स्वाभिमान जोगाउनुपर्छ

नेपाललाई यति धेरै सहयोग दिँदा र सहानुभूति राख्दा पनि नेपालीहरूले भारत प्रति ‘नकारात्मक' सोच राखेका छन् भनेर भारतीय पक्षको गुनासो रहँदै आएको छ । यसका लागि विदेशीको ‘उक्साहट' र ‘घुसपैठ' जिम्मेवार छ भनेर समेत उनीहरूले भन्ने गरेका छन् । के यस्तै हो त ? यसबारेमा केही विश्लेषण आवश्यक छ ।

भरतीयहरू नेपालले भारतको विषयमा गरेको टीकाटिप्पणी र नकारात्मक धारणा देखेर उदेक भएको देखिन्छन् । सबैभन्दा बढी सहायता दिने, सामाजिक, धार्मिक, सांस्कृतिक, राजनीतिक, आर्थिक जस्ता विषयमा समानता रहेको देशमा भारतप्रति किन नकारात्मक सोच छ ? यो कुरा दिल्लीको लागी पनि शोध र चर्चाको विषय भएकै हुनुपर्छ ।

नेपालको सरकारले यसबारे केही आधिकारिक धारणा नराखे पनि नेपाली जनमानस भने ठूलो र शक्तिशाली भएकै कारणबाट भारतले नेपाललाई स्वतन्त्र अवधारणा राख्न नदिएको र आफ्नो कुरा 'लाद्न खोजेको' भन्ने धारणा पनि रहेको छ ।

जब भारतमा भारतीय जनता पार्टीले चुनाव जित्यो, प्रधानमन्त्रीमा नरेन्द्र दामोदर दास मोदीले शपथ लिए र छिमेकीहरू सँग सम्बन्ध सुधार गर्ने कुरा गरे ‘नेपालका शुभचिन्तकहरू भारतीय सत्तामा हर्ताकर्ता भए' भनेर नेपालीहरू खुसी भए ।

छिमेकीहरूसँग मैत्रीपूर्ण सम्बन्ध राख्ने, सहयोग बढाउने र सद्भाव राख्ने उनको कुराको सबैले स्वागत गरे । छोटो समयमा उनको नेपाल भ्रमण र नेपालको संविधानसभामा भएको उनको उद्गारबाट कति नेपाली त खुसीले गद्गद् भए, विरोधीहरू पनि प्रशंसा गर्न थाले । सारा सञ्चारमाध्यम मोदीमय भयो । तर यस्तो वातावरण लामो समय टिक्न सकेन ।

भारतमा धेरै नेपालीहरू रहन्छन् स्थायीरूपमा, रोजगारीको खोजिमा, तीर्थाटनमा, औषधोपचारमा । अधिकांश निम्नस्तरको शारीरिक परि श्रम गर्ने काममा लागेका हुन्छन् । उनीहरूले भारतमा सम्मान पाउँने कुरा छाडौं बरू खिसिट्यौरी नै पाउँछन् ।

विभिन्न ठाउँमा नेपालीलाई हेपेर सम्बोधन गरिन्छन । विदेशी भूमिमा यसलाइ सहेर बस्नेबाहेक उनीहरूसँग अरू विकल्प देखिँदैन । फिल्ममा देखाइने ‘चौकीदार' पात्र त ‘विचरा' नै हुन्छन् । उनीहरूको रोल ‘बहादुर' भनेर बोलाउँदा ‘जि साझप' भनेर दौडनु मात्र हुन्छ । यस्ता नकारात्मक प्रस्तुतिको हाल प्रतिवाद पनि हुने गरेको छ ।

भारतमा नेपाली बसेजस्तै नेपालमा पनि विभिन्न काम गरेर रहेका भारतीयहरू छन् । यसमा मजदुर, साना व्यापारी आदि पर्दछन् । यिनीहरूलाई पनि नेपालमा विभिन्न नामले हेपेर बोलाइन्छ । यस्ता सम्बोधनहरूलाई बेवास्ता गरेर आफ्नो काममा लाग्नुबाहेक यिनीहरूसँग पनि अर्को विकल्प देखिँदैन ।

सामान्य निम्न स्तरको र असहाय व्यक्तिले सहेर बस्ला तर अबको जागरुक समाजका शिक्षित व्यक्तिहरू यस्तो हेपाई सहेर बस्ने अवस्थामा छैनन् । कतिपय अवस्थामा आफ्नै देशका नागरिकसमेत यस्तो हेपाइमा पर्दछन् र यो कुरा ठूलो ‘मुद्दा' भएर आउँछ । जतिसुकै प्रयास गरेपनि समाजको तल्लो तप्कामा एकअर्कालाई हेप्ने प्रचलन रहिरहनेछ, जहाँ पनि हुन्छ ।

भारतमा नेपालसम्बन्धी विषय हेर्ने निश्चित निकायहरू रहेका छन् । दिल्लीले नेपालबारे आफ्नो धारणा यिनै निकायमार्फत बनाउँछ । ती निकायले नेपाललाई विशेषतः विहार र उत्तर प्रदेशको आँखाले हेर्ने गरेको पाइएको छ । भारतले नेपाललाई सामरिक कुरामा सबभन्दा गम्भीर रूपले हेर्ने गरेको छ र उत्तरतर्फको गतिविधितर्फ चनाखो रहेको पाइन्छ ।

नेपालमा भने भारतसम्बन्धी अध्ययनका लागि यस्तो कुनै स्थायी निकाय देखिँदैन । भारत नेपालको स्थायी ‘मित्र राष्ट्र' रहेको छ । सरकारको जस्तोसुकै धारणा भए पनि नेपाली जनताको भने भारतप्रति धेरै गुनासो रहेको छ । सरकारबीचमा शक्तिको जतिसुकै असन्तुलन भए पनि जनताबीच त्यस्तो नहुने हुँदा नेपालीबाट कडा असन्तोषका क्रियाकलाप पनि देखिने गरेको छ । जनताको प्रतिक्रिया संसारभर यस्तै रूपमा नै प्रकट हुने गरेको छ, भारत र नेपाल अपवाद हुन सक्दैन ।

नेपाल तथा भारतबाट निस्कने निष्पक्ष भावनाहरूले दुवै देशका नीतिनिर्माताको ध्यान आकर्षण गर्ने सकेको देखिँदैन । सरकारको काम कारबाहीमा उच्चतहका व्यक्तिहरूको दबदबा रहिरहने र उनीहरूमा रहेको हठ र जडता कायमै रहने देखिन्छ ।

भारतको विदेश नीतिमा नेपाल एउटा सानो तर महत्वपूर्ण पाटो हो तर नेपालका लागि भारत मुख्य र अनिवार्य महत्वपूर्ण विषय हो । भारतको नेपालबारे धारणा 'अध्ययन समूह'को निश्कर्ष हो भने नेपालको धारणा सत्ताधारीको सत्ता टिकाउने ‘लहड'। तसर्थ नेपालका उत्तरी र दक्षिणी दुवै छिमेकी देशहरूलाई नेपालको विदेशनीति भरपर्दो नभएको गुनासो छ ।

हेनरी किसिन्जरले आफ्नो किताब बल्र्ड अडर' मा नेपालको बारेमा सदियौंसम्म कुशलतापूर्वक चीन र भारतबीच आफ्नो कूटनीतिक सम्बन्ध सन्तुलित राख्न सफल भएको देश भनेर लेखेका छन् । तर दोस्रो जनआन्दोलनपश्चात् नेपालको विगतको सन्तुलित नीतिमा विचलन देखिन सुरु भएको छ ।

भारत नेपाललाई ‘बाह्रबुँदे सहमति' मार्फत सहयोग गरेवापतको प्रतिफल चाहन्छ भने चीन नेपालमा विगतकै नीतिको निरन्तरता चाहन्छ । भारतको नेपालप्रतिको सोचाइ बढी प्राविधिक, एकतर्फी र शंकालु रहेको पाइन्छ भने नेपाल ढुलमुले, कमजोर र मौकापरस्त रहेको देखिन्छ ।

नेपाल र भारतको सम्बन्धलाई दाजु र भाइबीचको सम्बन्ध जस्तो पनि भन्ने गरिन्छ । यस अर्थमा यो सम्बन्ध स्पष्ट, पारदर्शी र निष्कपट हुनुपर्ने हो । तर हालको यो सम्बन्ध दुवै तर्फवाट शंकास्पद र ढोग जस्तो देखिन पुगेको छ । नेपाल भारत सम्बन्धका बारेमा भारतमा आम जनता खासै सरोकार राख्दैनन् तथा सरकार र आम जनता एकमत देखिन्छन् भने नेपालमा सरकार र आम जनताको राय फरक रहेको र सरकार भन्दा जनता बढी प्रभावशाली रहेको देखिन्छ ।

जनसंख्याको तथ्यांकको बारेमा पनि भारतमा ठूलो भ्रम देखिन्छ । भारतीय सञ्चारमाध्यममा आउने विवरणमा नेपालको तराईमा ५१ प्रतिशत जनसंख्या रहेको र त्यसमध्य सबै तराईमूलका भएको जस्तो गरी देखाइन्छ, जबकि तराईको जनसंख्यामा ३९ प्रतिशत पहाडी, ३८ प्रतिशत मधेशी, १६ प्रतिशत थारू र अरू अन्य छन्। नेपाली पहाडका ‘खस—आर्य' भनेर भनिने जाति र भारतका उत्तराखण्डका जाति एकै मुलका हुन् भन्ने कुरा पनि धेरैलाई थाहा छैन ।

भारत एक ठूलो र विश्वको उदाउँदो शक्ति हो । विश्वमा प्रभावशाली भूमिकाका लागि भारतले आफूलाई जिम्मेवार र उदार देशको रूपमा पनि विश्वसामु स्थापित गर्न सक्नुपर्छ । हाल भारतको नेपाललाई हेर्ने दृष्टिकोणमा यस्तै उदारताको भने अभाव देखिन्छ ।

नेपालीको मन जितेर नेपाललाई आफ्नो अनुकूल बनाउन भन्दा आफ्ना चाहनाहरू लाद्न खोजेमा असल नियतले गरेका कुराहरूको समेत विपरीत प्रभाव पर्न सक्छ । नेपालसँग सम्बन्ध चाहेअनुसार नभएको भारतलाई चीन, पाकिस्तान, बंगलादेशसँग सन्तुलन मिलाउन अझ गाह्रो हुने नै छ ।

नेपालजस्तो समानता रहेको देशसँग समेत भारतको सम्बन्ध राम्रो हुन नसके अरूसँग यो कसरी सम्भव होला र ?

भारतले नेपाल सम्बन्धी नीति बनाउन सल्लाह लिनमा नेपालसँग सीमा जोडिएका विहार या उत्तर प्रदेशका ‘विज्ञ' हरूको महत्वपूर्ण भूमिका देखिन्छ । यी विज्ञहरूमा नेपालसम्बन्धी ज्ञान र पूर्वाग्रह दुवै हुने सम्भावना रहन्छ र हालसम्म निष्पक्ष भन्दापनि कुनै पक्षको नजिक रहेर विश्लेषण हुने गरेको अधिकतर नेपालीको बुझाइ छ ।

खुला सीमा रहेका नेपाल र भारतका जनताको सम्बन्ध सौहार्दपूर्ण छ । नाता, व्यापार, तीर्थयात्रा आदिले जोडिएको सम्बन्ध चीरकालदेखि रहिआएको हो । केही समस्या रहेको औपचारिक र राजनीतिक सम्बन्धमा हो ।

नेपालीलाई भारत ठूलो र शक्तिशाली राष्ट्र हो भन्ने राम्रोसँग थाहा छ, साथसाथै कहिल्यै पराधीन नभएको देशको स्वाभिमान पनि छ । नेपालीहरू यो स्वाभिमान जोगाइराख्न चाहन्छन् र यसमा कतैबाट आँच आउला कि भनेर सचेत पनि रहन्छन् । नेपालीहरू यो स्वाभिमानलाई भारतले पनि कदर गरिदेओस् भन्ने चाहना राख्दछन् ।

अन्य छिमेकीसँग भारतको सम्बन्ध राम्रो बनाउन नेपालसँगको राम्रो सम्बन्धको ठूलो महत्व राख्दछ । नेपालजस्तो समानता रहेको देशसँग समेत भारतको सम्बन्ध राम्रो हुन नसके अरूसँग यो कसरी सम्भव होला र ? चीनमा तीव्र रूपमा भइरहेको यातायातको सञ्जालले नेपालमा सम्पर्क र व्यापारको नयाँ सम्भावनाहरू खोल्ने नै छन् । समय र परिस्थितिअनुसार सबै पक्षले आफ्ना क्रियाकलापलाई अझ उदार र प्रतिष्पर्धी बनाउनैपर्ने हुन्छ ।

भारत प्रगतिपथमा उच्च गतिमा लम्कन थालेको धेरै भएको छैन र चाहिँदो उदारता र परिपक्वता आइसकेको पनि देखिँदैन । यसका लागि समय लाग्ने छ र समयसँगै सुधार हुँदैजाने अपेक्षा राख्न सकिन्छ । भारतद्वारा नेपाल र नेपालीको खास भावना बुझेर गरिएका क्रियाकलापहरू मात्र दिगो र फलदायी हुनेछन् र यसले मात्र दुई देशबीचको सम्बन्ध सुमधुर हुनेछ ।