अभियन्ता, पिता र रंगकर्मी

कलाकार विष्णुभक्त फुयाल गत पुस १९ मा यस संसारबाट बिदा हुनुभयो । ८० वर्षको उमेरमा पनि युवासरह ऊर्जावान् र क्रियाशील हुनुहुन्थ्यो । राष्ट्रिय नाचघर जमलको रंगमञ्चमा नाटक मञ्चन गर्दागर्दै अन्तिम संवादतिर आइपुग्दा मेजर ब्रेन स्ट्रोक अर्थात् मष्तिस्कघातको कारण उहाँ ढल्नुभयो र तत्काल बित्नु पनि भयो । कहिले ठट्टाको रूपमा त कहिले अलि भावुक बन्दै उहाँले पटकपटक भन्नुभएको थियो, 'हिँड्दाहिँड्दै, काम गर्दागर्दै, अझै नाटक खेल्दाखेल्दै बित्ने इच्छा छ ।' आफन्त, परिवार र निकटका मित्रहरूका लागि उहाँका यस्ता भनाइ अनपेक्षित लाग्थ्यो । संयोगवश उहाँको मरण पनि असामयिक हुन पुग्यो ।

संघर्षशील अभियन्ता

भक्तपुर जिल्लाको माथिल्लो बागेश्वरीमा २३ भदौ १९९४ मा ब्राह्मण परिवारमा जन्मनुभएका मेरा बुबा विष्णुभक्तको बाल्यकाल दुःखदायी रह्यो । उहाँ जन्मेको केही महिनामै हजुरबुबा बित्नुभएछ । केही वर्षपछि हजुरआमा काठमाडौंको बौद्ध महांकालका सामान्य आर्थिक हैसियतका व्यक्तिसँग अन्तरजातीय घरजम गर्न जाँदा बुबा पनि साथै आउनुभएछ । त्यहाँ हजुरआमाले झन्डै वर्र्षैिपच्छे आठ सन्तान जन्माउनुभएछ । सानै उमेरका मेरा बुबालाई ती भाइबहिनीलाई हेरचाह गर्नुपर्नेलगायतका आर्थिक उपार्जनमा पनि लाग्नुपर्ने जिम्मेवारी आइपरेछ ।

घरायसी अस्तव्यस्तताका कारण बुबाले स्कुलमा खुट्टा टेक्ने अवसरै पाउनुभएनछ । पन्ध्र वर्षको उमेरमै साबेल बोकेर बाटो खन्ने काममा लाग्नुभएछ । ज्याला मजदुरी गरेर आएको रकमले घर धान्नुपर्ने बाध्यता बुबालाई आइपरेछ । ठूलो परिवार, गरिबी, अभाव, सौतेली मामला र न्यून चेतका कारण परिवारमा सधैं कचिंगल हुने रहेछ । त्यही क्रममा १६ वर्षको उमेरमा बुबा घर छोडेर मजदुरी गर्न कलकत्ता पुग्नुभएछ ।

त्यहाँ थुप्रै किसिमका श्रममा संलग्न भएर पाँच वर्ष बिताउनुभएछ । जीविकाको लागि निर्मम संघर्ष गर्दागर्दै उहाँको मनमा लेखपढ गर्ने तीव्र इच्छा पलाएछ । यसका लागि उहाँले विभिन्न व्यक्तिहरूसँग अनुरोध, सल्लाह गर्नुभएछ । उहाँ अनौपचारिक रूपमा नेपाली, बंगाली र हिन्दी भाषामा पढ्न र लेख्न थाल्नुभएछ ।

बाल्यकाल कष्टपूर्ण भए पनि नयाँ ज्ञान र सीप सिक्ने अदम्य इच्छाशक्तिका कारण उहाँले पढाइ बढाउँदै जानुभएछ । अन्यायविरुद्ध प्रतिरोध गरिहाल्ने उहाँको स्वभाव थियो । कलकत्तामा अन्तिम वर्षहरूमा उहाँले कुक काम सिक्नुभएछ । काठमाडौं फर्किएपछि त्यसैलाई पेसा बनाउनुभएछ । तत्कालीन रोयल होटेलबाट वेटरमा काम सुरु गर्नुभएका उहाँले त्यसपछि होटेल शंकर, होटेल ग्रिन, होटेल तारागाउँ (अहिलेको हायात), गोकर्ण सफारी पार्कलगायत होटेल अन्नपूर्णमा कुकका रूपमा काम गर्नुभएछ ।

उहाँको विवाह २०१९ सालमा भएको रहेछ । काठमाडौंमा डेरामा बस्दै आउनुभएकाले हामी दुई भाइ त्यहीं जन्मिएछौं । आमा र बुबाको अथक परि श्रम तर थोरै आम्दानी रहेछ । तर पनि केही बचत गरेर उत्पादनमूलक काममा लगानी गर्ने बुबाको चेतना रहेछ । त्यसैका कारण हाम्रो पारिवारिक अवस्थामा क्रमिक सुधार हुँदै गएछ । हामी स्कुल पढ्ने भएपछि आमा र बुबा हामीलाई लेखपढ गर्ने विषयमा प्रोत्साहन गर्नुहुन्थ्यो ।

कमजोर आर्थिक अवस्था, निरन्तर आयमूलक श्रममा लाग्नुपर्ने बाध्यता हुँदाहुँदै पनि बुबामा कला, संगीतप्रति रुचि र लगाव थियो । घरमा हार्मोनियम र तबला बज्ने गर्दथ्यो, गायक र संगीतकारहरूको आवतजावत भइरहन्थ्यो । छिमेकका केटाकेटी आउँथे र हाम्रो घरमा जम्मा भएर गाउन र नाच्न रमाउँथे । बुबाको अगुवाइमा यस्ता जमघट नियमितरूपमा भइरहन्थ्यो ।

आफ्नो पूर्णकालीन पेसाका अतिरिक्त बुबा बेलाबखत नाटकहरूमा पनि अभिनय गरिरहनुहुन्थ्यो । श्रमिक हकहितको सवाल र सामाजिक न्यायका मुद्दाहरूमा उहाँ सधैं अघि सर्नुहुन्थ्यो । जीवनपर्यन्त उहाँ एक अथक् अभियन्ता रहनुभयो ।

लोकप्रिय रंगकर्मी

भाइ कमल र म पनि सानै उमेरदेखि काम गथ्र्यौं । काम गरेवापत पाएको पैसा घरपरिवारमा खर्च गथ्र्यौ । बुबा ४५ वर्षको उमेरमै कुक पेसाबाट रिटायर्ड हुनुभयो र स्वतन्त्र ढंगले पूर्णरूपमा कला क्षेत्रमा लाग्नुभयो । सापेक्षिक रूपमा पाको उमेरमा मात्र कला र नाटक क्षेत्रमा पूर्णकालीन रूपमा काम गर्न पाउँदा उहाँ धेरै खुसी हुनुभएको थियो । रंगकर्ममा डुब्नुभएको थियो । उहाँ आरोहण तथा गुरुकुलको स्थापनाकालदेखि नै नाट्यकर्ममा संलग्न हुनुभएको थियो । त्यसका अतिरिक्त उहाँ थुप्रै नाट्य समूह तथा सांस्कृतिक संगठनहरूसँग पनि जोडिनुभएको थियो ।

उहाँको रंगकर्मको यात्रा २०१९ सालमा एउटा नेवारी नाटकबाट सुरु भएको थियो । विगत ५४ वर्षदेखि नाटकमा अभिनय गर्दै आउनुभएका उहाँको अन्तिम नाटक सत्यमोहन जोशीद्वारा लिखित याज्ञवल्क्य हुन पुगेको छ, जुनमा उहाँ राजा जनकको भूमिका निकै प्रभावकारी ढंगले निभाउँदै हुनुहुन्थ्यो । काठमाडौंका ठूला नाटक हलहरू मात्र हैन, उहाँले नेपालका थुप्रै गाउँबस्ती, स्कुल र कलेजहरूमा पुगेर पाँच सयभन्दा बढी नाटकहरूमा अभिनय गर्नुभयो र धेरैवटा नाटक निर्देशन पनि गर्नुभयो । उहाँ नेपालबाहिर भारत र बंगलादेशमा पनि पुग्नुभयो ।

पिता र अभिभावक

उहाँ सफल कलाकार र सामाजिक न्यायको निम्ति सदैव लागिरहने जुझारु अभियन्ताका साथै आफ्नो गच्छेअनुसार जिम्मेवार पिता र अभिभावक पनि हुनुहुन्थ्यो । उहाँले परिवारको अभिभावकत्व निर्वाह गर्न कहिल्यै चुक्नुभएन । म एक्सन एड लन्डनमा कार्यरत हुँदा बुबा ६ महिना हामीसँग रहनुभएको थियो । त्यस समय नै मेरो उहाँसँग सबैभन्दा बाक्लो उठबस र कुराकानी भइरह्यो ।

विगत २० वर्षको अवधिमा उहाँको रेखदेख, उपचारलगायत हेरचाहको मूल जिम्मेवारी भाइ कमल र बुहारी लक्ष्मीले लिएका थिए । कान्छो भाइ निर्मल र उसको परिवार केही वर्षदेखि अमेरिकामा बसोवास गर्दै आएकाले यतिबेला हामी सँगै हुन सकेनौं ।

२०४५ सालमा लिभर क्यान्सरको कारण आमा तारादेवीको ४३ वर्षको उमेर निधन भयो । यस घटनाले हाम्रो परिवारमाथि ठूलो बज्रपात पर्‍यो, जसको चोटले आजसम्म पनि हाम्रो मुटु दुखिरहन्छ । आमाकै माया, ममता, कडा मेहनत, विवेकशील मार्गदर्शन र भेटेजति मान्छेलाई भलो गर्ने स्वभाव र व्यवहारकै कारण बुबा र हामी आजको ठाउँमा आइपुगेका हौं ।

आमा र बुबा अब स्मृतिको लोकमा मात्र हुनुहुन्छ । सामाजिक न्यायको अभियान जहाँ हाम्रो संलग्नता हुन्छ, ती हरेक पलमा उहाँहरू जीवितै हुनुहुन्छ र रहनुहुनेछ । उहाँहरूप्रति हार्दिक श्रद्धाञ्जली !