वर्णविन्यास विद्रूपीकरण

नेपाली लेखनपद्धति अर्थात् वर्णविन्यासलाई विकृत तुल्याउने कामको सूत्रपात २०३४ बाट त्रिविका गुरुहरूले गरेका हुन् । यसको संस्थागत कार्यान्वयन २०४० सालमा प्रज्ञा प्रतिष्ठानबाट प्रकाशित नेपाली बृहत् शब्दकोश मार्फत भयो । त्यसमा आगन्तुक शब्दमा रहेका दीर्घ ई-ऊ लाई नेपालीकरण र नेपाली उच्चारणका नाममा ह्रस्व, जस्तैः जागिर, जुलुस, नतिजा, मन्जुर आदि पारियो भने पद वा दर्जा जनाउने शब्दलाई भने बहुप्रचलित भन्दै यथावत् राखियो, जस्तैः डीन, चीफ, ग्रीस ।

यस्तै श लाई स बनाएर शुरू लाई सुरु, स्टेशन लाई स्टेसन पारियो । आगन्तुक शब्दको वर्णविन्यासलाई यसरी बिगारिए तापनि त्यसको प्रखर विरोध भने भएन । त्यसका पछाडि कारण थियो- विकल्पमै भए पनि शुद्ध शब्दलाई स्थान दिनु । अरू अगाडि नआए पनि यसको विरोधमा पोखराका मुकुन्दशरण उपाध्याय उत्रनुभएको थियो ।

यसैबीच त्रिविका गुरुहरूले भाषाविज्ञान र उच्चारण अनि तद्भवीकरणका नाममा चाहिँदा नचाहिँदा नियम र उपनियम बनाउन थाले । यही मेसोमा नेपाली बृहत् शब्दकोश २०५८ को संस्करणको तयारी ५३-५४ सालदेखि शुरू भयो । यसका लागि तत्कालीन प्राज्ञ सदस्य डा. केशवप्रसाद उपाध्यायको संयोजकत्वमा 'शब्दकोश संशोधन मण्डल' बनेको थियो । त्यसका सदस्यहरूमा शरच्चन्द्र शर्मा भट्टराई, पं. हर्षनाथ भट्टराई तथा खगेन्द्रप्रसाद लुइँटेल हुनुहुन्थ्यो । शुरूमा संशोधन मण्डलले तीन महीनामा संशोधन 'पूरा गरेको' थियो, जुन त्यतिवेला हाँसो र व्यंग्यको विषय बनेको थियो ।

यो पंक्तिकार २०४९ सालदेखि प्रज्ञा प्रतिष्ठानमा सम्पादन पदमा कार्यरत थियो र प्रा.डा. योगेन्द्रप्रसाद यादवको संयोजकत्वमा गठित प्रज्ञा नेपाली कोश (व्युत्पत्तिमूलक) को कार्यकारी सम्पादकका रूपमा कार्य गरिरहेको थियो । यसैबीच केशव गुरुले मलाई संशोधन मण्डलमा समावेश गर्दै नेपाली बृहत् शब्दकोशको उक्त संशोधनलाई फाइनलाइज गर्न अनुरोध गर्नुभयो । त्यस क्रममा जब उहाँले शब्दकोशको प्रविष्टिको ढंग देखाउनुभयो, म स्तब्ध भएँ ।

भाषाविज्ञानका नाममा शब्दकोशको परम्परित प्रविष्टिलाई विस्थापित गर्ने अराजक प्रयास थियो त्यो । मैले उहाँलाई 'यसरी नै संशोधन भएको हो भने यस शब्दकोशको रहेसहेको साख पनि नरहने' भनेर अनुरोध गरें । केशव गुरु लगायत दुवै भट्टराई गुरुहरूलाई पनि त्यो मन परेको रहेनछ । अन्ततः त्यस प्रविष्टिले स्थान पाएन । त्यसपछि म लगायत शरच्चन्द्र शर्मा भट्टराई र पं. हर्षनाथ भट्टराई त्यस शब्दकोशको संशोधन कार्यमा लाग्यौं । दुई वर्षको परि श्रमबाट जे जस्तो हुन सक्थ्यो त्यस्तै निस्क्यो ।

म भने यस शब्दकोशको प्रविष्टिमा देखिएको विकृतिबाट सन्तुष्ट थिइनँ । नेपाली वर्णविन्यासलाई विकृत र अराजकताग्रस्त तुल्याउने काम मूलतः यसै शब्दकोशले गरेको हो । यसको पृष्ठभूमि तयार पार्ने काम २०५७ सालमा प्रज्ञाद्वारा आयोजित नेपाली वर्णविन्यास विषयक अधिगोष्ठीबाट भएको हो । गोष्ठीको छलफल र निर्णयका दस्तावेजलाई गहिरिएर हेर्ने हो भने त्यसले अति सामान्य प्रस्ताव बाहेक अरू केही गरेको थिएन ।

तर त्यसैको जगमा टेकेर, २०४० सालले खनेको खाल्डोलाई अझ व्यापक बनाई नेपाली भाषालाई त्यहाँ जाक्ने काम यो शब्दकोशले गर्‌यो । शब्दका दुई रूपलाई 'अब्लिक' दिएर एउटै प्रविष्टिमा राख्ने अराजकता रोक्न सफलता पाए पनि यसले भित्र्याएका अन्य विविध विकृति रोक्न हामी असमर्थ भयौं । आगन्तुक शब्दका शुद्ध रूपलाई पूर्णतः हटाएर तिनका वैकल्पिक र यथार्थतः अशुद्ध रूपलाई मात्र राख्ने योजना थियो त्यसमा । मैले भने जे पर्ला देखा जाएगा भनेर आफूले भ्याएसम्मका ठाउँमा शुद्ध रूप यथावत् राख्ने काम गरें ।

त्यसमा आगन्तुक शब्दका जे जति शुद्ध रूप रहन पुगेका छन् त्यसलाई यस पंक्तिकारले ' अनुशासनहीन' तवरमा तत्कालीन सिद्धान्तको अतिक्रमण गरेको रूपमा हेर्नुपर्छ । यस कोशमा संलग्न हुनुपरेकोमा मलाई आजसम्म पनि आत्मग्लानि भइरहेको छ । हुन त दुवै भट्टराई गुरुहरू पनि सन्तुष्ट हुनुहुन्नथ्यो, तथापि किन किन त्यसको प्रतिवाद उहाँहरूबाट भएन । आज दुवै जना स्वर्गे भइसक्नुभएको छ ।

२०४० सालको नेपाली बृहत् शब्दकोश भन्दा थप चार कदम विकृतितिर उन्मुख छ २०५८ को शब्दकोश । कुनै पनि सचेत भाषाप्रेमी प्रज्ञा प्रतिष्ठानको यस गतिविधिसँग सन्तुष्ट थिएन । यस्तै विकृतिको विरोधमा नेपाली भाषा प्रयोगकर्ता समूहको गठन भयो, जसको नेतृत्व प्रा. शरच्चन्द्र वस्तीबाट भयो । यसै क्रममाः २०६९ वैशाखमा पाटनमा प्रयोगकर्ता समूहको भेला भएको थियो । त्यस भेलामा, जसजसले भाषा बिगारेका छन् तिनीहरूलाई बहिष्कार गरिएको थियो । म चाहिँ डराई डराई र केही नबोली एउटा कुनामा बसेको थिएँ ।

त्यहाँ अनेकौं वरिष्ठ भाषासेवीहरूको उपस्थिति देखेर गद्गद पनि भएको थिएँ । किनभने, म पनि त त्रिवि र प्रज्ञा प्रतिष्ठानको गतिविधिसँग असन्तुष्ट थिएँ । हुन त नेपाली विषयकै प्राध्यापक भएको नाताले केन्द्रबाट जेजस्तो निर्देश आउँछ त्यसैलाई मान्न हामी बाध्य छौं । तर, साँच्चै भन्ने हो भने करीब करीब पञ्चान्नब्बे प्रतिशत त्रिविमै कार्यरत प्राध्यापकहरू त्रिविको यस क्रियाकलापबाट पूर्णतः असन्तुष्ट थिए र छन् । यसैको प्रतिक्रियास्वरूप नेपाली भाषा बचाऔं नामक एउटा अर्को संगठन पनि जन्म्यो जसको नेतृत्व गाउँले बलदेवले गरेका छन् ।

अहिले आएर २०५८ को शब्दकोशकै केही पात्रहरूले त्यसैलाई मानक मानी २०७२ को कोशलाई खारेज गर्नुपर्ने भनेर प्रज्ञा प्रतिष्ठानलाई जुन दबाव दिइरहेका छन त्यसभित्र निहित अन्तर्य बुझ्न गाह्रो छैन । आपूmलाई नेपाली वर्णविन्यासको सुधारका मसीहा भनेर तिनले जेजस्तो गतिविधि गरिरहेका छन्, त्यो भनेको आफैं धामी आफैं बोक्सी हुन खोजेको अवस्था हो । यतातिर सबै भाषाप्रेमी चनाखो हुनुपर्ने बेला भएको छ ।

सहप्राध्यापक, पाटन संयुक्त क्याम्पस