भोगदेखि बोधसम्म
नन्दलाई यौन आशक्तिको अँध्यारो खाडलबाट उद्धार गर्न बुद्धले प्रयोग गर्नुभएको उपायले सम्भवतः बज्रयान सम्प्रदायको मार्ग प्रशस्त गर्यो । उपाय कौशल्य बज्रयानको मूल दार्शनिक आधार हो । राग र द्वेषबाट मुक्ति पाउन हरेक उपाय प्रयोग गर्नु खुल्ला रहनु बज्रयान हो ।
कपिलवस्तुमा एउटी यस्ती रूपसी पैदा भई, जसलाई देख्दा मानिस अल्मलिन्थे । रूपसी देख्दा ती मानिसको मनमा वासना जाग्थ्यो । रूपसीले तीनवटा नाम पाएकी थिईः शोभा र रूपले सुन्दरी, हठ र गर्वले मानिनी, चमक र कुलीनताले भामिनी । उसले आफूजस्तै जोडी पाई- राजकुमार नन्द, राजा शुद्धाधनकी कान्छी रानीको सुपुत्र । नन्द रूप, यौवन र सौन्दर्यले सबैका निम्ति चित्ताकर्षक थिए ।
सुडौल शरीर, प्रेमिल आँखा, मन्द मुस्कान । नन्दजस्तो होनाहार युवक र लोभलाग्दी युवती । सिद्धार्थ गौतम दरबार त्यागेर तपस्या गर्न हिँडेपछि सुनसान भएको राजमहल नन्द र उनकी प्रेमिका सुन्दरीका प्रेमलीलाले फेरि उज्यालो बनाएको थियो । चखेवा-चखेवीझैं प्रेममा डुब्दा राजकुमार नन्दलाई न कुबेरको पर्वाह थियो, न इन्द्रको । राजकुलमा पैदा भएका नन्दलाई राजधर्मको त हेक्कासमेत रहेन ।
प्रेमान्ध जोडीका आँखा एकअर्कालाई हेर्नमा लीन हुन्थे, चित्त एकआपसमा संवाद गर्न व्यस्त हुन्थे, शरीर परस्परमा आलिंगनरत हुन्थे । रमण गर्दागर्दा एकको शरीर थाक्यो भने अर्कोले अनेक लीला गरेर पुनः उत्तेजित बनाउँथे । सुन्दरीले शृंगार गर्दा नन्दले ऐना समाइदिन्थे, सुन्दरी जिस्केर आफ्ना ओठमाथि जुँगाका रेखी हाल्थी, नन्द ऐनाको सतहमा सास फेरिदिन्थे ।
धमिलो ऐनामा सुन्दरीले जुँगाले विकृत आफ्नै चेहरा देख्न पाउँदैनथी र आँखीभौं खुम्च्याएर नक्कली रिस प्रकट गर्थी । अन्ततः यी प्रेमीको विवाह सम्पन्न भयो । राजाले नन्दलाई देवप्रासादजस्तै भव्य महल दिए । नयाँ महलमा युगल जोडी पुनः प्रेमालापरत भए । सुगन्धलेपन, रतिक्रीडा र मनोविनोदमा दिन, महिना र वर्ष बितेको पत्तै भएन ।
तपस्या गर्न हिँडेका सिद्धार्थले सम्बोधी प्राप्त गर्नुभयो र एकदिन कपिलवस्तुको भ्रमणमा आउनुभयो र भिक्षाटन क्रममा नन्दको महलमा पुग्नुभयो । संयोग कस्तो पर्यो भने, दरबारमा भिक्षा माग्दै गर्नुभएको बुद्धलाई देखेर पनि सेवकहरूले खासै ध्यान दिएनन् । सबै आआफ्ना काममा व्यस्त थिए । कसैले बुद्ध भिक्षाका लागि आउनुभएको सूचना पनि दिएनन् । फलतः एकैछिन रोकिएर बुद्ध निस्किहाल्नुभयो ।
बुद्ध यसरी असम्मानित भएर गएको महलको छतमा कुनै काममा व्यस्त एउटी सेविकाले देखिरहेकी थिई । उसले राजकुमार नन्दलाई खबर गरिदिई । आफ्नी प्रियतमासँग बसिरहेका नन्द 'हत्तेरी कस्तो नजाती भयो' भन्दै तत्काल बाहिर निस्के र पर पुगिसकेका बुद्धलाई पछ्याउन थाले । उनले बाटैमा बुद्धलाई भेटिहाले र प्रणाम गर्दै असावधानीवश हुन गएको अपराधको निम्ति क्षमा याचना गरे । बुद्धले नन्दलाई आफ्नो भिक्षापात्र समाउन दिनुभयो र अघि लाग्नुभयो ।
नन्द मन नभए पनि बुद्धलाई पछ्याउन थाले । बुद्ध हिँडिरहनुभयो, नन्द लुरुलुरु पछि लागिरहे । नन्द बारम्बार पछाडि फर्कंदै महलको बार्दलीमा उभिएर आफैंतिर नियालिरहेकी प्रियतमालाई हेर्थे । प्रियतमाले आँखैले छिट्टै फर्कनु भनिरहेकी थिइन्, नन्दले मनमनै 'मलाई जान मनै कहाँ थियो र' भनिरहेका थिए ।
बुद्धको गौरवले अघि, पत्नीको प्रेमले पछि
नन्दलाई भगवान बुद्धको प्रेमले अघि बढ्नुमा गौरव बोध भइरहेको थियो, तर साथसाथै पत्नीप्रतिको अनुरागले पछि तानिरहेको थियो । अनिश्चयका कारण न उनी ढुक्कले अगाडि बढिरहन सकेका थिए न पछाडि फर्कन सकेका थिए । यो स्थिति ठीक त्यस्तै थियो जतिखेर मानसरोवर जान पौडिरहेका राजहंसहरू नदीको प्रवाह तीव्र भएको ठाउँमा न अघि बढ्न सक्छन् न पछि सर्न सक्छन् ।
बुद्धले अन्ततः नन्दलाई बिहारमा लैजानुभयो र उनको इच्छा नसोधी त्यहीं बस्ने व्यवस्था गरिदिनुभयो । अनेक युक्ति र उपदेशमार्फत भौतिक सुखको परित्याग गर्न र ध्यानको अभ्यास गर्न सुझाउनुभयो । तर नन्दका आँखामा हरपल आफ्नी लोभलाग्दी प्रियतमाको छवि घुमिरहन्थ्यो । ध्यान या तपस्यामा नन्दको मन एकरत्ति लागेन । उनको मनमा बुद्धका उपदेशको कुनै प्रभाव परेन । नन्द सदैव खिन्न रहन्थे ।
यो देखेर एकदिन बुद्धले आनन्दलाई भन्नुभयो, यी नन्दलाई भिक्षु बनाऊ । नन्दले शिर झुकाउँदै भने- म भिक्षु हुन्नँ । बुद्धले सम्झाउनुभयो- पत्नी सुख त्यागेर भिक्षु हुन सहज छैन तर तिम्रो मनमा जलिरहेको अनुरागको आगो निभाउने र शान्ति प्राप्त गर्ने एउटै उपाय प्रव्रज्या लिनु हो । अन्ततः बुद्धका सामु नन्दले 'म हजुरको उपदेश पालना गर्नेछु' भने ।
भिक्षु भएर गेरुवावस्त्र पहिरे पनि नन्दको मन परिवर्तन भएन । नन्द एक्लै बस्न थाले । सधैं उदास र खिन्न देखिन थाले । उनी मनमनै सोच्थे- म पत्नीको सम्झनाले पीडित छु, बुद्ध निर्वाणको सपना देखाउनुहुन्छ । एकातिर मनभरिको रतिराग, अर्कोतिर बुद्धको अनुशासनमा बिहारको बास । चित्त स्थिर नभएपछि यहाँ बस्नुको के सार भयो र, म त भिक्षु हुनु पनि उचित थिएन । कुनै उपायले महलमा फर्कन्छु र प्रियतमाको अँगालोमा जिन्दगी बिताइदिन्छु । यस्तै चिन्तना गरेर नन्दका दिन बित्थे ।
बुद्धले नन्द ध्यानको अभ्यास नगरेको थाहा पाइहाल्नुभयो । त्यसैले नन्दको चित्त स्थिर भएको थिएन । बुद्धले नन्दको नजिकै आएर सोध्नुभयो- तिम्रो मनमा के छ, किन शान्त देखिँदैनौ । नन्दले नढाँटी भने, 'भगवान, म प्रियतमाको बिछोडको पीडाले धर्ममा आनन्द अनुभव गर्न सकिरहेको छैन । मलाई तपस्याको सुख चाहिएन । म घर फर्कन चाहन्छु ।'
स्वर्गको सयर
नन्दको हालत बुझेपछि एकदिन बुद्धले एउटा उपाय सोच्नुभयो । बुद्धले नन्दलाई आफूसँगै स्वर्ग लैजानुभयो र स्वर्गका अप्रतिम सुन्दरी अप्सराहरूको दर्शन गराउनुभयो । घनघोर बादलबाट बिजुली निस्केजस्तै स्वर्गको नन्दन बनबाट रम्भा, तिलोत्तमा र मेनकालगायत एक से एक सुन्दरी अप्सरा मस्कँदै नन्दको सामु आए । नन्दको रागरञ्जित मन तत्क्षण ती अप्सरालाई आलिंगन गर्न उत्कण्ठित हुन थाल्यो ।
नन्दको मनमा राग पैदा भएको र पत्नीको अनुराग हटिसकेको थाहा पाएर बुद्धले भन्नुभयो- यी स्त्रीहरूको सौन्दर्यको उत्कर्ष देखेपछि तिमीलाई आफ्नी पत्नीको कत्तिको याद आइरहेको छ ठीकठीक भन । नन्दले अप्सराहरूको अक्षत रूपराशिका सामु आफ्नी प्रियतमाको सौन्दर्य फिका लागेको बताए । उनले नजिकैको रूखमा बसेकी एउटा आँखा नभएकी बाँदर्नीलाई देखाउँदै अगाडि भने- भगवान, यी अप्सराको सौन्दर्यको सामु मेरी पत्नी त्यो कानी बाँदर्नी जत्ति पनि छैन ।
अब तिम्रो के इच्छा छ ? भन्ने बुद्धको प्रश्नमा नन्दले भने, 'भगवान म अप्सरालाई आलिंगन गर्न चाहन्छु ।' बुद्धले भन्नुभयो, 'त्यसो हो भने तपस्या गर । यथेष्ट तपस्या नगरी कसैले पनि अप्सरालाई पाउन सक्दैन ।'
स्वर्गको यात्रापछि दुवै बिहारमा फर्किए । नन्दले घोर तपस्या आरम्भ गरे । अत्यन्त अल्पभोजन गरेर नन्द दिनरात ध्यानको अभ्यासमा लीन रहन थाले । यसरी एकाएक नन्दको स्वभाव परिवर्तन भएको देखेर बिहारमा गाइँगुइँ चल्न थाल्यो । एकाध भिक्षुहरूले छेडछाडसमेत गर्न पछि परेनन् । अप्सरा पाउनका लागि ध्यान बस्दैछन् यी भिक्षु । ध्यानकै अभ्यास गर्ने भए निर्वाण प्राप्तिका लागि गर्नु नि ।
यो कुराले नन्दको मनमा गहिरो प्रभाव पार्यो । ध्यानको अभ्यासले गर्दा क्रमशः मनमा रागरञ्जित विचार कम हुन थालेका थिए । सही र गलत के हो भन्ने हेक्का राख्न सक्ने भइसकेका थिए । ध्यानकै अभ्यास गर्ने भए स्त्री शरीरको भोगका लागि किन, निर्वाणकै लागि गर्नु उत्तम हो । क्षणिक सुखका लागि मरिमेट्नु किन, स्थायी शान्तिकै लागि अभ्यास गर्नु मनासिव हो । यी कुराको हेक्का उनी स्वयंलाई हुन थालिसकेको थियो । अतः त्यही दिनदेखि नन्द दुःखमुक्तिका लागि ध्यानको अभ्यासमा दत्तचित्त भए । ध्यानको विधि र पद्धति बुद्ध स्वयंले सम्झाउनुभएकै थियो । मनैदेखि अभ्यास गर्न थालेको केही दिनमै मन स्थिर हुन थाल्यो । स्थिरताले एकाग्रता बढायो ।
जीवनमा बुद्धिमानीको कुरा केही छ भने त्यो एकाग्रता हो र आफ्नो शक्तिलाई यत्रतत्र छरिदिनु बुद्धिहीनता हो । एकाग्रता ध्यान हो, एकाग्रता मुक्तिको बाटो हो । पहिला त नन्दको मन बारम्बार महलमा पुग्थ्यो, अनेक प्रकारका भोगविलास र सुखसयलको कल्पनाले तरंगित हुन्थ्यो । भौंतारिइरहने मनमा ध्यानको अभ्यासले एकाग्रता विकास भयो । नन्दको चेतना खुल्न थाल्यो । विचारहरू शान्त भए । प्रज्ञा जाग्यो । चार आर्य सत्य र अष्टांगिक मार्गको बोध भयो । उनलाई सताउने दुःख र क्लेशहरू मेटिए । समताको भाव उदय भयो । दुःखीहरूप्रति करुणा जाग्न थाल्यो ।
बज्रयानको आरम्भ
नन्दलाई यौन आशक्तिको अँध्यारो खाडलबाट उद्धार गर्न बुद्धले प्रयोग गर्नुभएको उपायले सम्भवतः बज्रयान सम्प्रदायको मार्ग प्रशस्त गर्यो । उपाय कौशल्य बज्रयानको मूल दार्शनिक आधार हो । राग र द्वेषबाट मुक्ति पाउन हरेक उपाय प्रयोग गर्नु खुल्ला रहनु बज्रयान हो । भनिन्छ,
पादलग्नं करस्थेन कण्टकेनैव कण्टकम्,
रागेणैवोद्धरेत् रागम् ।
अर्थात्, पैतालामा बिझेको काँडालाई झिक्न अर्को काँडा उपयोग गरिएजस्तै मनमा भएको रागलाई हटाउन रागकै प्रयोग गर्न सकिन्छ । यही नै बुद्धिमत्ता हो । बज्रयान तन्त्रयान हो । तन्त्र जीवनवादी हुन्छ, जीवनका हर आयामलाई स्वीकार गरेर अगाडि बढ्नु तन्त्रको विशेषता हो ।
कुनै उँचो लक्ष्य बोध हुनु र त्यो लक्ष्य प्राप्तिमा प्रवृत्त हुनु, तल्लीन हुनुमा जति आनन्द अर्थोक केहीमा हुँदैन । बुद्धत्वको भोक महसुस हुनु र कुनै पनि उपायले मनलाई ध्यानमा एकाग्र गर्न सक्नु जीवनको गरिमा हो । यो एकाग्रतामा सुरुदेखि नै आनन्द महसुस हुन्छ । जीवनमा निष्फलता अपराध होइन, निम्नकोटीको लक्ष्य हुनु अपराध हो । उच्चकोटीको लक्ष्य तय गरिएको छ भने निष्फलतामा पनि आनन्द हुन्छ । निम्नकोटीको लक्ष्य छ भने त्यसको प्राप्तिले पनि बेचैनी बढाउँछ ।
तथा तथा प्रवर्तेत यथा न क्षुब्भ्यते मनः
संक्षुब्धे चित्त रत्ने तु सिद्धिं नैव कदाचन ।
अर्थात्, मनले जे जे खोज्छ त्यो पूरा गर्नू । जे गर्दा मनमा कुनै प्रकारको क्षोभ बाँकी रहँदैन त्यो अपनाउनू । मनै क्षुब्ध भयो भने सिद्धि कहिल्यै हुँदैन ।
जेन गुरुहरू भन्ने गर्छन्ः जब भोक लाग्छ म खान्छु, जब थाक्छु म सुत्छु । अतीतको सम्झना र भविष्यको कल्पनाले मनलाई विकृत नबनाई वर्तमान अवस्थामा सहज रूपले बाँच्नु आफैंमा साधना हो । हाम्रो चित्त हामी जहाँ छौं त्यहीँ रहेका बेला ज्ञानोदयको झलक उपलब्ध हुन्छ । देख्दा देख्ने मात्रै, सुन्दा, सोच्दा र थाहा पाउँदा थाहा पाउने मात्रै अभ्यास हुनु अद्भुत साधना हो । कुनै पनि वाद, सिद्धान्त र दर्शनको चश्माले हेर्दा व्यक्ति वा वस्तु विकृत देखिन्छन्, जस्ताको तस्तै हेर्दा समस्त सृष्टि सुन्दर देखिन्छ । मनमा यही सहजता हुँदा नै सौन्दर्यबोध हुन्छ । यही बोधमा सृजना सम्भव हुन्छ ।
सहजता जीवनको अभिन्न अंग हो । सहज रूपले भोगको आशक्ति त्याग गर्न सकिन्छ । र यही नै अध्यात्म साधनाको आजसम्मको सर्वोत्तम विकास हो । बज्रयानलाई सहजयान पनि भनिन्छ । सहजयानलाई अपनाएको साधकको लक्ष्य त उँचो हुन्छ नै, तर उसले मनका हरेक विचारलाई स्वीकार गर्छ । साधकले विचारको गहिराइसम्म नियाल्छ तर कुनै पनि विचारप्रति आसक्त हुँदैन । यही क्रममा विचार तिरोहित हुन्छन् र साधकले निर्विचार हुनुको अपार आनन्द बोध गर्छ ।
राजकुमार नन्दलाई स्त्री सुखको गहिरो आशक्ति थियो । आफ्नी पत्नीको रूपराशि र तदनुकूल हाउभाउले राजकुमार हायलकायल भइसकेका थिए । बुद्धले आरम्भमा त अनेक उपदेश सुनाएर नन्दको मनको राग हटाउने चेष्टा गर्नुभयो । तर, ज्ञानका कुरा नन्दको दिमागमै पसिरहेका थिएनन् । भोगको अभावमा नन्दको मनको खिन्नता बढ्दै गइरहेको थियो ।
बुद्धले भन्नुभयो- खिन्न हुनुको साटो यथासम्भव उपाय अपनाएर चाहे जपबाट होस्, चाहे शक्तिशाली मन्त्र उच्चारण गरेर, चाहे सुन्दर कहावतको अभ्यास गरेर, आफ्ना लक्ष्य प्राप्तिको लागि अगाडि बढिरहनुपर्छ । यही बुद्धिमानी हो । बुद्धले नन्दको राग हटाउन अर्को रागको प्रयोग गर्नुभयो । बज्रयानको स्रोत बुद्धका कथा र उपदेशमै भेटिन्छ । बज्रयानले बुद्ध दर्शनलाई छोडेको छैन, बज्रयान त बुद्ध दर्शनको विकसित अवस्था हो ।
चेतनाको पर्दा थोरै उघ्रेका व्यक्ति ध्यानमा आकर्षित हुन्छन् र तिनीहरूलाई यही जन्ममै बुद्धत्व प्राप्ति सम्भव छ, त्यो पनि सहज रूपले सम्भव छ । बज्रयानले सहज रूपले सम्भव मार्ग देखाउँछ । यो मार्गले आसलाग्दा साधकलाई सागर पारी पुर्याउँछ । बज्रयान मुक्तियान हो ।
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
