्न पाएर धेरै राम्रा ज्ञान सिकेका छन् । कामको लागि आउनेहरूले यहाँको काम गर्ने तौरतरिका, कामलाई पूजा मान्ने संस्कृति, काम गर्दागर्दै मर्न पाए भाग्यमानी ठान्ने प्रवृत्ति देखेर आफूलाई पनि कर्मशील बनाउने प्रेरणा लिने गरेका छन् । यसैगरी प्राविधिक काम गर्नेहरूले प्रविधिको ज्ञान र उच्चस्तरको सीप हासिल गरेका छन् ।

प्रायः सबैले यहाँको अनुशासन, कडा मेहनत, समयको पालना, अरूको सम्मान, गल्ती गरेमा आत्मालोचना, अरूको कुरा ध्यान दिएर सुन्ने बानी, इमानदारी, आफ्नो संस्कृतिको माया र राष्ट्रप्रति आफूले गर्नुपर्ने दायित्वका बारेमा केही न केही सिकेकै हुन्छन् । नेपाली डायस्पोराका सदस्यमा नेपालप्रति अगाध माया रहेको र सधैंभरि देशकै चिन्तनमा रहेको सहजै अनुमान लगाउन सकिन्छ । नेपालमा योग्यताअनुसारको काम पाउने र देशमा बसेर गरिखाने वातावरण भएमा जहिले पनि नेपाल र्फकन सकिने भन्ने मानसिकता अधिकांश शिक्षित नेपालीमा रहेको पाइएको छ ।

प्रकृतिप्रेमी भएकाले नेपालको सुन्दर प्रकृतिप्रति जापानीहरूमा उच्च सम्मान र आकर्षण छ । धर्म र संस्कृतिमा रहेका समानताका कारण जापानीले नेपालसँग नजिकको सम्बन्ध कायम गर्न चाहेका छन् । जापानमा मनाइने माचुरी (फेस्टिभल) नेपालकै जात्राहरूबाट प्रभावित छ । यसमा पनि नेपाली डायस्पोराले नेपालको संस्कृति र पर्यटन प्रवद्र्धन गरी नेपाल चिनाउन जनस्तरबाट महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ ।

साथै गैरआवासीय नेपालीले आफ्नो लगानी सुरक्षितसाथ नेपालमा भित्त्याउन चाहेका छन् । अल्पकालमा नेपाली डायस्पोराले रेमिट्यान्सको माध्ययमबाट देशको विकासमा टेवा पुर्‌याए पनि दीर्घकालमा आफूले कमाएको पैसा, जानेको ज्ञान र सीपलाई नेपालकै लागि लगाउने प्रण गर्नु आवश्यक छ भने नेपाल सरकारले पनि सक्षम जनशक्तिलाई स्वदेश फर्कन आकर्षित गर्ने नीति बनाउनुपर्छ ।