राष्ट्रिय गौरव बनेको एउटा मिथक

चंगेज खाँ र म्याडम टुसा
केही वर्षअघि न्युयोर्क टाइम्सले चंगेज खाँलाई सहस्राब्दी पुरुष घोषणा गरेपछि ती ऐतिहासिक व्यक्तित्वमाथि धेरै किताब लेखिएका छन् । तीमध्ये केही मंगोलियन भाषामा छापिएपछि मंगोलियन नागरिक स्वयं पनि बढी परिचित हुन पाए उनीसँग ।

त्यसैले यी सुपरिचित ‘मंगोल' लाई उलानबटोरस्थित म्याडम टुसा संग्रहालयमा पुग्ने युवा पुस्ताबीच थप ख्याति हासिल हुनेछ । यी महान् सम्राट् चंगेज खाँलाई उनको ८५४ औं जन्मजयन्तीको अवसरमा विश्वको सर्वाधिक ठूलो भूभाग ओगटेका राज्यको संस्थापकको रूपमा मंगोल जनताले अमरत्व प्रदान गरेका छन् । यहाँ आउने पर्यटकले ती इतिहास पुरुष, उनका वंशज तथा निर्भय योद्धासँग महत्वपूर्ण नेता र खेलाडीको ‘मैननिर्मित मूर्तिसँगै फोटो खिचाउने अवसर पाएका छन् ।

इरब जस्सा
चंगेज खाँले समग्र (ग्रेट गभर्नेन्स) कानुन अनुमोदन गरे, मंगोल साम्राज्यमा अनुशासन र न्याय सुनिश्चित गर्न । उनले चोरी, झूट र यौन दुराचारलाई अपराध ठहर गरे भने धार्मिक स्वतन्त्रता पनि सुनिश्चित गरे । इरव जस्सा नै मंगोल साम्राज्यको सफलताको जग थियो ।

अथक तथा निर्भय योद्धा

उनको पिताको मृत्युपछि नेमुजिन र उनको परिवार सांघातिक तथा कडा प्रहारबाट बच्न सफल भए । उनी दस वर्ष छँदा आफ्ना सौतेनी दाइसँग युद्ध गरे र मारे उनलाई, धनुवाणले । त्यहाँका विभिन्न जातजातिलाई एकताबद्ध गर्ने अभियानको सुरुआत त्यहीँबाट भयो ।

अग्रणी युद्ध नेता

चंगेज खाँ अग्रणी योद्धा तथा नेता थिए । धेरैजसो तथ्यहरूले सावित गरेका छन् कि उनले आफ्ना शत्रुलाई अनपेक्षित चलाखीबाट पराजित गरे । उनमा सबै मंगोल फौज दक्ष रिसल्ला थिए, जो दुई खुट्टाले घोडा नियन्त्रित गर्थे र हातले शत्रुहरूमाथि धनवर्षा गर्थे ।

कूटनीतिका सूत्राधार

चंगेज खाँले सधैं सहअस्तित्व, सौहार्दता र शान्तिलाई पहिलो प्राथमिकता दिए । उनले आधिकारिक सन्देशवाहक तथा प्रतिनिधिहरूको अधिकार सुनिश्चित गरे विश्वमै ।
रहस्य
चंगेज खानले आफ्नो चित्र बनाउने स्वीकृति कहिल्यै कसैलाई दिएनन् । उनको मृत्युपछि मात्र उनको फोटो चित्र तयार गरियो । उनका परिवार र सेवकहरूले अत्यन्त रहस्यपूर्ण तरिकाले उनको शरीर गाडे । उनलाई कहाँ गाडिएको थियो भन्ने कुरा रहस्यमै राख्न उनीहरूले चार अलगअलग ठाउँमा मृत्युपछिका ‘समारोह' आयोजना गरे ।

सौन्दर्यका प्रशंसक

युद्धमा विजयपछि मंगोलहरूसँग सम्बन्ध गाँस्ने प्रथा थियो, राजा, राजकुमारहरू र सेनापतिहरूको सामुन्ने । राजाले राजापछि राजकुमार अनि केही बहादुर योद्धाहरूले क्रमबद्ध रूपमा महिला रोज्ने गर्थे । केही ऐतिहासिक तथ्यहरूले चंगेज खाँका ६ वटी रानी र ४० भित्रिनी भएको देखाउँछन् ।

वंशज
विश्वका ०.५ प्रतिशत जनसंख्या चंगेज खाँका प्रत्यक्ष वंशज मानिन्छन् । अर्को शब्दमा एक करोड ६० लाख व्यक्तिहरू उनकै वंशज मानिन्छन् । वैज्ञानिकहरूका अनुमानअनुसार झन्डै ८० करोड व्यक्तिहरू परोक्ष रूपमा उनका वंशज हुन् ।

विश्वकै विकासकर्ताः

मंगोल विजय र त्यहाँको विकासले विश्वकै अर्थतन्त्र तथा व्यापारमा ठूलो योगदान पुर्‍याएको छ । मंगोलहरूले हुलाक पद्धति र कूटनीतिक सन्देश पठाउने शैलीमा सुधार ल्याए । कसैकसैको भनाइमा युरोपेलीहरू मंगोलियाको दिग्विजयबाट असाध्य भयभीत भएकाले युरोपेली एकीकरणमा लागे ।

चंगेज खाँको मृत्यु

उनको जीवनको सम्बन्ध रहस्यमय प्रकरण उनको मृत्यु हो । सबभन्दा लोकप्रिय भनाइ हो, उनी घोडाबाट खस्दा घाइते भए र त्यसैबाट उनको मृत्यु भयो । कसैकसैले खुट्टामा धनुवाणबाट लागेको चोटबाट उनको मृत्यु भएको पनि भनेका छन् । केहीले एकजना विदेशी राजकुमारीले उनलाई विषसेवनबाट हत्या गरेको पनि भन्ने गर्छन् । तर जे होस्, चंगेज खाँले उनले देहत्याग गरेको या शान्ति हासिल गरेको त्यो ठाउँ सफलताका साथ सबैको जानकारीबाट ओझेलमै राख्न सफल भए ।

त्यो दुर्लभ प्रदर्शनी
सन् २०१७ को फेब्रुअरीमा निदरल्यान्डस्को नेसनल मिलिटरी म्युजियमले ‘चंगेज' नामक प्रदर्शनीको युरोपेली ‘प्रिमियर' गर्ने भएको छ । त्यसले अहिलेसम्मकै त्यो विशाल साम्राज्य र त्यसको प्रभावबारे विविध कथा प्रस्तुत गर्नेछ । त्यो प्रदर्शनी सात महिना या अगस्तसम्म चल्नेछ ।

घोडामा साम्राज्य

एउटा सैन्य पृष्ठभूमिबाट चंगेज खाँको जीवनका विविध झाँकी प्रस्तुत गर्न उक्त प्रदर्शनीले विभिन्न किसिमका दृश्य प्रयोग गर्नेछ । चंगेज खाँ र उनको साम्राज्यबारे अहिलेसम्म अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा यस्तो बृहत् परिचय प्रस्तुत गरिएको छैन ।

दर्शकहरूले साम्राज्यको विकाससम्बन्धी इतिहाससँगै चंगेज खाँले कसरी आफ्नो सेनाको सहयोग तथा सैन्य बुद्धिका कारण यस्तो ख्याति हासिल गरे, त्यसको जानकारी हासिल गर्नेछन् । अक्सर चंगेज खाँको जीवनबारे सुनिएका कथाभन्दा बाहिर गएर यो प्रदर्शनीले मंगोलहरूकै कथालाई विस्तृत रूपमा बाहिर ल्याएको छ । यसले मंगोल साम्राज्य धेरै धनी, कूतुहलपूर्ण र आजको राम्रो विश्वको लागि धेरै महत्वपूर्ण भएको सावित गर्छ, हामीले कल्पना गरेभन्दा फरक हिसाबले ।

असाधारण भण्डार

विविध समकालीन स्रोतहरू ‘डिजिटल मिडिया' र भित्री मंगोलियाको संग्रहालयका अत्यन्त दुर्लभ वस्तुहरू प्रयोग गर्दै मंगोलियाको कथा वर्णन गरिएको छ त्यसमा, एकदम रोचक र नौलो ढंगले । करिब १२३ कलात्मक मूर्ति प्रयोग गरिएका छन्, भित्री मंगोलिया (होहोट चीन) बाट । त्यसमा घोडाको सुनौला काठी, सुसाउने धनुवाण र सुनका गहना पनि सामेल छन् ।

चंगेज खाँको ऐतिहासिक भूमिका अन्तर्राष्ट्रिय जगत्मा प्रशंसित छ । मंगोलियामा मनाइने वार्षिक समारोह एउटा महत्वपूर्ण अवसर हो, चंगेज खाँको संस्कृति र इतिहाससँगै मंगोलियनहरूलाई विश्वमा विभिन्न मुलुक र त्यहाँका जनतासँग परिचित गराउन ।

चीनबाट बाहिरका मानिसहरूले हेर्न पाउने गरी यी ‘कला' लाई पहुँच दिइएको यो पहिलोपटक हो । ‘चंगेज' ले दर्शकलाई हरियो घाँसे मैदान, मरुभूमि र मंगोल साम्राज्यका राजदरबारतर्फ चुम्बकीय हिसाबले आकर्षित गर्नेछ । चंगेज प्रदर्शनी ‘नोमाड एक्जिबिसन' को एउटा परियोजना हो, भित्री मंगोलियाको म्युजियम र इडिनवरा युनिभर्सिटीसँगको साझेदारीमा ।

राष्ट्रिय गौरव
मंगोलियाका राष्ट्रपति टीएस इल्वदार्जले ९ जुन २०१२ मा एउटा आदेशमार्फत ‘राष्ट्रिय गौरव' दिवसको प्रारम्भ गरे । त्यो आदेश एउटा प्राज्ञिक अनुसन्धान तथा ‘एकेडेमी अफ साइन्सेस अफ मंगोलिया' को प्रस्तावका आधारमा जारी गरिएको थियो ।

त्यो आदेशले ११६२-जेमुजिनको जाडोयामको पहिलो महिनाको पहिलो दिनलाई चंगेज खाँको जन्ममिति घोषित गर्‍यो । ‘चन्द्रमास' (लुनर क्यालेन्डर) अनुसार त्यो ६० बर्से चक्रमा तेस्रो ‘समुद्री घोडा' वर्ष थियो । चंगेज खाँको जन्म दिनलाई हरेक वर्ष ‘मंगोलियाको गौरवको पर्व' का रूपमा मनाउने आदेश पनि दिइयो त्यसै दिन ।

यो वर्ष ‘मंगोलियाको गौरव' पर्व पाँचौंपल्ट मनाइँदै छ । हरेक वर्ष चन्द्रमास (लुनर क्यालेन्डर) अनुसार जाडोयामको पहिलो महिनाको पहिलो दिन ईश्वी संवत्को अलग-अलग दिनसँग मेल खान्छ । त्यसकारण ‘मंगोल गौरव' पर्व अलग-अलग वर्ष फरक-फरक दिनमा मनाइएको छ । यो वर्ष ३१ अक्टोबरमा परेको थियो उक्त दिन ।

चंगेज खाँले विशाल मंगोल साम्राज्य तेह्रौं शताब्दीमा स्थापित गरे युद्धरत विभिन्न मंगोल जाति, जनजातिलाई एकसूत्रमा बाँधेर । साम्राज्य निर्माणले सबै मंगोलहरूलाई एउटा राज्यअन्तर्गत ल्यायो र उनीहरूबीचको एकतालाई सदृढ गर्‍यो । मंगोल साम्राज्यको प्रतिष्ठालाई अन्तर्राष्ट्रिय जगत्मा फैलाउनुका साथै मंगोल जनताको सार्वभौम राज्यको अस्तित्व विश्व इतिहासमा सुरक्षित रह्यो, त्यो विजयका कारण ।

चंगेज खाँले आफ्नो राज्य स्थापना मात्र गरेनन्, युरेसिया क्षेत्रका मुलुकहरूलाई पनि विशाल मंगोल साम्राज्यको छातामुनि ल्याए । मंगोल साम्राज्य करिब दुई सय वर्षसम्म रह्यो र विश्वको ऐतिहासिक विकासमा योगदान पुर्‍यायो ।

युद्धताका कयौं व्यक्तिहरू यातनाको सिकार बने र सांस्कृतिक महत्वका सामग्री ध्वस्त भए । तर मंगोल साम्राज्य लगातार पराजित मुलुकको पुनस्र्थापना र विकासमा लगातार लागिरह्यो । ‘रेशमी मार्ग' लाई पुनस्र्थापना गरेर चंगेज खाँले पूर्व र पश्चिमलाई जोडे । सुरक्षालाई सुदृढ बनाउँदै स्थापित संरचनाबाट विभिन्न राष्ट्रियताबीच समझदारी विकास भयो त्यसबाट । एकअर्काका सांस्कृतिक आदानप्रदानसँगै आर्थिक र वाणिज्य सम्बन्ध पनि कायम भयो त्यसबाट उनीहरूबीच ।

सन् १९९६ मा वासिंटन पोस्ट्ले चंगेज खाँलाई ‘सहस्राब्दी व्यक्ति' घोषणा गर्‍यो । संयुक्त राष्ट्रसंघ महासमितिले सन् २००५ को नोभेम्बरमा विशाल मंगोल साम्राज्य स्थापनाको आठ सयऔं समारोहको अवसरमा विशेष प्रस्ताव पारित गर्‍यो ।

उक्त प्रस्तावमा ‘नोमाडिक सिभिलाइजेसन' (घुमन्ते सभ्यता) ले बृहत् प्रशासनिक, सांस्कृतिक र धार्मिक केन्द्रहरूबीच व्यापक सञ्जाल स्थापनामा महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको उल्लेख छ । यो निर्णयपछि ‘चंगेज खाँ र उनका विरासत' बारे अन्तर्राष्ट्रिय प्रदर्शनी भए, जर्मनी, अस्ट्रिया, हंगोरी र अन्य मुलुकमा ।

चंगेज खाँको ऐतिहासिक भूमिका अन्तर्राष्ट्रिय जगत्मा प्रशंसित छ । उनको वंशजको लागि त्यसप्रति गर्व गर्नु स्वाभाविक हो । मंगोलियामा मनाइने वार्षिक समारोह एउटा महत्वपूर्ण अवसर हो, चंगेज खाँको संस्कृति र इतिहाससँगै मंगोलियनहरूलाई विश्वमा विभिन्न मुलुक र त्यहाँका जनतासँग परिचित गराउन ।
लेखक नेपाल तथा भारतका लागि मंगोलियाका राजदूत हुन् ।