एक आदिवासी फिल्मकर्मीको बयान

किराती सौन्दर्य भनेको के हो ? त्यसलाई बुझ्न सकियो भने त्यो साहित्य वा सिनेमामा कसरी आउँछ भनेर हेर्न सकिन्छ । तर, पहिले किराती सौन्दर्य भनेकै के हो ? भनेर बुझ्नुपर्ने हुन्छ । किराती सौन्दर्य भनेको किरातीहरूको जीवनपद्धति, जीवनदर्शन, उनीहरूको इच्छा—आकांक्षा, सपनाहरू र विश्व दृष्टिकोण हुन् । किरातीहरू प्रकृति मैत्री जीवन बाँच्दछन् ।

प्राकृतिसँग (हार्मोनियस) लयबद्ध जीवन बाँच्छन् । त्यो नै उनीहरूको सौन्दर्य हो । किरातीहरूको जीवनपद्धति, जीवनदर्शनमा रहेको सुन्दर पक्ष यही नै छ । त्यसलाई किराती सौन्दर्यको रूपमा फिल्म, साहित्य वा संगीतमा कसरी अभिव्यक्त गर्न सकिन्छ ? आजको प्रश्न यो हो ।

किराती जीवनदर्शनले ‘हाइरार्कियर सोसाइटी'मा विश्वास गर्दैन । किरातीहरूको सोच्ने पद्धति भर्टिकल (ठाडो) हुँदैन, होरिजेन्टल (तेर्सो) हुन्छ । किरातीहरूले सबैलाई समान स्पेस दिन्छन् । किरातीहरूको लोक कथाहरू र मुन्धुमहरूको विश्लेषण गर्‍यौं भने त्यो अझ स्पष्ट बुझ्न सकिन्छ ।

हामी जीव—जन्तु, वनस्पति, मानिसका भिन्न सभ्यता सबैलाई समान रूपले हेर्छौं । त्यसलाई भर्टिकल्ली ‘यो चाहिँ तल, त्यो चाँहिँ माथि' भनेर हेर्दैनौं । ‘उसको एक्जिस्टेन्स (अस्तित्व) यहाँ छ है ! यो एक्जिस्टेन्स दिनुपर्छ' भनेर हेर्छौं । र, मुख्यतः किरातीहरूको जीवनदर्शन यससँग अन्तरसम्बन्धित छ ।

यसैसँग जोडिएको अर्को पक्ष चाहिँ हाम्रो जीवनदर्शन आफ्नो भूमिसँग आधारित छ । जति पनि मुन्धुमहरू छन्, लोककथा अथवा किंवदन्तीका कुराहरू छन् अथवा गीतसंगीतका कुराहरू छन्, यी सबैको उत्पत्ति, त्यसको विषय अथवा त्यसको संरचनाको कुरा गर्दा त्यो सबै भूगोलसँग सम्बन्धित छ ।

जस्तो कि ‘हाक्पारे' गीतको उत्पत्ति कहाँ भयो भन्दा निश्चित भूमिको निश्चित पहरा, त्यो पहरामा मानिसको आवाज ठोकिएर त्यसको प्रतिध्वनिको अनुकरणबाट सुरु भयो भनिन्छ । जस्तो राईहरूले मृत्यु संस्कारमा मृतकको आत्मालाई पुर्खास्थलमा पुर्‍याउँदा किराती बहुल क्षेत्रकै भूगोलको यात्रा गराउँदै त्यो स्थानमा पुर्‍याउँछन् ।

मृत्यु संस्कार किरात प्रदेशमा होस् वा काठमाडौंमा होस वा हङकङ, बेलायत, वा अमेरिका मृतकको आत्मा पुर्‍याउँदा राईहरूकै भूगोलको यात्रा गराइन्छ । यसले के बुझिन्छ भने हाम्रा कथामा, मुन्धुममा अथवा अनुष्ठानहरूमा किरातीहरूको जीवनसँग उनीहरूको पुख्र्यौली मूमिको अन्योन्याश्रित सम्बन्ध छ । त्यहाँ भूगोललाई वर्णन गरिएको हुन्छ ।

अथवा कुनै लयको कुरा गरिराखेको हुन्छ भने कुनै खोलाको लयको कुरा गरिराखेको हुन्छ । अथवा कुनै पहरासँग आवाज ठोकिएको कुरा गरिराखेको हुन्छ । त्यो आवाज ठोक्किँदा अर्र्को पहरासँग पनि ठोकिन्छ । आवाज त अरू सभ्यताको पनि उनीहरूकै भूमिको पहरासँग ठोकिएला । अफ्रिकाको अफ्रिकाकै पहरासँग ठोकिएला, अमेरिकाको अमेरिकाकै पहरासँग ।

तर, हाम्रो गीतसंगीतको कुरा गर्दा जुन पहरासँग ठोक्किन्छ, त्यो पहरा चाहिँ हाम्रै भूगोलमा हुन्छ । त्यसैले यो बुझ्न आवश्यक छ कि किरातीहरूको सौन्दर्यमा आफ्नो भूमिले प्राथमिकता राख्छ ।

अर्को पक्ष चाहिँ समयबारे किरातीहरूको अवधारणा हो । हाम्रो समय लिंगीय हुँदैन र यो सरल रेखाजस्तो नभएर वृत्तकारजस्तो हुन्छ । हामीले समयलाई ‘उधौली' र ‘उभौली' भनेर विभाजित गर्छौं । तर, यो वृत्ताकारमा घुमेर आउँछ । उधौली सकिएपछि उभौली आउँछ, उभौली सकिएपछि उधौली आउँछ ।

यसले पनि हाम्रो सोच्ने प्रक्रियालाई निर्देशित गरिरहेको हुन्छ । यो अवधारणा आफैंमा अरूभन्दा भिन्न छ । जस्तो हाम्रा गीतहरूमा स्थायी, अन्तरा वा प्रिल्युड, इन्टरल्युड र क्रिस्यान्डो नभएर वृत्ताकारमा घुमिरहेको हुन्छ ।

जस्तो कि साकेलाको ‘सोइ ढोले सोइ, अर्को ढोले खोइ' अनि निश्चित प्रक्रियाको वर्णन र फेरी घुमेर ‘सोइ ढोले सोइ, अर्को ढोले खोइ ।' गीतसंगीत पनि वृत्ताकारमा घुमिरहन्छ । प्रकृतिको मौसम पनि वृत्ताकारमै घुमिरहन्छ ।

हाम्रो जीवनदर्शन यसरी प्रकृतिसँग ‘हार्मोनियस' छ । जीवजन्तुहरूसँग ‘हार्मोनियस' छ । हाम्रो जीवनदर्शनले त्यसरी बाँच्नुपर्छ भन्ने सोच्छ । सबैलाई स्पेस दिनुपर्छ भनेर सोच्छ । र, हाम्रो सोचाइ ‘ब्ल्याक एन्ड ह्वाइट' छैन । ‘त्यो चाहिँ कालो हुनुपर्छ, यो चाहिँ सेतो हुनुपर्छ' भनेर हाम्रो जीवनदर्शनले भन्दैन । यसले जहिल्यै पनि ‘ग्रे' एरियाको कुरा गर्छ । त्यहाँ कालो पक्ष पनि छ, सेतो पक्ष पनि छ भनेर कुरा गर्छ ।

तर, अहिलेको तथाकथित मूलधारको सौन्दर्य जेबाट ‘ड्राइभ' भएको छ, त्यहाँ एउटा भिलेन हुन्छ, एउटा हिरो हुन्छ । अनि हिरो धिरोदात्त हुन्छ, हिरोइन चाहिँ सति सावित्री, पवित्र हुन्छ । यस्तो चिज, जसले त्यो ‘इन्डोर्स' गर्छ, त्यो एउटा जीवनदर्शनसँग सम्बन्धित छ ।

तर, किरातीहरूले त्यसरी हेर्दैनन् । त्यही नै तात्विक अन्तर छ । यदि सिनेमा बनाइन्छ र सिनेमामा एउटा घगडान भिलेन राखिन्छ, भिलेनको खराबी नै खराबी हुन्छ, हिरो सर्वगुण सम्पन्न हुन्छ भने त्यो त रामायणको राम र रावणजस्तो भयो । तर, हाम्रो लोककथा र मुन्धुमका चरित्रहरू हेर्ने हो भने त्यो हुँदैन । व्यक्ति हुन्छ, व्यक्तिका खराबीहरू र असल पक्ष दुवै हुन्छन् ।

खाक्चलप/हेत्छाकुप्पाकै कुरा गरौं वा अरू कुनै चरित्रकै कुरा गरौं । त्यसका सबल पक्ष पनि छन्, दुर्वल पक्ष पनि छन् । हाम्रो जीवनदर्शनले यसो भन्छ ।

सिनेमामा किराती सौन्दर्य र शैली

हाम्रो कथ्यमा भन्ने शैली फरक छ र त्यसको संरचना पनि फरक छ । अहिलेको ‘सो-कल्ड' मूलधारले चाहिँ दुईवटा ‘आइडिया'लाई पछ्याइरहेको छ । पाश्चातिया आइडिया र भारतीय नाट्यशास्त्रमा आधारित आइडिया । पाश्चातिया आइडियामा सुरु, संघर्ष र अन्त्य हुन्छ । त्योसँगै झन्डै तादत्म्यता राख्ने भारतीय नाट्यशास्त्रमा आधारित धारणामा पनि सुरु, मध्य र अन्त्य भन्ने छ ।

हाम्रोमा पनि माथिका आइडिया हुन्छन्, तर हाम्रोमा त्यो समय झैँ घुमेर हुन्छ । र, हाम्रो कथामा चाहिँ बिसाउनीहरू हुन्छन् । जहाँ बिसाइन्छ, त्यही बिसाउनीबाट फेरि कथा सुरु हुन्छ । जस्तो कि हामी मृत्यु संस्कारमा एउटा चरित्रलाई लगेर एक ठाउँमा राख्छौं, फेरि त्यहाँबाट उठाएर अर्को ठाउँमा पुर्‍याउँछौं । अनि त्यो फेरि अन्त्य हुँदैन, त्यो सुरुवात नै हुन्छ । त्यसले गर्दा हाम्रो पर्सपेक्टिभ नै फरक छ । त्यसलाई बुझ्न सक्नुपर्छ । किरातीहरूमा धेरै काम भएको छैन ।

त्यसकारणले गर्दा ठ्याक्कै उदाहरण दिन गाह्रो भए पनि फिल्मको लागि किराती सौन्दर्यको स्पेस चाहिँ ठूलो छ ।
चरित्र चित्रणको कुरा गर्दा फिल्ममा एउटा कथ्य संरचना चाहिन्छ । कथ्य संरचना कस्तो हुने ? अनि कथ्य संरचनामा हुने चरित्रहरूको सोच कस्तो हुने ? त्यो सोचमै पनि भिन्नता छ । किरातीहरू थुपार्ने कुरामा विश्वास गर्दैनन् अथवा भोलिको कुरामा विश्वास गर्दैनन् । किरातीहरू आजलाई भयो भने पुग्यो ।

भोलिको लागि भोलि नै गर्ने भन्ने हुन्छ । त्यो खाने कुरामा होस् अथवा लाउने कुरामा होस् अथवा अन्य कुरामा पनि । त्यो सोच भनेको तत्काललाई प्रकृतिले जति दिन्छ त्यति मात्रै लिने, प्रकृतिको दोहन नगर्ने भन्ने सोच हो ।

हामी किरातीहरू आदिवासीकै हाँगो हौं । हाम्रोमा कस्तो अवस्था छ भने, ‘आदिवासीको फिल्म लेखेँ' भन्ने, आदिवासीको नहुने । कसरी लेखियो भने त्यो आदिवासी हुन्छ ? आफ्ना पुर्खाहरूसँग बसेर, अग्रजहरूसँग सामूहिक रूपमा बसेर लेखियो भने बल्ल त्यो आदिवासी लेखन हुन्छ । जुन हामीले अभ्यास गरेकै छैनौं ।

त्यो सम्पत्तिसम्बन्धी उसको अवधारणा पनि हो र बाह्य संसारसँग गर्ने व्यवहारसम्बन्धी अवधारणा पनि हो । अझ स्पष्ट हुने हो भने कुनै पनि वस्तुसँग उसको ‘एटेचमेन्ट'को कुरा हो । मृत्यु संस्कारलाई पर्गेलियो भने त्यहाँ ‘एटेचमेन्ट'लाई कसरी कम गर्ने ? ‘एटेचमेन्ट' नराख्ने भन्ने कुरा हुन्छ ।

र, हाम्रोमा स्वर्ग र नर्कको अवधारणा छैन । स्वर्ग सुधार्नलाई हामी काम गर्दैनौं । स्वर्ग नै नभएपछि हामीलाई बैतर्नी तर्नुपर्ने छैन । यो अवधारणाले हामी के बुझ्छौं भने यदि खराब र असल काम हुन्छ भने यही जीवनमा हुन्छ ।

भोलिको लागि हुँदैन । हाम्रो सोचाइमा यस प्रकारको भिन्नता छ । यो कुरालाई हामीले चरित्र निर्माणमा उठान गर्नुपर्छ । चरित्रहरू त्यसरी निर्माण गर्नुपर्छ । यस्ता कुराहरूले नै अरू फिल्मभन्दा हाम्रो फिल्म तात्विक रूपमा फरक हुन्छ । तर, त्यसको खोज किरातीहरूमा भएको छैन ।

अभिनयमा किराती सौन्दर्य

हाम्रो दैनन्दिन जीवनमा नै अभिनयका पाटाहरू छन् । जस्तो कि राईहरू साकेला नाच्छन्, लिम्बूहरू च्याब्रुङ नाच्छन् । त्यसलाई हेरियो भने त्यहाँभित्र अभिनय भइरहेको हुन्छ ।

त्यहाँ उनीहरूले बिम्बहरू सिर्जना गरिरहेका हुन्छन्, विचारहरू अथ्र्याइरहेका हुन्छन् । साकेलामा राईहरू धान रोप्ने, पुतली नाच्ने, चरा नाच्ने अथवा फूल्ने सबै कुरा अभिनयद्वारा व्यक्त गरिरहेका हुन्छन् । च्याब्रुङमा लिम्बूहरूले गर्ने पनि त्यही हो ।

अभिनयका केही आधारहरू छन् । अभिनय भनेको ‘डाइलग' (संवाद) बोल्नु, अनुहारको ‘एक्प्रेसन' (भाव) ल्याउनु, अनुभूति प्रस्तुत गर्नुमात्रै होइन । सजिलोको लागि अभिनय भनेको चाहिँ कसैको नक्कल गर्नु हो भनिन्छ । अरू कसैको जीवनमा घटेको घटनाको अथवा कुनै चीजको नक्कल गर्नुलाई अभिनय भनिन्छ ।

तर, हाम्रो त दैनिक जीवनमा नै त्यो नक्कल गरिराखिएको हुन्छ, त्योमात्रै हुँदैन । किरातीहरूमा ‘स्पिरिचुअल लेवल'मा पनि त्यो भइरहेको हुन्छ ।

मृत्यु संस्कारको कुरामा, पूजापाठको कुरामा फेदाङ्माहरू÷नोक्छोहरू अनुष्ठान गरिरहेका हुन्छन् । ती फेदाङ्मा वा नोक्छोहरूले त्यहाँ बस्ने, अनुष्ठान गर्नेमात्र होइन अनुष्ठान गर्न आएका, पूजा गर्न आएकाहरूसँग संवाद पनि गरिराखेका हुन्छन् । त्यो अनुष्ठान गर्ने र गराउनेबीच पनि संवाद भइराखेको हुन्छ, ‘यो के हो ? यो कसो हो ? ' भनेर ।

अनि उत्तर दिइराखेको हुन्छ । त्यहाँ ‘डाइलग डेलिभरि' (संवाद) भइराखेको हुन्छ, ‘इमोसन्स'को ‘प्ले' भइराखेको हुन्छ । बुझ्नुपर्ने कुरा के मात्रै हो भने त्यसलाई कसरी सैद्धान्तिकीकरण गर्ने र अभिनयमा कसरी लिएर आउने ? भन्ने हो । त्यो ‘इमोसन्स' कसरी ‘इमोर्ट' हुन्छ ? ती कुराहरूलाई खोज्न सकियो भने अभिनयमा धेरै गर्न सकिन्छ ।

ब्वाल नोक्छो (मृत्यु संस्कार गर्ने धामी)ले मृतात्मासँग सीधै संवाद गर्छ । त्यो संवाद गर्न ऊ ट्रान्समा पुग्छ । उसले कत्ति राम्रो अभिनय गरिरहेको हुन्छ भने हामी सबैलाई उ मृतात्मासँग संवाद गरिरहेको विश्वास हुन्छ । विश्वासमात्रै होइन, हामी त्यसमा सहभागी पनि हुन्छौं । आफूले आफूलाई त्यसमा एकाकार गर्छौं ।

त्यो रूपको अभिनय नाटक वा सिनेमामा हुँदैन । नाटक र सिनेमामा सम्भव नभएको त्यो अभिनय जीवनमा कसरी हुन्छ त ? त्यो बुझ्न सक्यौं भने हाम्रो आफ्नै अभिनयको बाटोहरू पहिल्याउन सकिन्छ ।

मुन्धुममा धेरै चिजहरू छन् । त्यसको गम्भीर विश्लेषण गरियो भने कथा कसरी भन्ने ? हाम्रो कथाहरू कस्तो हुनुपर्छ ? कथाको संरचना कस्तो हुनुपर्छ ? चरित्र चित्रण कसरी गर्ने ? भन्ने कुराको जवाफ पाउन सकिन्छ । अभिनय कसरी गर्ने भन्ने हाम्रो जीवनलाई हेर्‍यौं भने हामीले जीवन कसरी बाँचिराखेका छौं ? त्योभित्र खोज्न सकिन्छ । त्यसमा स्थुल रूपमा देखिने र बुझिने गरी पनि छ, जस्तै माथि साकेला र च्याब्रुङको कुरा गरियो ।

अर्को, नबुझिने तर दैनिक रूपमा जीवनमा अभ्यासमा आइराखेका कुराहरू पनि छन् । मृत्यु संस्कारको कुरा गरियो, त्यहाँबाट अभिनयलाई लिएर कसरी आउन सक्छौं ? त्यसको पद्धति, बाटो, अभिनयको किराती अवधारणा कसरी विकास गर्न सकिन्छ ? भन्ने त्यसले बताउँछ । तर, त्यो कत्ति फरक हुन्छ ? भन्ने हो । मान्छे त मान्छे हो ।

त्यो अमेरिकन, भारतीय, नेपाली होस् वा नेपालीभित्रको पनि राई वा लिम्बू होस्, मान्छे मान्छे नै हो । मान्छे मान्छेमा अनुभूत गर्ने लेवलमा फरक चाहिँ के हो ? भन्ने कुरा चाहिँ उसको जीवनदर्शन, उसको सोचलाई बुझियो भने अभिनयको त्यो सिद्धान्त विकास गर्न सकिन्छ ।

आदिवासी सिनेमाको सौन्दर्य

हामी किरातीहरू आदिवासीकै एउटा हाँगो हौं । माथि जे कुरा गरियो, त्यो आदिवासी सौन्दर्यकै कुरा हो । आदिवासी चेतनाकै कुरा हो । आदिवासीहरूको केही राम्रा सिनेमाहरू बनेका छन्, र ती सिनेमाहरूको बनाउने तरिका फरक छ । केही फिल्म मेकरहरूले फिल्म बनाउनुभयो ।

फरक के छ भने उहाँहरूले पुर्खाहरूलाई, भद्रभलाद्मीहरूलाई राखेर उनीहरूको संलग्नतामा स्क्रिप्ट लेख्नुभयो । तर, अरूले त कोठामा लेख्छन् । ‘आदिवासीको फिल्म लेखें' भन्ने, तर आदिवासीको नहुने । कसरी लेखियो भने त्यो आदिवासी हुन्छ ? आफ्ना पुर्खाहरूसँग बसेर, अग्रजहरूसँग सामूहिक रूपमा बसेर लेखियो भने बल्ल त्यो आदिवासी लेखन हुन्छ । जुन हामीले अभ्यास गरेकै छैनौं ।

विदेशमा केही आदिवासी चलचित्रकर्मीहरूले त्यसलाई अभ्यास गरिरहेका छन् । तर, हामी चाहिँ ‘म आदिवासी हुँ, मैले लेखेपछि आदिवासी हुन्छ' भनेर सोचिरहेका छौं । त्यसो होइन । किनभने म भनेको त व्यक्ति भएँ । व्यक्तिलाई विभिन्न कुराले प्रभाव पारेको हुन्छ ।

जस्तैः रेडियो, टेलिभिजन, इन्फर्मेसन्स, पत्रपत्रिकाजस्ता कुराले मलाई प्रभाव पारिराखेको हुन्छ । अर्को शिक्षापद्धति र राज्यले जुन कुरा हामीलाई दिइराखेको छ, त्यसले पनि हामी प्रभावित भइरहेका हुन्छौं । लामो समयदेखि किरातीहरूले आफ्नो सभ्यता, संस्कृतिको स्वतन्त्र अभ्यास गर्न पाएनन् । राज्यको चरित्रको कारण र भूमण्डलीकरणको कारण किरातीहरूमाथि अन्य सभ्यता र संस्कृति थोपरियो ।

हामी यसरी पनि कोलोनाइज्ड छौं । त्यसले गर्दा हामी जे सोच्छौं, त्यो चाहिँ आदिवासीले जसरी सोच्छौं कि सोच्दैनौं ? किरातीजस्तो सोच्छौं कि सोच्दैनौं ? हामी त्यो सोचिराखेका हुँदैनौं । हामी सामूहिक रूपमा त सोचिराखेका हुँदैनौ भने मान्छेले एक्लैले सोचेको कुरा कसरी किराती हुन्छ ? अथवा कसरी आदिवासी हुन्छ ? पिता पुर्खाहरूलाई राखेर सामूहिक रूपमा लेख्नुपर्ने, सामूहिक रूपमा गर्नुपर्ने कारण चाहिँ यो हो । अनिमात्रै त्यो आदिवासी अथवा किराती हुन्छ । एउटा ‘बेसिक' आधार यो हो ।

र, अरूले आदिवासी चिज नगर्ने भन्ने पनि हुँदैन । यदि ऊ सचेत रूपमा आदिवासीको जीवनपद्धति, आदिवासीको सोच, आदिवासीको सपना सबै कुरासँग प्रष्ट छ र उसले आदिवासीहरूलाई बुझ्दछ भने उसले पनि त्यो राम्ररी अभिव्यक्त गर्न सक्छ । यस्तो काम अस्ट्रेलिया, न्युजिल्यान्डमा केही फिल्म मेकर्सले गरेका छन् ।

आदिवासी भएकै कारणले आदिवासी सिनेमा बन्छ भन्ने होइन । किराती भएकै कारणले किराती फिल्म बन्ने भए, राई वा लिम्बू भएकै कारणले राई वा लिम्बू फिल्म बन्ने भए त राई, लिम्बुहरू यत्ति धेरै फिल्म इन्डस्ट्रीमा छन्, सबै फिल्म राई वा लिम्बू फिल्म बन्नुपर्ने हो । तर, बन्दैनन् । कारण त्यही नै हो ।

आदिवासी फिल्मको सैद्धान्तिकीकरण

नेपालमा आदिवासी फिल्मलाई सैद्धान्तिकीकरण गर्ने काम भएको छैन । केही मात्रामा गर्ने कोसिस भएको छ, केही ठाउँमा । तर, त्यो पर्याप्त छैन । त्यसमा छलफल नै भएको छैन ।

यो नयाँ फेनोमेनन (विषय) हो । आदिवासीहरूले भर्खरै सिनेमा बनाउन थालेका हुन्, धेरै लामो भएको छैन । अनुपातिक रूपमा विश्वमै चाहिँ केही काम भएको छ । सन् २००० यता केही काम गर्ने कोसिस भएको छ । न्युजिल्यान्ड, अमेरिका, क्यानडामा आदिवासी सिनेमालाई लिएर केही सैद्धान्तिकीकरण गर्ने काम भएको छ । तर, यो सुरुवातकै स्थितिमा छ ।

अघि पनि भनियो, आदिवासीहरूको जीवनपद्धति, उनीहरूको संसारलाई हेर्ने विश्वदृष्टिकोण नै फरक भएको कारणले उनीहरूको फिल्ममा फरकपन देखिएको छ । आदिवासीहरूको कथाभित्र कथा, त्यो भित्रको पनि कथा भन्ने खालका फिल्महरू बनेका छन् । आदिवासीहरूको चरित्रहरूले कसरी सोच्छ वा कुनै पनि कुरालाई आदिवासी चरित्रले कसरी लिन्छ ? भन्ने कुरा ती चलचित्रहरूमा देख्न सकिन्छ ।

उनीहरूले उनीहरूको सृष्टि कथा, लोक कथा र रिचुअलहरूको अध्ययन गरेर यसलाई सैद्धान्तिकीकरण गर्ने काम गरेका छन् । तर, आदिवासीहरूको आधारभूत कुराहरूमा समानता रहे पनि कथाको रूप र कथ्यको निर्धारण भूमिले पनि गर्ने भएकोले ठ्याक्कै एकरूपता भने आउँदैन । जेहोस्, मोटामोटी रूपमा यो हो भन्ने चाहिँ छ ।

संसारभरका आदिवासीहरूको जीवनपद्धति मूल रूपमा एउटै हो । प्रकृतिलाई हेर्ने दृष्टिकोण एउटै हो । जीवजन्तु, वनस्पतिलाई हेर्ने दृष्टिकोण पनि उनीहरूको एउटै हो । यो कारणले गर्दा खास ठूलो भिन्नता पनि छैन । बाहिर जुन सिद्धान्त विकास भइरहेको छ, त्यो सिद्धान्त चाहिँ के हो त भन्दा आदिवासीहरू त ‘कोलोनाइजेसन'को उत्पीडनमा परेका, धेरैको जग्गा, जमिन, भूमि अतिक्रमणमा परेको, अर्को सभ्यताले भाषा÷संस्कृतिहरू समाप्त पारेको, आधारभूत रूपमा सबैको पीडा एउटै भएको कारणले गर्दा त्यसलाई अभिव्यक्त गर्ने कुरामा पनि झन्डैझन्डै तादत्म्यता छ ।

र, उनीहरूले त्यसैलाई सैद्धान्तिकीकरण गरे । तर, उनीहरूले सैद्धान्तिकीकरण गर्दाखेरि आदिवासी सिनेमा यस्तो हुनुपर्छ भनेर गरेका होइनन् । उनीहरूले सैद्धान्तिकीकरण गर्दा यो कथा यसरी भनेको छ, र यसको आधारमा चाहिँ हामीले यसो गर्न सक्छौं मात्र भनेका छन् ।

हामीले नेपालमा सोच्नुपर्ने हाम्रो जीवनदर्शनसँग सम्बन्धित अथवा हाम्रा अवधारणाहरू कस्ता छन् त ? त्यसलाई कसरी अभिव्यक्त गर्ने यो माध्यममा ? भनेर हेर्ने हो । क्यामेरा कसरी सञ्चालन हुन्छ अथवा सम्पादन कस्तो हुन्छ ? हाम्रो गीतसंगीत कस्तो हुन्छ ? त्यसको ताल कस्तो हुन्छ ? त्यसको लय कस्तो हुन्छ ? भन्ने कुराले त्यसलाई निर्धारण गर्छ ।

जस्तै डम्फु त नेटिभ अमेरिकनले पनि बजाउँछ, नेपालमा तामाङहरूले पनि बजाउँछन् । तर, त्यो बजाइमा के फरक हुन्छ त ? त्यो कुरालाई हामीले पर्गेल्न सक्नुपर्छ । त्यो पर्गेलियो भने बल्ल यो हो है फरक चिज, हाम्रो चिज भनेर हामीले भन्न सक्छौं । यसरी सैद्धान्तिकीकरण गर्न सकियो भने हामी किराती सौन्दर्य निर्माण गर्न सक्छौं ।

निष्कर्ष

किराती सिनेमा अथवा सौन्दर्य यो हो भनेर विकास गर्नुपर्छ । अहिले नै ठोकुवा गरेर यही हो भन्न थालियो भने त्यसले अर्को समस्या सिर्जना गर्छ । जब कि यो हाम्रो पद्धति पनि होइन । हाम्रो पद्धति त जब कुनै समस्या आइपर्‍यो भने, कुनै घटना घट्यो भने अथवा कुनै कुरालाई ‘डिल' गर्नुपर्‍यो भने सबै भेला हुने, पितापुर्खाहरूलाई राख्ने, चेलीबेटीहरूलाई राख्ने र छलफल चलाएर त्यसको निचोड निकाल्ने हो ।

यहाँ कसैले ‘ल किराती सौन्दर्यशास्त्र यस्तो हुनुपर्छ' भनेर थोपर्न थालियो भने त्यो मान्य हुनेवाला छैन । त्यसरी सैद्धान्तिकीकरण गर्ने भनेको व्यक्तिवादतिर जान्छ । हाम्रो त व्यक्तिमा आधारित जीवनपद्धति नै होइन । सामूहिकतामा आधारित हो । त्यसैले हामी सबैसँग बसेर, हाम्रा अग्रजहरूलाई राखेर यसको बारेमा बहस गरौं ।

तर, सबै अग्रजहरूले सबै जान्दछन् भन्ने पनि होइन । अग्रजहरूले फिल्म नै देखेको छैन भने उनीहरू फिल्मको कुरा गर्न सक्छन् त ? सक्दैनन् । तर, उनीहरूले जीवन के हो ? भन्ने जानेका छन् । फिल्म मेकरले जीवन के हो ? नजानेको हुन सक्छ ।

पितापुर्खाहरूले जीवन के हो ? त्यो भूगोलमा कसरी ‘एडप्ट' गर्नुपर्छ ? प्रकृतिमा कसरी ‘एडप्ट' गर्नुपर्छ ? वा समयमा कसरी ‘एडप्ट' गर्ने भन्ने जानेका हुन्छन् । त्यही कुरालाई आधार बनाएर हामी किराती सौन्दर्य निर्माण गर्न सक्छौं ।

फेरि पनि मूख्य कुरा सौन्दर्य केलाई मान्ने ? प्रश्न यो हो । हाम्रो जीवनदर्शन नै किराती सौन्दर्य हो । त्यो जीवनदर्शन केले निर्माण गरेको छ त ? भन्दा हाम्रा अनुष्ठानहरू, हाम्रा विश्वासहरूले निर्माण गरेका छन् । त्यो सौन्दर्यलाई हामी अक्षुण राखेर, बाहिरको प्रभावमा नपरिकन, ‘कोलोनाइज्ड' नभइकन समयसापेक्ष विकास गर्न सक्छौं ।

अहिले नै किराती सौन्दर्यशास्त्र यो हो भन्नु दाहिने कालो, देब्रे गोरो हो भनेजस्तो हुन जान्छ । किराती सौन्दर्य त हाम्रो जीवनपद्धति, जीवनदर्शन, विश्वदृष्टिकोण र हाम्रा विश्वाससँग सम्बन्धित भएको कारण त्यो साहित्य, कला, गीत-संगीत वा सिनेमामा कसरी ल्याउने र जीवनमा कसरी स्थापित गर्ने ? भन्ने कुरा हो ।

त्यो समग्र समुदायसँग निर्भर हुने कुरा हो । त्यसलाई बहसमा ल्याइयो भने विस्तारै हामी किराती सौन्दर्य ‘यो हो है' भनेर बढी प्रस्ट हुन सक्छौं ।

(फिल्मकर्मी सुब्बाको यो लेख गणेशकुमार राईको सम्पादनमा प्रकाशोन्मुख कृति ‘किराती सौन्दर्यशास्त्र'बाट लिइएको हो ।)