छाउघर दु:ख

'चिसो हावा चल्यो । उल्लु करायो, त्यतै चिलाउनेको रूखतिर । करायो एकछिनपछि चमेरो पनि । फत्ल्याक्क छानामा केही खस्यो । सरसर चलेजस्तो पनि लाग्यो । के होला त ? फेरि मनमनै डराएँ । एक्कासि मनले भन्यो, लौ भूत आयो ।
भूत । भूत । भूत ।

मनको हरेक शंकाले भन्यो । बोक्सी आई, भेष बदलेर । मलाई लिनै आई । अहो म त झन्झन् कायर भएँ ।'
नचाहँदा नचाहँदै आफ्नो गाउँसमाजमा चलिआएको चलन छाउपडी प्रथा बार्न बाध्य बालिकाको मनको डर हो यो । सधैं हजुरबुवा हजुरआमाको काखमा हर्किएकी एउटी बालिका उमेर पुगेर पहिलोपटक महिनावारी भएपछि घरदेखि टाढाको जंगलछेउकै छाउगोडमा बास हुँदा उनीभित्र चलेको मनोवैज्ञानिक आँधीबेहरीलाई उपन्यासकार राज सरगमले आफ्नो कृति 'छाउघर'मा समेटेका छन् ।

सुदूरपश्चिमको प्रायः जिल्लामा छाउपडी प्रथा व्याप्त छ । आज पनि छाउपडीका नाममा छाउगोठमा राखिने महिला विभिन्न हिंसाका सिकार हुन पुगेका छन् । मंसिर महिनाको पहिलो सातामात्रै पनि छाउगोठमा राखिएकी एक महिलाको मृत्युको समाचार सञ्चारमाध्यममा छाएको थियो । विभिन्न गैरसरकारी संघसंस्थाले जनचेतनामुलक अभियान चलाए पनि त्यहाँका महिलाले यो प्रथाबाट अझै छुट्कारा पाउन सकेका छैनन् ।

एक गैरसरकारी संस्थामा काम गर्ने सिलसिलामा राज सरगमले पनि सुदूरपश्चिमका धेरै जिल्ला घुम्ने मौका पाए । त्यसमा पनि आफू स्वयं सुदूरपश्चिमकै भएकाले पनि त्यहाँका रीतिरिवाज र संस्कारहरू उनका लागि नौला थिएनन् । छाउपडीका नाममा महिलाले पाएको यातना उनले आफ्नै घरपरिवार र समाजमा देख्दै हुर्केका हुन् । त्यसैगरी कामको सिलसिलामा अछाम, बजाङ, बाजुरा, डोटीलगायतका जिल्लामा जाँदा पनि त्यहाँका महिलाको दर्दनाक अवस्था देखे सुनेर उनीभित्रको सिर्जनशीलतालाई एउटा राम्रो विषयवस्तु मिल्यो ।

यसैको फलस्वरूप राजको पहिलो उपन्यास 'छाउघर' पाठकसामु आइपुगेको छ । २०७० सालमै पूरा गरिसकेको आफ्नो उपन्यासलाई राजले दुई वर्ष लगाएर पुनर्लेखन गरेपछि फाइन प्रिन्ट्सले पाठकसामु यो कृति पस्केको बताए उनले ।

पहिलोपटक महिनावारी वा सुत्केरी हुँदा ठाउँअनुसार बार्ने दिन पनि फरक छन् । तर, सुदूरपश्चिमका प्रायः ठाउँमा २२ दिनसम्म छाउगोठमा बस्ने चलन छ । उपन्यासकार राजले उपन्यासकी मुख्य पात्र कलालाई पहिलोपटक महिनावारी भएर छाउगोठमा राखेपछि उनले भेटेका मानिस, भोगेका कुरा, देखेको समाज उनैमार्फत वाचन गराएका छन् । स्कुलबाट घर फर्कंदै गर्दा ६ कक्षामा पढ्ने कला जाँघ भिजेजस्तो महसुस गर्छिन् । जामा माथि सारेर हेर्नेबित्तिकै आत्तिन्छिन् र घरतिर दौडिन्छिन् ।

आफूलाई के भएको हो भन्ने थाहा पाउनुअघि नै उनकी आमाले उनलाई बारीको पुछारको सुनसान छाप्रोमा पुर्‌याउँछिन् । डरसँग सामना गर्दै कलाले आफूलाई त्यही छाप्रोमा लुकाएर राख्छिन् । त्यहाँ उनले बाजेको देउता, भागिरथी दिदीको प्रेम, महादेवको सर्प, फुपूको लसपस, रूपा भाउजूको सुत्केरी व्यथा सबै थाहा पाउँछिन् ।

छाउका पौराणिक र वैज्ञानिक आधार र एकान्तमा बस्नुको कारण पनि उनी खोतल्दै जान्छिन् । बाह्र वर्षकी बालिकामा उमेरले ल्याएको परिवर्तन र आइपर्ने दुःखको सामना गर्दै गोठमा काटेको बाइस रात र उनले परिवार र परम्परासँग गरेको विद्रोहको कथा हो छाउघर ।

'यो बाइस दिनको खुट्किलोमा उभियो मन । तर, बिहानैदेखि म निराश थिएँ । उदास थिएँ । चञ्चल पानीसँग खेल्दा पनि चुलबुले हुन सकिनँ । अर्को, फेरिएँ त म । कस्तो बूढो मन भइदियो । जतिखेर पनि कुराहरूमात्रै खेलाइरहने । अनावश्यक सोचेर छटपटिरहने ।'

छाउगोठमा २२ दिन बिताएर घर जाने दिनमा त्यही छाउगोठको माया लाग्ने र घर जाँदा बिरानो देश जान लागेको अनूभूति हुन्छ कलालाई । निराशासँगै आशा जगाउने पात्रहरूलाई पनि उपन्यासमा अटाइएको छ । कलाकै छाउगोडको नजिकै अर्को छाउगोठमा बसेकी उनकी भाउजू पर्ने रूपाले घर गएपछि विद्यालय जान नछाड्नु र समयसँगै उज्यालो पनि छ भनेर उनलाई अर्ति दिन्छिन् । उपन्यास लेख्ने क्रममा उनले धेरै अनुसन्धान गरेका थिए ।

पूर्व पाँचथरदेखि पश्चिम महाकालीसम्मका मानिसलाई भेटेर उनीहरूसँग सोधपुछ गरी ठाउँअनुसारको महिनावारी बार्ने चलन बुझेका थिए । काठमाडौंमा बस्ने रैथानेले समेत महिनावारी कसरी बार्छन् भन्ने उनले त्यति बेला नै बुझे । थारू, तामाङ, गुरुङ, मगरले महिनावारी नबारे पनि नेवार जातिमा पनि बार्ने आआफ्नै तरिका रहेको उनले थाहा पाए । महिनावारी बार्नुपर्ने कारण के हो, यो पहिलोपटक हुँदा किन दाजुभाइको अनुहार हेर्नु हुँदैन भन्ने बहस पनि छाउघरमा चलाइएको छ ।

उनले यसको कारण खोतल्दै आध्यात्मिक गुरु आचार्य केशवशरणलाई सोध्दा उनले 'जसरी एउटा मकैको बोट हुर्कंदै जाने क्रममा त्यसले जमरा, घोगा र जुँगा हालेपछि भाँचेर देवतालाई चढाइन्छ त्यसरी नै हामीले पनि कुल, संस्कार र देवतालाई चोखो राख्न दिदीबहिनीलाई गोठमा राख्ने गरिन्छ' भन्ने जवाफ दिएका थिए ।

अछाम, बझाङ, डोटीबाट कैलाली कञ्चनपुर झरेका मानिसले पनि गोठ बनाएका छन् । अछामीहरूको दलित समुदायमा यो प्रथा अझै बढी मानिने राजले पाए । ५६/५७ सालतिरको द्वन्द्वकालको तीन पुस्ताको कथालाई यस कृतिमा समेटिएको छ । नातिनी पुस्तासम्म आइपुग्दा तराई झर्ने क्रममा केही सुधार भने आएको राजले पाएका छन् । छाउगोठलाई जंगलको छेउमा नलगी उनीहरूले घरनजिकै सार्न थालेका छन् । पहिलोपटक महिनावारी वा सुत्केरी हुँदा उदाउँदो सूर्य र मर्दलाई हेरे पाप लाग्छ भन्ने मान्यता एउटा भ्रममात्रै हो । उनले आध्यात्मिक गुरु र डाक्टरहरूलाई सोधेर यो पुष्टि गरिसके ।

आफैंले घरघरमा थापना गरेको कुलदेवतासँग डराउँछन् मानिस । ती कस्ता देवता हुन् भन्ने प्रश्न राजले उठाएका छन् । नेवार जातकी एक महिलामार्फत उनले उपन्यासमा विज्ञान र धर्मका कुरालाई पनि उठाएका छन् । आफूलाई पण्डित टोपलिने मानिस कति हदसम्म गिर्न सक्छन् भन्ने कुरा उनले शिव मन्दिरका पुजारीमार्फत प्रस्तुत गरेका छन् । फेसबुकको विकृतिलाई लिएर 'चिम्नी' लेखिसकेका राज रुकुम, रोल्पा, म्याग्दी र बागलुङका बासिन्दाले भेडा चराउन लैजाने बुकीको कथा लेख्ने तयारीमा छन् ।

विद्यार्थी जीवनमै 'अभ्यन्तर स्पर्श' गजलसंग्रह निकालेर साहित्यमा लागेका राजले चलचित्र 'सुनपानी'बाट लेखन सहयोगीका रूपमा सिनेमामा कथा लेख्न थालेका हुन् । उनले 'चाल', 'मेरो मान्छे'लगायतका चलचित्रको कथाका साथै केही चलचित्रमा गीतसमेत लेखिसकेका छन् । नेपाली समाजमा लुकेका कुरा र कुसंस्कार हटाउने खालको जनचेतनामूलक किताबहरू लेख्न सके अबका दिनमा किताब बिक्न गाह्रो नपर्ने उनको बुझाइ छ ।