सोचे जस्तो छैन घान्द्रुक

लाहुरे संस्कृतिको गहिरो असर भेटिन्छ अर्थतन्त्रमा पनि । स्थानीय उत्पादन नगन्य छ । गाउँमा मकै र मोहीभन्दा क्यापुचिनो र अमेरिकानो सजिलै पाइन्छ । कोदोको ढिँडोभन्दा पास्ता र स्पागेटी बनाउन सजिलो मान्छन्, होटेलवालाहरू ।

'हेर्दा राम्रो घान्द्रुके गाउँ छ
बस्ने भए मायालु दिलमा ठाउँ छ'

तिलक बम मल्लको स्वरमा सजिएको गीतको घान्द्रुके गाउँमा छु म । हिमालको काखमा लहलह कोदो पाकेको घान्द्रुकको पर्यावरण देखेर थाहै नपाई मुखबाट फुस्किन्छ - आहा ! तर म भने बेचैन छु । आफ्नै देशमा पराइ हुनुको बेचैनीले डामिरहेछ मलाई । पर्यटन व्यवसायलाई प्रमुख आर्थिक स्रोतमध्ये एक मानेको देशको प्रमुख पर्यटकीय क्षेत्रमा आएपछि मात्रै यो व्यवसायका अँध्यारा पाटाहरू देखिने रहेछन् । अन्नपूर्ण सर्किटको प्रमुख रमणीय स्थान घान्द्रुकमा विडम्बना मल्लको गीतमा जस्तो मायालु दिल पाउन भने गाह्रो रहेछ ।

गाउँ पुग्दा अँध्यारो थियो । हाम्रो समूह ठूलो थियो । एउटै होटेलमा सबै नअट्ने भएकाले साथीले अर्को होटेलमा बास मागे । जवाफ साह्रै नमिठो आयो, 'नेपालीलाई कोठा दिँदैनौँ ।' होटेलको नाम याद भएन । आन्तरिक पर्यटनले देशको अर्थतन्त्रमा राम्रो योगदान गरिरहेको दाबी गरिएको समयमा घान्द्रुकेको यो अभिव्यक्तिले आफन्तलाई पाखा लगाएर पराइलाई अँगालेको जस्तो महसुस गरायो ।

यो घुमघामको मौसम हो । हिमाल सफा देखिने भएकाले अन्नपूर्ण सर्किटमा पर्यटकको आगमन बाक्लो छ । प्रशस्तै भेटिन्छन् देशी, विदेशी पर्यटक । त्यसैले होला सायद, विदेशीलाई बढी महत्त्व दिइएको छ । तर फरक भेटिए 'गुरुङ कटेज'का किसम गुरुङ । विदेशीलाई भन्दा नेपालीलाई बास दिन रुचाउँदा रहेछन् उनी । पचास कटिसके । होटेल चलाइरहेछन् । उनलाई सम्झना छैन, यो भूगोलमा कहिलेदेखि आउन थाले पर्यटक ।

उनले सम्झन सक्ने बेलादेखि नै घान्द्रुकमा विदेशी पर्यटक देखिरहेका रहेछन् । नेपालीका लागि भने केही वर्षदेखि मात्रै यो पर्यटकीय गन्तव्य बनेको छ । पहिलेदेखि गोरा अनुहार देख्ने बानी लागेकाले पनि होला घान्द्रुकेलाई नेपाली अनुहार त्यति प्रिय नलागेको । सस्तोमा नेपालीलाई बास दिनुभन्दा विदेशीलाई महँगो शुल्क लिनु फाइदा हुने भएकाले पनि होला यति निष्ठुर भइदिएको ।

गाउँमा छैन गाउँ

सहरदेखि टाढा प्राकृतिक सौन्दर्यसँगै गाउँको मौलिकता हेर्ने चाहना थियो । त्यसैले निस्किएँ गाउँ घुम्न । अन्नपूर्ण सर्किटको पहिलो स्टप घान्द्रुक गाउँ विकास समिति वडा नम्बर ३ का अधिकांश घरहरू होटेल बनेका रैछन् । अधिकांश आधुनिक सिमेन्टेड । नेपाली घरहरूको मौलिक स्वरूप हेर्न चाहनेहरूका लागि यो दृश्य आँखामा बिझाउँदो रहेछ । राम्रो पक्ष, गाउँ भने निकै सफा र चटक्क परेको छ । बाटोमा कतै फोहोर भेटिँदैन । काठमाडौंमा बरु बाटोमा डस्टबिनहरू भेटिँदैनन् तर घान्द्रुकका बाटोमा फोहोर व्यवस्थापनका लागि डस्टबिनहरू राखिएको देखेँ ।

रहरलाग्दो ढुंगा छापेको बाटो मौलिक थियो । हरियालीले मन लोभ्याइरह्यो । ढुंगा छापेको बाटो करिब १५ हिँड्दा पुरानो गाउँ आँखा अगाडि उभियो । रातो माटो र कमेरोले लिपेको । ढुंगाका छाना । मौलिक घरहरू देख्दा मन रमायो । सायद लुकिबसेको नस्टाल्जिया जाग्यो एकाएक ।

गाउँ भने सुनसान थियो । अधिकांश युवा विदेशमा छन् । बाँकी भएका वृद्धवृद्धा कोदो टिप्न गएका थिए । रहेका केही युवाले होटेल चलाएका छन् । लाहुरे संस्कृतिको गहिरो असर देखिन्छ गाउँमा । युवाहरू हङकङ, यूकेमा लाहुरे छन् । ती लाहुरेको घरमा होटेल या होमस्टे चलाएर आफन्तहरू बसेका छन् । कतिसम्म भने गाउँमै रहेको होटेलमा काम गर्न बाहिरबाट मान्छे ल्याउनुपर्छ । 'गुरुङ कटेज'मै पनि दुईजना मात्र स्थानीय कर्मचारी छन् । बाँकी दुईजना घान्द्रुक बाहिर आएका रैछन् ।

लाहुरे संस्कृतिको गहिरो असर भेटिन्छ अर्थतन्त्रमा पनि । स्थानीय उत्पादन नगन्य छ । गाउँमा मकै र मोहीभन्दा क्यापुचिनो र अमेरिकानो सजिलै पाइन्छ । कोदोको ढिँडोभन्दा पास्ता र स्पागेटी बनाउन सजिलो मान्छन्, होटेलवालाहरू । घुमिहिँड्दा यसो गफ गरौं भने पनि होटेल चलाउन व्यस्ता आमाहरू 'फुर्सद छैन नानी' भन्छन् । लाग्यो, नेपाली मनमा भएको आत्मीयता विदेशी पैसाले हडपेको छ ।

होटेल फर्किएर पोखराबाट ल्याइएको चामलको भात खाइयो । आलु भने गाउँकै उत्पादन रहेछ । लेकमा भएकाले घान्द्रुकमा धान खेती नहुने रहेछ । यहाँको उत्पादन आलु, कोदो, जौ । त्यही उत्पादन पनि काम गर्ने युवाको अभावमा घट्दै गएको । पोखराबाट खच्चडमा सामान ल्याएर चल्ने यहाँको होटेलको नियति ।

सम्झना पुरानै मीठो

गुरुङ समुदायको बाहुल्य रहेको घान्द्रुकमा राई, ठकुरी, क्षेत्री पनि छन् । गाउँका हर्ताकर्ता उज्ज्वल गुरुङले अहिले घान्द्रुकमा गुरुङहरूको २६ औं पुस्ता बसिरहेको जानकारी दिए । बाटोमा ७५ वर्षकी आमै भेटिइन्, मालाखोरे बजै । ७५ वर्षकी मालाखोरे बजै अहिले पोखरामा बस्दिरहिछन् । केही दिन गाउँ बस्न भनेर आएकी । घाँटीमा भिरु माला, बुट्टे चोली, पटुकी, कानभरि रिङ, टाउकोमा क्रोमो गुथेकी बजै आठ वर्ष भएछ पोखरा गएकी । उमेरले डाँडा काटेको पत्तै पाएकी थिइनन् उनी । उकालीओराली गरिरहेकी बैंसमा जस्तै ।

तर, गाउँ फर्कंदा कुनै उल्लास लाग्दो रैनछ । दिनभरि काम गरेर बेलुकी रोदी बस्ने पुराना दिन सम्झि भावुक भइन् उनी । भनिन्, 'रोदी गाउने चलन हरायो, कानको रमाइलो पनि छैन, आँखाको रमाइलो पनि छैन ।' त्यसैले उनलाई पूरै गाउँ सुनो लाग्दो रहेछ । पुरानो दिन सम्झँदै आफ्नो जवानीको गीत सुनाइन् उनले -

चौतारीमा वर हैन पिपलु
लानेभन्दा फकाउने सिपालु

समयसँगै फेरिएको घान्द्रुकदेखि उच्चाट लागेको रैछ उनलाई । 'कुइरेहरू आएपछि नयाँ डिजेनको घर बनाउन थाल्यो', टिप्पणी गरिन् उनले ।

संग्रहालयमा पहिचान

कुनैकुनै घरमा संग्रहालय खोलिएका रहेछन् । गुरुङ पोसाक लगाएर फोटो खिच्न पाइँदो रहेछ । यो सुविधा पर्यटकका लागि । स्थानीय गुरुङसेनीहरू त एडिडासको ट्राउजर नै लगाउन रुचाएजस्तो देखिए । पहिचान संग्रहालयमा पसेछ । पर्यटकलाई बेच्ने सामान बनेछ ।

'अन्तर्राष्ट्रिय वाटरकलर सोसाइटी'ले आयोजना गरेको 'अन्तर्राष्ट्रिय जलरङ महोत्सव' अन्तर्गतको कार्यक्रम सन्दर्भ थियो घान्द्रुक पुग्ने । ४० विदेशी कलाकारसहित स्वदेशी कलाकारको कार्यशाला राखिएको थियो त्यहाँ । विकसित मुलुकका अत्याधुनिक जीवन चित्रमा कोरिरहेका कलाकारलाई हिमालको काखमा पुग्दा बेग्लै संसारमा पुगेजस्तो भान भइरहेको थियो ।

धन्न प्रकृतिले हिमाल दिएको छ हामीलाई । यही अन्नपूर्ण र माछापुच्छ्रे बेचेर घान्द्रुकले सुविधासम्पन्न होटेल चलाइरहेको छ । बिहान, दिउँसो र बेलुका रङ फेरिरहने हिमाल कहिले सुन झैं देखिन्छ कहिले चाँदी झैं । कहिले बादलसँग लुकामारी खेल्छ । मनमनमै सोचिबस्छु - छातीमा बिक्रीको ट्रेडमार्क टाँसिएको थाहा होला कि नहोला हिमाललाई ?

उच्च तापक्रमका कारण अन्नपूर्णको चुचुरोबाट बाफ बनेर फुसफुस उँडिरहेको हिउँ देखिन्छ । हिमालको धेरै भागमा हिउँभन्दा काला चट्टानमात्र देख्दा साह्रै दुःख लाग्छ । 'ग्लोबल वार्मिङ' ले यसरी गाल्दै गए अबको केही वर्षमा हाम्रा हिमाल नांगिनेछन् कल्पिँदा अत्यास लाग्छ । अनि के बेच्नेछौं हामीले ? उट्पट्याङ प्रश्न दर्गुछ मनमा ।

साँझ 'आमा समूह'ले पाहुनालाई स्वागत कार्यक्रम आयोजना गर्छन् । अपुरो गुरुङ पोसाकमा आएका महिलाले फूलमालाले स्वागत गर्छन् । तर घान्द्रुकको मौलिक नृत्य र गीत सुन्ने रहर अपुरै रहन्छ । मेमोरी चिप्समा संग्रृहीत गीत बज्छ । नाचगान हुन्छ अपुरो, अधुरो । कार्यक्रम सकिन्छ तर मनमा असली घान्द्रुक देख्ने रहर बाँकी नै रहन्छ ।